NARZĄD PRZEDSIONKOWY
Receptory zmysłu równowagi znajdują się w układzie przedsionkowym, który obejmuje:
a) woreczek (sacculus) – posiada na swej powierzchni zagłębienie zwane plamką woreczka ułożoną pod kątem prostym względem podobnej plamki łagiewki i jego receptory są wyspecjalizowane w wykrywaniu ruchów o niskiej częstotliwości, czyli takich, które wywołują chorobę lokomocyjną (kinetoza).
b) łagiewkę (utriculus) – dzięki swemu położeniu dostarcza informacji o zmianach położenia głowy w przestrzeni i reaguje na liniowe przyspieszenie i zwolnienie. Łagiewka jest wykorzystywana w takim odruchu obronnym jak reakcja lądowania.
c) trzy przewody półkoliste (ductus semicirculares), znajdujące się w kanałach półkolistych – przystosowane są do wykrywania przyspieszenia kątowego (obrotowego). Przewody mają na swym końcu rozszerzenie zwane bańką. W każdej bańce znajdują się komórki rzęsate tworzące receptor tzw. grzebień. Rzęski komórek zmysłowych, z których jedna grubsza nosi nazwę kinocylium, tworzą w bańce kanału przesłonę i są zalepione substancją galaretowatą, zwaną osklepkiem.
Plamki woreczka i łagiewki pokrywa błona kamyczkowa zawierająca kryształki fosforanu i węglanów wapnia, zwane kamyczkami błędnikowymi. W błonie kamyczkowej zanurzone są wypustki komórek rzęsatych. Pod wpływem przyspieszeń kątowych lub liniowych rzęski komórek zmysłowych w bańkach oraz plamkach łagiewki i woreczka ulegają chwilowym odkształceniom, czego następstwem jest depolaryzacja lub hiperpolaryzacja komórek rzęsatych.
MECHANIZM POBUDZENIA ZMYSŁU RÓWNOWAGI
Narząd przedsionkowy ma określoną aktywność bioelektryczną, dającą się rejestrować w zwoju przedsionkowym, nerwie i jądrach przedsionkowych. W stanie spoczynku aktywność ta jest stała i wynosi 5 – 25 impulsów na sekundę (Hz). Najmniejsze odchylenie osklepka prowadzi natychmiast do pojawienia się potencjałów czynnościowych typu pobudzenia po jednej, a hamowania po drugiej stronie, zależnie od tego, czy ruch odbył się w kierunku przedsionka, czy w kierunku przewodu. Ma to związek z rozmieszczeniem się w osklepku komórek rzęsatych. Jeżeli ruch rzęsek komórek zmysłowych odbywa się w kierunku do kinocylium w stronę przedsionka, to powstaje depolaryzacja i wzrost częstotliwości potencjałów, jeśli zaś rzęski są odchylane od kinocylium w stronę przewodu, to pojawia się hiperpolaryzacja i zmniejszenie częstotliwości potencjałów.
Istotą pobudzenia komórek zmysłowych rzęsatych rozmieszczonych na grzebieniach baniek jest w warunkach fizjologicznych ruch śródchłonki, pojawiający się podczas bodźców kalorycznych lub kinetycznych. W czasie stosowania bodźców kalorycznych woda o temperaturze różnej od temperatury ciała oziębia lub ogrzewa okolice przewodów półkolistych poziomych. Prowadzi to, zgodnie z zasadami fizyki, do ruchu śródchłonki, który powoduje odchylenie osklepka, a tym samym ugięcie rzęsek i wystąpienie zjawisk depolaryzacji lub hiperpolaryzacji.
Habituacja przedsionkowa – adaptacja w odniesieniu do narządów przedsionkowych. Jest to proces zmniejszonej odpowiedzi receptorów na powtarzające się pobudzenia kinetyczne czy kaloryczne o tej samej charakterystyce bodźca i odpowiednio stałej rytmiczności.
DROGI PRZEWODZENIA IMPULSACJI Z RECEPTORÓW BŁĘDNIKA DO KORY MÓZGOWEJ
Depolaryzacja komórek receptorowych warunkuje lokalny przepływ prądów i generowanie potencjałów czynnościowych w pierwszym neuronie zwoju przedsionkowego. Z neuronu I impulsy są przekazywane do II neuronu w jądrach przedsionkowych (górnego, dolnego, bocznego i przyśrodkowego) w moście, a stąd dalej do:
1) kory móżdżku przez drogę przedsionkowo-móżdżkową przebiegającą przez konary dolne móżdżku;
2) jąder ruchowych dla mięśni gałek ocznych, tj. jąder nerwów czaszkowych III, IV i VI za pośrednictwem pęczków podłużnych przyśrodkowych;
3) rdzenia kręgowego przez drogę przedsionkowo – rdzeniową;
4) zakrętu zaśrodkowego mózgu i płata ciemieniowego, gdzie dochodzi do uświadomienia położenia ciała w przestrzeni.
OCZOPLĄS
Podrażnienie komórek rzęsatych zmysłowych układu przedsionkowego wywołuje oczopląs, który polega na rytmicznych, bezwolnych ruchach drgających jednej lub obu gałek. Rytmiczne ruchy gałek ocznych w czasie oczopląsu mają wyraźnie zaznaczoną fazę wolną (w jej powstawaniu pośredniczą jądra przedsionkowe) i fazę szybką (w powstawaniu pośredniczy układ siatkowaty). Kierunek oczopląsu określa się według szybkiej fazy ruchu gałek ocznych. Oczopląs jest wynikiem złożonego współdziałania nerwów czaszkowych (VIII, III, IV i VI) i proprioceptorów szyjnych. Objawy połączone z oczopląsem to zawroty głowy, wskazywanie „mimo”, padanie i wirowanie otaczających przedmiotów, nudności.
Zależnie od położenia głowy oczopląs może być:
a) poziomy – głowę w czasie obrotu trzyma się prosto lub lekko schylona do przodu
b) pionowy – głowa zwrócona jest o 90º do boku, obroty następują w płaszczyźnie strzałkowej, a ruchy gałek zachodzą w osi przednio-tylnej
c) elipsoidalny – głowa podczas obrotu znajduje się w płaszczyźnie czołowej, będąc nachylona do przodu o 120º lub ku tyłowi o 60º
Inne rodzaje oczopląsu:
a) oczopląs podczasobrotowy – udaje się go wywołać podczas obrotu, stosując zmienne przyspieszenie kątowe. Oczopląs skierowany jest w stronę działającego przyspieszenia.
b) oczopląs poobrotowy – występuje po zatrzymaniu badanego na fotelu. Oczopląs o kierunku przeciwnym do kierunku wykonywanych obrotów.
c) oczopląs kaloryczny – wywołany wprowadzeniem ciepłej lub zimnej wody do przewodu słuchowego zewnętrznego. W przypadku ciepłej wody oczopląs skierowany jest w stronę ocieplanego ucha, a w przypadku zimnej wody w stronę przeciwną.
d) oczopląs optokinetyczny – występuje, gdy człowiek nie porusza się, ale patrzy na szybko przesuwające się przed jego oczami obiekty.
Oczopląs powstaje podczas:
- uszkodzeń neurologicznych tych części układu nerwowego, które zajmują się koordynacją i ruchami gałek ocznych
- uszkodzenia zmysłu równowagi, nerwu przedsionkowego, niektórych ośrodków CNS
Sylwinka761