bilewicz-stankiewicz genealogia.pdf

POCHODZENIE BILLEWICZÓW I ICH GENEALOGIA (XV – XVI w.)

BILEVIČIŲ KILMĖ IR GENEALOGIJA (XV – XVI A.)

Eugenijus Saviščevas

Vilniaus universitetas, Universiteto g. 3, 2734 Vilnius, Lietuva

Uniwersytet Wileński, ul. Universiteto 3, 2734 Vilnius, Lietuva

Tłumaczył: Andrzej Firewicz

W okresie międzywojennym zainteresowanie rodem Billewiczów na Litwie zostało zainspirowane

ukazaniem się w 1936 r. litewskiego wydania powieści laureata na grody Nobla H. Sienkiewicza

„Potop”. Ówczesna historiografia litewskie niewiele mogła coś powiedzieć o tym rodzie. 1 Jednak nieco

później sprawa tej rodziny pojawiła się w szerszym kontekście Reformacji i XVI-wiecznego

piśmiennictwa w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1947 r. K. Jablonskis opublikował artykulik

poświęcony M. Maņvydasowi, w którym zawarł opinię nt. pochodzenia rodu Billewiczów, uznawaną do

dziś w litewskiej historiografii. Wg autora, rodzina Billewiczów przybyła na Żmudź w początku XVI w.

z okolic leżącej niedaleko Wilna Mejszagoły (Meińiagala). Zatem jako pochodzący z Auksztoty

(Aukńtaitija) powinni nazywać się Biliūnai. 2 K. Jablonskis sam nie prowadził badań nad genealogią

Billewiczów, a tylko zgromadził dane o ich pochodzeniu zbierając materiały do swoich publikacji nt.

źródeł do historii Litwy w XVI w. Dla historyków zajmujących się badaniem Reformacji na Litwie i

litewskim piśmiennictwem w XVI w. kwestia pochodzenia rodu Billewiczów była sprawą drugorzędną,

chociaż interesującą. Z tego powodu nie przeznaczali tej sprawie swojej uwagi. 3 To właśnie skłoniło E.

Songailę, że po zapoznaniu się z istniejącą literaturą podjął próbę opracowania szczegółowej genealogii

rodu Billewiczów. Nowych źródeł E. Songaila nie uzyskał i to miało wpływ na rezultaty jego pracy: w

sprawie pochodzenia tego rodu zgodził się z opinią K. Jablonskisa, a w kwestii genealogii nie

powiedział niczego nowego 4 . Zatem istniejące w historiografii poglądy o pochodzeniu Billewiczów i ich

genealogii można skorygować zarówno w oparciu o stare publikacje 5 , jak i o przechowywane w

archiwach i bibliotecznych działach rękopisów 6 materiały.

Celem tego artykułu jest przedstawienie, w oparciu o materiały źródłowe, nowej wersji o

pochodzeniu i genealogii rodu Billewiczów z XV - XVI w.

POCHODZENIE RODU BILLEWICZÓW

Billewiczowie czy Biliūnai?

Nazywając Billewiczów Biliūnasami K. Jablonskis bliżej tego nie komentował ani nie

wskazywał na uzasadniające to argumenty. Można, co prawda, te argumenty ustalić badając ówczesną

historiografię. Wówczas stanie się jasne, że na poglądy tego historyka miały wpływ dwa

historiograficzne twierdzenia:

1. Informacja A. Bonieckiego o jednym z Billewiczów, który w pierwszej połowie XVI

wieku miał pełnić obowiązki chorążego w Mejszagole 7 .

2. Międzywojenny informator litewski o nazwach miejscowości, w którym rodzinny dwór

Billewiczów był nazywany Biliūnai 8 .

Pierwsze twierdzenie przeanalizujemy nieco później. Teraz powiemy tylko, że w pracach

litewskich historyków drugiej połowy XX w. Billewiczowie często są nazywani szlachtą z Widukli

(Viduklė). Ten pogląd, znowu bez uzasadnienia, rozpowszechnił V. Birņińka, nazywając Widuklę

„siedzibą Billewiczów”. Takie wrażenie on odniósł nie dlatego, że zainteresował się, jakim majątkiem

władali Billewiczowie, lecz dlatego, że nadał znaczenie dla wysłanego z Widukli przez zarządców

starostwa żmudzkiego Jana Stankiewicza-Billewicza i Jana Kmitę listu do księcia Prus Albrechta 9 .

O drugim twierdzeniu można powiedzieć, że w XVI-XIX-wiecznych źródłach główny dwór

rodziny Billewiczów jest nazywany Bilewiczami, którą to nazwę „zlitewszczono” na Biliūnai dopiero w

trzecim dziesięcioleciu XX w. Istotnie, twórcy słownika nazwisk litewskich wskazują, że ludzie

nazywają czasami Billewiczów Biliūnasami 10 . Podobnie mogło zdarzyć się również z nazwami

miejscowości, jednak jest wątpliwe, czy możemy końcówkę nazwiska uważać za ważki argument w

ustalaniu pochodzenia rodu, zwłaszcza że w tej sprawie jest wystarczająco dużo materiału

historycznego.

Językoznawcy wywodzą nazwisko Billewicz i Biliūnas od imienia Биль, Билюс , 11 które pojawia

się w źródłach z połowy XV w. Na ile ono było popularne wśród szlachty widzimy w spisie wojska WKL

z 1528 r., w którym oprócz „naszych” jest jeszcze czterech innych Billewiczów z powiatów Pieniony

(Pienioniai), Kowno (Kaunas), Ejszyszki (Eińińkės), Joswainie (Josvainiai) 12 . W każdym z tych

przypadków nazwa Billewicz oznacza nie nazwisko, lecz imię ojca. Dlatego nie należy się dziwić, że w

spisach wojska z 1567 r. wśród szlachty wymienionych powiatów nie znajdziemy Billewiczów, ponieważ

ich potomkowie używali już innych imion swoich ojców. W tym ostatnim spisie wśród szlachty

żmudzkiej wymienieni są Billewiczowie, których można łączyć z rodziną „naszych” Billewiczów. Znaczy

to, że już w połowie XVI w. ten patronim ukształtował się wśród nich jako nazwisko.

Nazwisko Biliūnas ma nieco inną historię. Bardziej celowo łączyć je z wymienianą na przełomie

XVI/XVII w. szlachtą powiatu wiłkomierskiego (Ukmergė) o nazwisku Biliūnas ( Билунские,

Бeлунские ) 13 . Zatem przedstawiona przez K. Jablonskisa auksztocka wersja pochodzenia Billewiczów

jest w istocie wątpliwa.

Legenda i XV-wieczne źródła o pochodzeniu rodu Billewiczów

Pierwszą wersję o pochodzeniu rodu Billewiczów przedstawił w połowie XV w. Albert Wijuk-

Kojałowicz (Vijukas-Kojalovičius). Według zapisanej przez niego legendy słynny szlachcic żmudzki

Żadejka (Ņadeika) otrzymał za zasługi od wielkiego księcia litewskiego Witolda (Vytautas) za żonę jego

siostrę Miluszę (Miluńa), z którą miał dwóch synów: Bilius i Mąstvilas. Po śmierci żony Żadejka ożenił

się drugi raz i z tego małżeństwa miał znowu dwóch synów: Daugirdas i Andriuszka (Andrius). Czterej

bracia Żadejkowicze stali się protoplastami czterech rodów. Później z dwóch rodów powstały jeszcze

dwa: od Billewiczów – Stankiewicze, od Mąstwiłów – Bogdanowicze (Bagdonaičiai). Wszystkie sześć

rodów używało tego samego herbu „Mogiła” 14 .

Już w czasach spisywania tej legendy było wątpliwe aby ktoś mógł uwierzyć w małżeństwo

szlachcica żmudzkiego z przedstawicielką rodu panującego. Nie trzeba się więc dziwić sceptycyzmowi

większości XIX-XX - wiecznych historyków wobec tej legendy. Nie wgłębiając się we wczesną historię

Billewiczów, historycy byli skłoni albo przemilczeć pochodzenie tego rodu od owego Żadejki, albo

oceniali ją jako niewątpliwe zmyślenie. Jednak nie ma podstaw aby wątpić w historyczność Żadejki.

Szlachcic o takim imieniu – Schodeyken - z powiatu Rosienie (Raseiniai) jest wymieniony w liście

wielkiego księcia litewskiego Witolda z 1418 r. do wielkiego mistrza krzyżackiego 15 . Raczej nie

popełnimy błędu łącząc owego Żadejkę z Mastwiłem Żadejkowiczem z powiatu Rosienie (Raseiniai),

żyjącym w czasach wielkiego księcia litewskiego Kazimierza 16 a przez niego również z Bogdanem

Mastwiłowiczem, tzn. synem Mastwiła (Bagdonas Mąstvilaitis), który w 1504 r. wspólnie z trzema

synami ufundował ołtarz w kościele w Rosieniach 17 .

Żadejka Mastwił Żadejkowicz Bogdan Mastwiłowicz Jan

(1418)* (1440 – 1492) (1504) Stanisław

Mikołaj

Bogdanowicze

(1504 – 1528) 18

* Tutaj jak i w następnych tabelach genealogicznych w nawiasach są daty, kiedy wymienieni pierwszy

raz występują w źródłach.

Powyższe dane częściowo potwierdzają przytoczoną przez Kojałowicza legendę, dlatego warto

ją dogłębnie sprawdzić.

Wielki książę litewski Witold nie miał siostry o imieniu Milusza. Znana jest jego siostra

Miklausė (Maria), którą w 1375 r. wydano za księcia Tweru (Tverė), Jana 19 . Nawet jeżeli ową

legendarną Miluszę utożsamiać z Miklausė, to i tak jej małżeństwo z Żadejką byłoby wątpliwe z uwagi

na różnicę 43 lat pomiędzy datą ślubu księcia Tweru (1375) z datą wymienienia Żadejki w liście

Witolda (1418). Z drugiej strony nie ma żadnego bezpośredniego potwierdzenia pokrewieństwa

pomiędzy Żadejką czy Mastwiłem Żadejkowiczem a Billewiczami. Ci ostatni wywodzą się od szlachcica

Biliusa, który za panowania wielkiego księcia Kazimierza (1440-1492) otrzymał na Żmudzi kilka włości.

Wymienieni w spisach dworzan tego samego władcy (1486-1489) Dowgird (Daugirdas) i Jan (Jonas)

Billewiczowie 20 być może byli synami już wspomnianego Biliusa.

W źródłach z XV w. nie udało się znaleźć więcej wzmianek o Billewiczach. Nie znaczy to wcale,

że ów Bilius miał tylko dwóch synów. Wydaje się, że w tym miejscu dotykamy problemu identyfikacji

litewskich nazw osobowych z końca XV i początku XVI w. W tamtym czasie wśród szlachty

upowszechniły się dwuczłonowe nazwy osobowe, utworzone z zesłowiańszczonych starych imion

litewskich, a jeszcze częściej z pewnych form pochodzących od imion katolickich połączonych z

imieniem ojca. Zasób imion ojca nie był zbyt wielki, dlatego bardzo często różne osoby nazywano

identycznymi kombinacjami imion własnych i imion ojców. W takich przypadkach zidentyfikować

osobę mogą pomóc dane z miejsc położenia ich majątków. W spisach wojska Wielkiego Księstwa

Litewskiego z 1528 r. wśród szlachty powiatu rosieńskiego (Raseiniai) znajdujemy kompleksowo

przedstawiony, a znany z legendy o pochodzeniu Billewiczów cały zestaw imion Żadejkowiczów 21 . W

historiografii już dawno zauważono, że wojsko WKL spisywano nie tylko wg powiatów, ale również wg

rodów. Z drugiej strony prawo WKL wymagało, żeby szlachta posiadająca majątki w kilku powiatach

stawała do oddziału wojskowego w tym powiecie, w którym znajdowała się ich ojcowizna, rodowy

dwór.

Uwzględniając powyższe, możemy powiązać widniejącego w spisie z 1528 r. Jana Stankiewicza

z S. I. Billewiczem (Stankus s. Iwaszki Ivańkaitis ), wymienionym razem z Marcinem i Piotrem

Billewiczami w piśmie wielkiej księżnej Heleny z 1512 r 22 . Wymieniony również w tym samym spisie

Marcin Billewicz na dokumentach z początku XVI w. podpisywał się jako Marcin s. Juszki (Juńkaitis) 23 .

Takie samo imię ojca używał też Piotr Billewicz 24 . Poza tym w sporządzonym w końcu XVI w. spisie

archiwum dworu Billewiczów wymieniony jest akt Joszki Billewicza 25 . Zatem nie ma wątpliwości, że

wymienieni w legendzie zarówno Iwaszka jak i Joszka Billewiczowie naprawdę istnieli. Z opisu

niezachowanego dokumentu z 1570 r. dowiadujemy się o czwartym synu Biliusa – Andriuszce, o

którego istnieniu można było przypuszczać na podstawie złożonych imion Billewiczów z końca XVI w 26 .

Z tego opisu wiadomo, że krewni, Wojciech Billewicz s. Pilwielewicza i Wojciech Billewicz s. Jerzego

(Jurgaitis) podzielili się odebraną kościołowi w Rosieniach (Raseiniai) ziemią, którą ich

„pradziadowie” Marcin s. Juszki (Juńkaitis) i Stanisław s. Andriuszki (Andriuńkaitis) zapisali

kościołowi 27 . Z tego staje się jasne, że wprowadzonej do historiografii w 1516 r. donacji dla kościoła w

Rosieniach (patrz spis fundacji kościoła w Rosieniach) wspomniani Marcin s. Juszki (Juńkaitis) i

Stanisław s. Andriuszki (Andriuńkaitis) byli Billewiczami 28 .

Zatem wszyscy wymienieni w herbarzu A. Wijuka-Kojałowicza synowie Biliusa nie byli

zmyśleni. W legendzie tylko poplątano ich wzajemne więzy rodzinne.

„Gniazdo” rodowe

W spisie wojska w 1528 r. wśród szlachty powiatu Rosienie (Raseiniai) obok Billewiczów

(Stankiewiczów, Andriuńkaitisów, Juńkaitisów) wymienia się Wacławową Dowgirdową (Venclovienė

Daugirdienė) oraz trzech braci Mastwiłów czy Monstwiłów (Mąstvilas) 29 . Ją można ewentualnie

kojarzyć z Dowgirdem Billewiczem. W ten sposób wspomnianych krewnych łączyłaby również wspólna

opieka nad tym samym kościołem (patrz spis fundacji kościoła w Rosieniach). Z drugiej strony, patrząc

na akt fundacji widzimy, że prywatne włości fundatorów pokrywają się. Poza tym te włości mają

wspólną historię.

Włości Szałkoty (Ńaukotai) w powiecie tendziagolskim (Tendņiogala) nadał Biliusowi wielki

książę Kazimierz 30 . Z XVI-wiecznych źródeł wiemy, że do dworu Stankiewiczów-Billewiczów o nazwie

Szałkoty należało również jezioro Gomerta 31 .

Możliwe, że początek poniemuńskiego (Panemunė) majątku w powiecie Wielona (Veliuona)

rozpoczął się od dwóch chłopów, przydzielonych Dowgirdowi Billewiczowi przez wielkiego księcia

Kazimierza 32 . Billewiczowie władali Poniemuniem (Panemunė) przez cały XVI w. Testament Wacława

(Venclova) Dowgirdowicza z 1509 r. wskazuje niejako niższy status tej włości w porównaniu z dobrami

w Rosieniach 33 . Sporządzona 1.08.1597 r. inwentaryzacja dostarcza bardziej szczegółowych danych o

tym majątku dworskim. Do dworu należały 62 włóki ziemi uprawnej oraz 15 i 1/3 włóki nieużytków 34 .

Trzeba zwrócić uwagę na to, że w tych dobrach znajdowała się wieś Wencławiszki (Venclavińkės), którą

możemy łączyć z Wacławem (Venclova) Dowgirdowiczem. Główny budynek dworski stał w miejscu

obecnego zamku Poniemuń (Panemunė) 35 .

Mniej danych mamy o włościach podubiskich (Padubysio) i Ņaiginė. Wprawdzie nazwy tych

posiadłości często pojawiają się w XVI-wiecznych dokumentach własności należących do Billewiczów

(Juńkaitisów i Andriuńkaitisów). Rozpościerały się one pomiędzy należącymi do Billewiczów

kompleksami majątków pomiędzy Rosieniami (Raseiniai) i Szałkotami (Ńaukotai) i dlatego często były

traktowane jak część składowa tych dworów. Nie powinno to nas dziwić, ponieważ, jak widzimy w

spisie wojska w 1528 r., dobra Szałkoty były łączone z dworem w Rosieniach, chociaż jego centrum

znajdowało się w powiecie tendziagolskim (Tendņiogala). Staje się zatem jasne, że zasadnicze włości

rodowe znajdowały się w powiecie rosieńskim. W drugiej połowie XVI w. na brzegu rzeczki Ńaltuona

stał należący do Billewiczów dwór i otaczający go teren zaczęto nazywać Bilewiczami 36 . W okolicach

dworu spotykamy się z toponimiką wiążącą się z imionami Billewiczów, Mastwiłów i Żadejków. Nad tą

samą rzeczką niedaleko dworu Billewiczów stał też dwór Mastwiłów 37 . Nieco na uboczu, nad strugą

Kerupis, znajdowało się pole Mastwiłów, zwane Богдановщизна 38 , co można łączyć z Bogdanem

Mastwiłowiczem. Jego włości ciągnęły się na południe od rzeczki Ńaltuona i sięgały do Rastów

(Rańčiai), będących już w powiecie Wielona (Veliuona) 39 . Nieco na zachód od Billewiczów, w

Ńienalaukis, którego część należała do Billewiczów, wymienianio Żadejków 40 . Zatem, chociaż nie mamy

bezpośrednich dowodów pochodzenia Billewiczów od Żadejków, z materiału toponimicznego widać, że

rodowe gniazdo Billewiczów znajdowało się w basenie rzeczki Ńaltuona. Nazwy miejscowości

określające granice tego terenu pozwalają przypuszczać, że Billewicze pochodzili od Żadejków.

Wykaz fundacji kościoła w Rosieniach (Raseiniai) 41

L.p. Fundator

Data

fundacji

Darowane ziemie Dwory, z których

będzie naliczana

dziesięcina

Źródła

1 Bogdan

Mastwiłowicz

9.06.1504 -

Rosie nie

Szałkoty

Podubisie

CM, t. 1, s.

156-158

2 Wacław

Dowgirdowicz

24.04.1509 Ziemie z dworów

Rosienie (dworek

Poniemuń) i Szałkoty

LVIA SA

14781, s.

806-807

3 Marcin Juńkaitis i

Stanisław

Andriuńkaitis

25.05.1516 -

Rosienie

Ņaiginys

Szałkoty

Wajguwa

LVIA SA

14785, s.

260

4 Jan Stankiewicz-

Billewicz

2.04.1536 ziemie Romaniszki Szałkoty

Podubisie

CM, t. 1, s.

269-271 42

5 Dorota Dowgirdowa 11.02.1537 ziemie Ńaltuona

Rosienie

Szałkoty

CM, t. 1, s.

278-279

Genealogia Billewiczów XV-XVI w.

Po uwzględnieniu czasu pojawienia się w źródłach potomków Biliusa oraz oceny ich sytuacji

społecznej czynimy założenie, że najstarszym z nich był Dowgird (Daugirdas), po nim następował

Iwaszka (Jan), Juszka (Jerzy) i Andriuszka (Andrzej). Zatem tabela genealogiczna Żadejkowiczów

wyglądałaby następująco:

Mastwił

Żadejkowicz) → Mastwiłowicze

(1440-1492

Bilius

(1440-1492) Iwaszka (Jan) → Iwaszkiewicze

(1486) (Stankiewicze)

Juszka (Jerzy) → Juszkiewicze

(Billewicze)

Andriuszka → Andriuszkiewicze

(Andrzej) (Billewicze)

Żadejka Dowgird Billewicz → Dowgirdowicze

(1418) (1487-1489)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: