iii-4-biesaga-t-komorki-macierzyste-i-klonowanie-mp-102004-s-21-25.pdf

ETYKA

Komórki macierzyste i klonowanie

człowieka – nadzieje i zagrożenia

prof. PAT dr hab. Tadeusz Biesaga SDB

Katedra Bioetyki Papieskiej Akademii Teologicznej

w Krakowie

o możliwości pobierania komórek macierzystych

ze zwłok. 3

Tak wielkie zainteresowanie komórkami po-

chodzącymi z wczesnych embrionów ludzkich

(stadium blastocysty) spowodowane jest tym, że

komórki te są liczne, łatwo dostępne, posiadają

cechę toti- lub pluripotencjalności, a w przypadku

klonowania są immunologicznie zgodne z dawcą

jądra, dzięki czemu można je u dawcy jądra zasto-

sować w celach terapeutycznych. „Komórki ma-

cierzyste organizmów dorosłych są obecne (...)

w znacznie mniejszej (do kilku stopni skali loga-

rytmicznej) liczbie i są monopotencjalne lub jeżeli

multipotencjalne, to ograniczone do wytwarzania

niewielu linii komórkowych”. 4 Rozwijająca się

wiedza o tych komórkach podważyła panujące

dotychczas poglądy. „Uprzednio zakładano, że

w organizmie dorosłego występują tylko te popu-

lacje komórek macierzystych, które dają początek

komórkom wytwarzanym na tym etapie życia.

Obowiązywała również zasada nieodwracalności

zróżnicowania tych komórek – raz ukierunkowa-

na komórka nie była w stanie tego zdeterminowa-

nia zmienić, stąd z komórek macierzystych krwio-

tworzenia musiał powstać jedynie układ krwio-

twórczy, a np. z komórek macierzystych mięśni

tylko tkanka mięśniowa”. 5 Doktryny te zostały

jednak odrzucone. Odrzucono pogląd kwestionu-

jący występowanie w organizmie dorosłym różno-

rodnych komórek macierzystych, nie tylko tego

rodzaju, które utworzyły dany narząd. Odrzucono

też pogląd o nieodwracalności ich różnicowania

i ukierunkowania. 6 Głosi się również tezę o krąże-

niu różnorodnych komórek macierzystych w ludz-

kim ustroju. 7 Mimo różnych opinii na temat moż-

liwości formowania plastyczności komórek macie-

rzystych dorosłego organizmu (przekierunkowa-

nia z jednej linii komórkowej na inną lub

odróżnicowania, czyli powrotu do komórki wcze-

śniejszej) nie ulega wątpliwości, że wiedza o tych

procesach przyniesie nowe odkrycia i praktyczne

rozwiązania.

( Od Redakcji: Autor w wielu miejscach odwołuje

się do statusu embrionu, o którym pisał w nume-

rze 7-8/2004 „Medycyny Praktycznej”. Zachęcamy

do przeczytania tamtego artykułu. )

Sposoby pozyskiwania komórek

macierzystych

Komórki macierzyste ze względu na wszechstron-

ność w wytwarzaniu różnorodnych komórek po-

tomnych dzieli się na totipotencjalne, pluripoten-

cjalne, multipotencjalne i unipotencjalne. Totipo-

tencjaną komórką jest zawsze zygota. Pluripoten-

cjalne komórki mogą się różnicować w komórki

pochodzące z różnych listków zarodkowych. Multi-

potencjalne komórki mogą dać początek komór-

kom pochodzącym z jednego listka zarodkowego

i mają mniejszy zakres różnicowania się (na przy-

kład z ektodermy powstają neurony, nabłonki, ko-

mórki gruczołowe, a z mezodermy – komórki mięś-

niowe). Komórki unipotencjalne to takie, które

mogą wytworzyć tylko jeden typ komórek. 1 Wiedza

o nich ciągle się rozwija. Zdobywana jest poprzez

obserwację komórek macierzystych w ludzkim

ustroju, czyli in vivo , jak też w różnorodnie pro-

wadzonych hodowlach in vitro .

Ze względu na pochodzenie wyróżnia się ko-

mórki macierzyste: a) embrionalne, b) płodowe

i c) dorosłe. Ludzkie komórki macierzyste można

otrzymywać: a) z embrionów ludzkich uzyskiwa-

nych metodą zapłodnienia in vitro , b) z embrio-

nów uzyskiwanych metodą klonowania, c) z tkan-

ki płodu po poronieniu czy aborcji, d) z krwi pępo-

winowej podczas porodu oraz e) z organizmu

ludzkiego, w którym występują komórki macie-

rzyste dorosłe. 2 Pojawiają się też doniesienia

Komórki macierzyste i klonowanie człowieka – nadzieje i zagrożenia

ETYKA

Łatwo dostępnym źródłem komórek macierzy-

stych jest krew pępowinowa, pozostająca po poro-

dzie w naczyniach łożyska i łożyskowej części pę-

powiny. „Ostatnio wykazano, że zawiera ona,

oprócz komórek krwiotwórczych, komórki macie-

rzyste dające początek innym liniom komórko-

wym, np. komórkom kościotwórczym, komórkom

układu nerwowego”. 8 Budzi to nadzieje na szersze

ich zastosowanie niż tylko w leczeniu chorób

krwi.

Mimo że komórki macierzyste z krwi pępowi-

nowej lub dorosłego organizmu na obecnym eta-

pie rozwoju medycyny są trudniejsze do uzyska-

nia czy zastosowania klinicznego w porównaniu

z embrionalnymi komórkami macierzystymi, to

jednak ich wykorzystanie nie budzi zastrzeżeń

etycznych. Natomiast zdobywanie komórek ma-

cierzystych w wyniku klonowania embrionów

ludzkich i ich zabijania poprzez ekstrakcję komó-

rek macierzystych jest z punktu widzenia etyki

nie do przyjęcia.

Embrionalne komórki macierzyste można po-

zyskiwać z 5- lub 6-dniowych płodów, tworzących

w tym okresie rozwoju blastocystę. 9 Komórki ze-

wnętrzne blastocysty utworzą łożysko, a komórki

wewnętrzne (20–100 komórek), które dadzą po-

czątek wszystkim narządom, to właśnie totipo-

tencjalne komórki macierzyste, zdolne do utwo-

rzenia wszystkich tkanek i narządów ustroju. Po-

nieważ w przypadku komórek macierzystych em-

brionów otrzymywanych metodą zapłodnienia in

vitro konieczne jest pokonanie bariery zgodności

tkankowej u ewentualnych biorców przeszczepów,

które pochodzą z tych komórek, zainteresowano

się klonowaniem embrionów metodą wymiany ją-

dra, czyli wprowadzenia w miejsce jądra komórki

jajowej jądra pobranego z komórki dawcy. 10 Daw-

ca jądra, będący zarazem biorcą przeszczepu z tak

uzyskanych komórek macierzystych, nie wymaga

pokonania bariery zgodności tkankowej. W ten

sposób medycyna wybiera najłatwiejszy sposób

nie tylko pozyskiwania, ale przyszłego stosowania

komórek macierzystych. Nie oznacza to jednak,

że jest to sposób etyczny.

„Do wykorzystania komórek macierzystych

w medycynie – pisze Włodzimierz Korohoda z In-

stytutu Biologii Molekularnej UJ – nie są niezbęd-

ne komórki totipotencjalne z embrionów. Aby

uzyskać rozmaite typy tkanek, neurony, kardio-

miocyty, mięśnie, nabłonki itd., wystarczają ko-

mórki pluripotencjalne i multipotencjalne. Takie

komórki można wykorzystać do implantacji

w celu regeneracji serca po zawale (kardiomiocy-

ty) lub leczenia choroby Parkinsona (neurony),

wywołania zrastania kości (osteoblasty), gojenia

ran (keratynocyty). Źródłem komórek pluripoten-

cjalnych może być szpik, krew pępowinowa, a na-

wet tkanki dorosłego człowieka. (...) Większość

biologów uważa – podsumowuje swoje stanowisko

Korohoda – że przedstawiony kierunek prac za-

sługuje na poparcie, gdyż nie wiąże się z kontro-

wersjami etyczno-moralnymi”. 11 Tak więc tzw.

terapeutyczne klonowanie embrionów ludzkich

„nie ma – jego zdaniem – żadnego uzasadnienia,

poza finansowym. Naciski na dopuszczenie do ta-

kich prac, mimo niewątpliwych zastrzeżeń etycz-

nych, wynikają nie z potrzeb naukowych, ale czy-

sto merkantylnych”. 12

Próby degradacji statusu embrionu

ludzkiego

Możliwość klonowania człowieka, wykorzystania

totipotencjalności komórek macierzystych i rysu-

jące się na horyzoncie możliwości kierowania pla-

stycznością dorosłych komórek, sprowadzania ich

do poziomu wcześniejszego, czyli od unipotencjal-

ności do multipotencjalności – powinna wywołać

na nowo dyskusję na temat początku życia ludz-

kiego oraz jego statusu moralnego i prawnego.

Zaciera się bowiem różnica między komórkami

somatycznymi a zarodkowymi, które stanowią

początek życia. W etyce może to prowadzić do za-

tarcia różnicy między statusem ontycznym i mo-

ralnym embrionu ludzkiego w jego pierwszych

stadiach rozwoju 13 a statusem komórek somatycz-

nych naszego organizmu.

Dotychczas problem statusu moralnego em-

brionu ludzkiego nie tylko nie został właściwie

postawiony, ale już na samym początku spotkał

się z negacją. Tak uczynił Michael West, prezes

firmy Advanced Cell Technology, argumentując,

że z jego, naukowego, biologicznego punktu wi-

dzenia, to co powstało w wyniku przeprowadzone-

go przez niego 13 października 2001 roku klono-

wania tzw. terapeutycznego nie jest nowym osob-

nikiem, ale „wiązką komórek”. W procedurze tej

nie mamy – jego zdaniem – do czynienia z życiem

ludzkim, ale z życiem komórek, które zostaną

wykorzystane do celów naukowych i terapeutycz-

nych.

W ten sposób niektórzy naukowcy pracujący

dla różnych firm próbują ominąć wymagania

MEDYCYNA PRAKTYCZNA 10/2004

ETYKA

etyczne i prawne dotyczące klonowania człowie-

ka. Przykładem takiej sofistyki jest wprowadze-

nie odróżnienia klonowania terapeutycznego jako

niebudzącego zastrzeżeń etycznych, od klonowa-

nia reprodukcyjnego, które może wzbudzać opory

etyczne. Przez określenie „terapeutyczne” chce

się osiągnąć akceptację etyczną tej procedury.

Jako argumenty na rzecz klonowania przywołuje

się przewidywane olbrzymie korzyści terapeu-

tyczne dla milionów chorych ludzi. W tym kontek-

ście etyków krytykujących tę procedurę postrzega

się jako hamujących postęp medycyny i wyzwala-

nie ludzkości od uciążliwych chorób i cierpień.

Tymczasem gdy zapytamy, czy klonowanie te-

rapeutyczne jest dla klonu ludzkiego terapeutycz-

ne, to się okazuje, że nie tylko nie jest, ale wprost

przeciwnie, prowadzi do jego zniszczenia. Eks-

trakcja komórek macierzystych z embrionu nie

jest jego terapią, lecz pozbawieniem życia. Z etycz-

nego punktu widzenia mamy więc do czynienia

z klonowaniem użytkowym, czyli w celu uzyska-

nia komórek do badań naukowych, do wykorzy-

stania w lecznictwie oraz dla zysku. Odnosząc to

stanowisko do transplantologii, należałoby powie-

dzieć, że transplantacja terapeutyczna to taka,

w której wszystkie tkanki i narządy żywego, zdro-

wego człowieka zostają od niego pobrane i użyte

do leczenia innych ludzi. W tym wypadku również

można by uznać, że człowiek dorosły nie jest jed-

nostką, lecz zbiorem narządów, dlatego wolno go

„rozłożyć” na cele terapeutyczne. Można też takie

stanowisko poprzeć rachunkiem korzyści, w któ-

rym poświęcenie jednego zdrowego człowieka dla

uratowania 10 chorych będzie opłacalne. Nietrud-

no jednak dostrzec absurdalność etyczną takich

kalkulacji.

Okazuje się więc, że w „klonowaniu terapeu-

tycznym” brano pod uwagę wszystko z wyjątkiem

tej istoty ludzkiej, o którą w nim chodzi. Pominię-

to ją milczeniem, usunięto z dyskusji etycznej.

Uczynił tak bez wielkiego namysłu nie filozof czy

etyk, ale przedstawiciel firmy, która po to powsta-

ła, aby przynosić zyski. Tę samą procedurę klono-

wania raz nazwano klonowaniem reprodukcyj-

nym, a innym razem – klonowaniem terapeutycz-

nym. W pierwszym przypadku embrion z definicji

ma być początkiem życia ludzkiego i ma się nada-

wać do dalszego rozwoju, w drugim zaś – nie bę-

dzie początkiem, i to nie dlatego że nie może się

rozwijać, ale z powodu przeznaczenia do celów,

terapeutycznych.

Nasuwa się więc podejrzenie, że presja sukce-

sów naukowych i handlowych oraz redukcyjna

mentalność niektórych specjalistów od inżynierii

komórkowej stała się powodem nihilizacji statusu

embrionu ludzkiego. Przeprowadza się ją dwukie-

runkowo – od biologii komórki do etyki, i odwrot-

nie – od etyki do pozytywnej oceny moralnej pew-

nych procedur. W pierwszym podejściu wystarczy

zredukować klon ludzki do zbioru komórek zarod-

kowych, a te ostatnie zrównać z komórkami so-

matycznymi, w drugim – wystarczy wykorzystać

etycznie pozytywny termin i nazwać klonowanie

człowieka terapeutycznym, aby tę procedurę mo-

ralnie usprawiedliwić. Oczywiście w medycynie

można się posługiwać terminami tej dyscypliny

i twierdzić, że klon ludzki to komórka zarodkowa,

komórka totipotencjalna. Jednak na gruncie etyki

ta terminologia ma odmienne implikacje. Sprowa-

dza ona bowiem (degraduje) status ontyczny i mo-

ralny embrionu ludzkiego do statusu komórek

somatycznych naszego organizmu, które bez za-

strzeżeń etycznych wykorzystuje się w badaniach

naukowych czy w terapii. Takiej nihilizacji statu-

su istoty ludzkiej dokonuje się bez podejmowania

dyskusji etycznej, bez ujawnienia zarówno tego co

do niej skłania, jak i założeń filozoficznych i etycz-

nych, które się za nimi kryją. A przecież za każ-

dym rozstrzygnięciem etycznym kryją się decydu-

jące o kulturze ludzkiej założenia antropologiczne

i aksjologiczne.

Trzeba więc na nowo odpowiedzieć, czy klon

ludzki jest ludzki? Czy jest początkiem życia ludz-

kiego? Powstaje on bowiem inaczej, niż dzieje się

to po połączeniu plemnika z komórką jajową. Zna-

ne są różne formy klonowania: naturalne klono-

wanie przez podział zarodka i powstanie bliźniąt

jednojajowych, klonowanie przez podział blasto-

cysty, izolację czy reagregację blastomerów, czy

też omawiane wyżej klonowanie w wyniku usu-

nięcia jądra z oocytu i przeniesienia do niego ją-

dra komórki somatycznej. 14

To właśnie odmienność tej ostatniej procedury

klonowania wykorzystuje się do podważenia sta-

tusu moralnego klonu ludzkiego. Można bowiem

twierdzić, że cała ta procedura to inżynieria ko-

mórkowa, a nie naturalne poczęcia życia. W ten

sposób klon ludzki można zdegradować do komó-

rek wśród innych komórek organizmu.

Tak więc status embrionu ludzkiego podważa

się poprzez odwołanie się zarówno do sposobów

jego wykorzystania, jak i do sposobów jego po-

wstania. W pierwszym wypadku nie ma embrionu

ludzkiego, gdyż mamy do czynienia z terapią,

w drugim też go nie ma, bo mamy do czynienia

Komórki macierzyste i klonowanie człowieka – nadzieje i zagrożenia

ETYKA

tylko z inżynierią komórkową. Stanowisko to jest

dziwne na gruncie samej embriologii, wyróżniają-

cej przecież różne formy klonowania jako począt-

ku życia. Jest ono już wprost błędne przy rozróż-

nieniu klonowania reprodukcyjnego i terapeu-

tycznego. Rozróżnieniu temu służyło przekona-

nie, że klon reprodukcyjny jest właśnie klonem

zdolnym po wszczepieniu do rozwoju, że jest po-

czątkiem życia. Przekonanie takie zostało po-

twierdzone choćby przez sklonowanie i hodowlę

owcy Dolly. Klon tzw. terapeutyczny nie różni się

od reprodukcyjnego pod względem metody po-

wstania, nie powinien się więc różnić w swym

statusie biologicznym i etycznym. Nie można

więc, nawet dla szczytnych celów naukowych i te-

rapeutycznych, wprowadzać sofistycznych argu-

mentów i podważać statusu etycznego klonu

ludzkiego.

„Spór sprowadza się do kolizji dwóch wartości:

życie ludzkie czy użyteczność? Godność ludzka

czy użyteczność? A przez użyteczność rozumiem

w tym wypadku – stwierdza Zbigniew Szawarski

– postęp naukowy w medycynie i biotechnologii,

rewelacyjne wręcz metody leczenia różnego ro-

dzaju chorób, zwłaszcza chorób degeneracyjnych,

ale nie tylko”. 15 W imię tej użyteczności embrion

ludzki przegrywa z osobami dorosłymi. Przyznaje

mu się prawa stopniowo, wraz z dalszymi etapami

jego rozwoju. „Jeśli przyjąć tę argumentację – za-

uważa Andrzej Szostek – to należałoby uznać, że

także wśród ludzi urodzonych wartość życia i pra-

wo do życia poszczególnych jednostek będzie pro-

porcjonalna do stopnia aktualizacji człowieczeń-

stwa. Dziecko będzie miało nieco inne prawo

(mniejsze) niż człowiek dorosły, chory nieco inne

niż człowiek zdrowy, starszy i już bardzo przywię-

dły jeszcze mniejsze nawet niż dziecko, bo nawet

nie jest potencjalnie rozwijającym się człowie-

kiem”. 16

Etyczną obronę statusu początku życia ludz-

kiego spotykamy nie tylko w twierdzeniach ety-

ków, ale ze strony różnych autorytetów nauko-

wych i religijnych. „Klonowanie embrionów, do-

konywane w celach biomedycznych bądź z zamia-

rem wyprodukowania komórek macierzystych

– mówił arcybiskup Renato Raffaele Martino

w nowojorskiej siedzibie ONZ – jest pogwałceniem

godności i integralności osoby ludzkiej. Klonowa-

nie ludzkiego embrionu z myślą o jego uśmierce-

niu mogłoby doprowadzić do instytucjonalizacji

celowego i systematycznego niszczenia powstają-

cego życia ludzkiego w imię nieznanego «dobra»

w postaci potencjalnej terapii bądź odkryć nauko-

wych. Taka wizja jest nie do przyjęcia dla większo-

ści ludzi, także tych, którzy zdecydowanie opo-

wiadają się za rozwojem nauki i medycyny. Ponie-

waż klonowanie embrionów oznacza stworzenie

nowej istoty ludzkiej, którą pozbawia się możliwo-

ści rozwijania cech prawdziwie ludzkich w przy-

szłości, a zamiast tego poświęca się ją celom na-

ukowym i skazuje na pewną śmierć, trzeba

stwierdzić, że procesu tego nie można usprawie-

dliwiać niesieniem pomocy innym ludziom. Klo-

nowanie embrionów jest pogwałceniem funda-

mentalnych praw człowieka”. 17 Dokument w tej

sprawie Papieskiej Akademii Pro Vita stwierdza:

„Pobranie wewnętrznej masy komórkowej blasto-

cysty, które ludzki embrion ciężko i nieodwracal-

nie uszkadza przez to, że przerywa jego rozwój,

jest działaniem ciężko niemoralnym i dlatego cał-

kowicie niedopuszczalnym”. 18

Dyskusja o statusie ontycznym, moralnym

oraz prawnym embrionu ludzkiego musi się ciągle

ożywiać, zwłaszcza w sytuacji coraz to nowych

odkryć medycznych, ponieważ od niej dziś zależy,

jaki humanizm zbudujemy; humanizm szanujący

życie wszystkich czy tylko niektórych? Huma-

nizm, który uprzedmiotowi i skomercjalizuje ży-

cie ludzkie, czy humanizm, który będzie je chronił

od początku?

Technizacja życia ludzkiego i równia

pochyła

Przeniesienie początku życia ludzkiego do labora-

toriów przyczyniło się do przedmiotowego jego

traktowania. Łatwiej jest uprzedmiotowić em-

brion ludzki niż uprzedmiotowić dorosłego czło-

wieka. Inaczej bowiem ich spostrzegamy i inaczej

bronią oni swej podmiotowości. W przypadku zy-

goty czy blastocysty mamy do czynienia z mikro-

organizmem. 19 Na podstawie obserwacji w labora-

torium trudno go potraktować jak podmiot, które-

mu przysługuje podobny szacunek, jakiego wyma-

ga od nas człowiek dorosły. Zygota ludzka

w laboratorium, której początek dała procedura

zapłodnienia in vitro , czy też klonowanie, z pozy-

cji obserwacji naukowej może być łatwo traktowa-

na tylko jako biologiczny materiał laboratoryjny

do celów naukowych, technicznych i komercyj-

nych. W badaniach naukowych w laboratoriach

nie ma podejścia podmiotowego, w którym się do-

strzega, że oto mamy do czynienia nie tylko

MEDYCYNA PRAKTYCZNA 10/2004

ETYKA

z czymś, ale z kimś, z istotą ludzką, która mimo

swoich mikrorozmiarów wkracza na swoją drogę

życia i tym samym zyskuje szacunek i prawa na-

leżne rodzinie ludzkiej. Ze względu na ten mikro-

wymiar zniszczenie embrionów w pierwszych

stadiach rozwoju w laboratoriach wydaje się zwy-

kłą czynnością techniczną, usunięciem zbędnych

przedmiotów, posprzątaniem przed następnym

badaniem. Może się wydawać, że czynność ta nie

podlega kwalifikacji etycznej, tak jak jej podlega

zabicie embrionu w dalszych stadiach jego rozwo-

ju lub zabicie urodzonego dziecka.

Do przełamania oporów etycznych przy nisz-

czeniu embrionów ludzkich dla tzw. dobra nauki

i ludzkości przyczynia się też propaganda sukce-

sów medycyny, która wzmacnia mentalność utyli-

tarystyczną. Dzieje się tak przy propagowaniu

możliwości wykorzystania embrionalnych komó-

rek macierzystych. Miesza się tu przypuszczenia

z fantazjami. W popularyzacji badań nie opisuje

się całej skomplikowanej medycznie i etycznie sy-

tuacji, niepowodzeń, niebezpieczeństw, czy też

rzeczywistych małych kroków w terapii, lecz ra-

czej przeważa retoryka o „cudownym leku na

wszystko”. Łatwe i entuzjastyczne obietnice le-

czenia prawie wszystkich chorób, regeneracji

wszystkich narządów, laboratoryjnej hodowli tka-

nek i narządów do przeszczepów, oddziałują na

świadomość milionów ludzi, zdobywając ich przy-

chylność dla utylitarnego traktowania początku

życia ludzkiego. Milcząco zaczyna funkcjonować

przekonanie, że jest to zło konieczne, że dobry cel

uświęca złe środki.

Propaganda sukcesu, nieuchronności postępu

na skróty, toruje drogę biotechnologii prenatalnej.

„Jak wyglądają na tym tle – pyta jeden z bioety-

ków – uczeni biorący udział w tym wyścigu, w któ-

rym oprócz żądzy wiedzy i żądzy sławy coraz

większą rolę odgrywa żądza pieniędzy, która ry-

chło wysunąć się może na plan pierwszy?” 20

Powstaje pytanie, czy zsuwamy się po równi

pochyłej od uprzedmiotowienia istoty ludzkiej

w technikach in vitro , po nihilizację podmiotu

ludzkiego w technikach klonowania, jego komer-

cjalizację oraz ingerencję i manipulację genetycz-

ną naturą człowieka? 21

Przypisy

1. Korohoda W.: Inżynieria komórkowa i tkankowa na początku XXI

wieku – nowe nadzieje i nowe zagrożenia. Prace Komisji Zagrożeń

Cywilizacyjnych PAU, 2002; 5: 109–123, 114

2. Pojda Z.: Kliniczne zastosowania komórek macierzystych – stan obec-

ny i perspektywy: nowotwory. J. Oncol., 2002; 52: 145–150

3. Morciniec P.: Ocalić (obraz) człowieka: istota dyskusji o komórkach

macierzystych. W: Ocalić cywilizacje – ocalić ludzkie życie. Kraków,

2002: 119–129, 124; Zalewski Z.: Czy istnieją granice postępu w ba-

daniach naukowych w medycynie?: spór o komórki macierzyste.

Sztuka Leczenia, 2002; 8: 47–52, 48

4. Pojda Z.: dz. cyt.: 146

5. Tamże: 147

6. Tamże s. 147–148. Zob. Marszałek M.T.: Komórki macierzyste wątro-

by i trzustki u zwierząt i człowieka. Postępy Biol. Komórki, 1999; 26:

135–157, 159–179; Majka M., Michałowska A., Ratajczak M.Z.:

Próba izolacji ludzkich komórek macierzystych mięśni szkieletowych.

Postępy Biol. Komórki, 2003; 30 (supl. 21): 17–24

7. Kucia M., Majka M., Ratajczak M.Z.: Plastyczność nieembrionalnych

komórek macierzystych: fakt czy artefakt? Postępy Biol. Komórki,

2003; 30 (supl. 21): 3–16

8. Pojda Z.: dz. cyt.: 147. Zob. Pojda Z., Machaj E.K., Gajkowska A.,

Ołdak T., Jastrzewska M.: Badanie potencjalnej przydatności klinicz-

nej komórek macierzystych uzyskiwanych z krwi pępowinowej.

Postępy Biol. Komórki, 2003; 30 (supl. 21): 127–138; Wiktor-

Jędrzejczak W., Urbanowska E., Rokicka M. i wsp.: Wstępna ocena

możliwości wykorzystania kriotwórczych komórek macierzystych

pozyskanych z różnych dawców krwi pępowinowej do jednoczesne-

go przeszczepiania u biorców dorosłych. Postępy Biol. Komórki,

2003; 30 (supl. 21): 139–147

9. Pojda Z.: dz. cyt.: 146

10. Zob. opis pierwszego sklonowania embrionu ludzkiego z 13.X. 2001.

Cibelli J.B., Lanza R.P., West M.D.: Pierwszy klon. Świat Nauki, 2002;

styczeń: 29–37. O tym, że próba ta była nieudana, piszą sami twórcy

eksperymentu na s. 30: „Niestety, tylko jeden z zarodków doszedł do

stadium sześciu komórek, po czym przestał się dzielić”.

11. Korohoda W.: dz. cyt.: 115. Zob. tenże: Biologia i inżynieria komórko-

wa na przełomie wieków. Kosmos. Probl. Nauk Biol., 2000; 49:

403–412; tenże: Czy inżynieria komórkowa stanowi zagrożenie.

Prace Komisji Zagrożeń Cywilizacyjnych PAU, 2000; 3: 7–18

12. Tamże: 113

13. Zob. Biesaga T.: Status embrionu – stanowisko personalizmu ontolo-

gicznego. Med. Prakt., 2004; 7-8: 28–31

14. Modliński J.A., Karasiewicz J.: Klonowanie ssaków: mity i rzeczywi-

stość. W: Chyrowicz B., red.: Klonowanie człowieka. Lublin, 1999:

23–92

15. Komórki macierzyste – życie za życie? Debata w Ministerstwie Nauki

i Informatyzacji 15 XII 2003, http://kbn.icm.edu.pl/komorki_

macierzyste/20040217.html, s. 1–31

16. Tamże

17. Martino R.R.: W sprawie całkowitego zakazu klonowania człowieka

(wystąpienie w nowojorskiej siedzibie ONZ, 23 IX 2002).

L’Osservatore Romano, 2002; 12: 38–40. www.opoka.org.pl/zycie_

kosciola/media/osservatore/

18. Pontifical Academy for Life: Declaration on the production and the

scientific and therapeutic use of human embryonic stem cells.

Vatican City, 2000, rozdz. Ethical problems nr 3; www.vatican.va/

roman_curia/pontifical_academies/acdlife/index.htm

19. Karasiewicz J., Modliński J.: Komórki macierzyste ssaków: potencjal-

ne źródło zróżnicowanych komórek do transplantacji. Postępy Biol.

Komórki, 2001; 28: 219–242, 220

20. Zalewski Z.: dz. cyt.: 51

21. Zob. Chyrowicz B.: Bioetyka i ryzyko: argument „równi pochyłej”

w dyskusji wokół osiągnięć współczesnej genetyki. Lublin, 2000:

307 i nn.

( Od Redakcji: Niniejszy artykuł jest oparty na

wcześniejszej publikacji Autora w „Bioetycznych

Zeszytach Pediatrii” Polsko-Amerykańskiego In-

stytutu Pediatrii [2003-2004; 1: 86–97] )

Komórki macierzyste i klonowanie człowieka – nadzieje i zagrożenia

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: