Heksametr daktyliczny Heksametr daktyliczny (�ac. versus hexameter dactylicus), najstarsze znane metrum europejskiej poezji epickiej. Heksametrem napisane s� dwie najstarsze greckie epopeje Iliada i Odyseja Homera. Sta� si� kanonicznym wierszem staro�ytnej epiki greckiej oraz - po zarzuceniu wiersza saturnijskiego, tak�e �aci�skiej. Wsp�czesnym na�ladownictwem tego metrum w poezji polskiej jest tzw. heksametr polski. Heksametr klasyczny Heksametr jest wierszem iloczasowym i izochronicznym. Ka�dy wers sk�ada si� dok�adnie z 24 jednostek d�ugo�ci brzmienia, tak zwanych mor, na co sk�ada si� sze�� st�p daktylicznych po 4 mory. Ka�da ze st�p daktylicznych mo�e zosta� podmieniona na spondej, kt�ry ma t� sam� warto�� iloczasow�. Ostatnia stopa, o ile jest daktylem, mo�e by� niepe�na, zamiast ostatniej sylaby wyst�puje wtedy pauza o d�ugo�ci 1 mory. Uk�ad sylab d�ugich i kr�tkich wygl�da tak (A - sylaba d�uga stanowi�ca ars�, l - sylaba d�uga, b - sylaba kr�tka, a - sylaba oboj�tna): Abb Abb Abb Abb Abb Aa Jak powiedziano, ka�dy daktyl mo�e zosta� podmieniony na spondej, innymi s�owy, ka�da para kr�tkich mo�e zamieni� si� w jedn� d�ug�. W przypadku skrajnym, wszystkie: Al Al Al Al Al Aa Podmiany te powoduj�, �e wers heksametru mo�e mie� od 12 do 17 sylab, ale zawsze sk�ada si� z 24 mor. Generalnie wi�ksza liczba spondei (czyli mniejsza liczba sylab) sprawia wra�enie dostoje�stwa i si�y, natomiast wi�ksza liczba daktyli - wra�enie lekko�ci i ruchliwo�ci, co utalentowani poeci potrafi� powi�za� z aktualn� tre�ci� opowiadania, np.: 12 sylab: olli respondit rex Albai Longai (Enniusz, dostoje�stwo s�dziwego kr�la miasta Alba Longa) 13 sylab: illi inter sese magna vi bracchia tollunt (Wergiliusz, cyklopi przy pracy) 17 sylab: quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum (Wergiliusz, rytm konia w galopie) Cezury W �rodku wersu wyst�puje jedna obowi�zkowa przerwa mi�dzywyrazowa, tzw. cezura (�ac. caesura). Ze wzgl�du na ulokowanie cezur wyr�nia si� cztery g��wne postacie heksametru: cezura m�ska (�ac. caesura semiquinaria): pauza po pi�tej p�stopie (czyli po trzeciej arsie, Abb Abb A // bb Abb Abb Aa); jest to posta� najcz�ciej wyst�puj�ca u poet�w �aci�skich. Przyk�ad: gr. menin aeide thea // Peleiadeu Achilleos (Homer), �ac. arma virumque cano // Troiae qui primus ab oris (Wergiliusz) cezura �e�ska (gr. kata triton trochaion, po trzecim trocheju), o sylab� dalej, ni� cezura m�ska (Abb Abb Ab // b Abb Abb Aa); to z kolei najcz�ciej wyst�puje u poet�w greckich. Przyk�ad: gr. andra moi ennepe Mousa // polytropon hoi mala polla (Homer), �ac. sponte sua sine lege // fidem rectumque colebat (Owidiusz) cezura po si�dmej p�stopie (�ac. caesura semiseptenaria) z towarzysz�c� cezur� pomocnicz� po drugiej arsie (�ac. caesura semiternaria); powstaje wtedy tzw. wiersz tr�jdzielny (Abb A / bb Abb A // bb Abb Aa). Przyk�ad: nec quicquam / nisi pondus iners // congestaque eodem (Owidiusz) tzw. diereza bukoliczna (�ac. diaeresis bucolica) po czwartej stopie z towarzysz�c� cezur� m�sk� (Abb Abb A / bb Abb // Abb Aa); diereza zbiega si� zawsze z siln� interpunkcj�, przyk�ad: Tityre dum redeo / brevis est via, // pasce capellas (Wergiliusz) Restrykcje w budowie heksametru W teorii ka�dy wers zbudowany na podstawie powy�szych zalece� metrycznych mo�na uzna� za heksametr daktyliczny. W praktyce, �eby wiersz m�g� uchodzi� za g�adki, potoczysty i elegancki, musi dodatkowo spe�nia� okre�lone ograniczenia dotycz�ce wzajemnej relacji tworz�cego rytm wiersza tzw. iktu metrycznego (czyli roz�o�enia ars) i akcentu wyrazowego. Restrykcjom podlega te� rozmieszczenie wyraz�w jednosylabowych. Rozmieszczenie wyraz�w jednosylabowych Wyraz jednosylabowy nie mo�e by� w heksametrze umieszczony bezpo�rednio po cezurze. Dla unikni�cia tego stosuje si� nienaturalny dla prozy, poetycki szyk przestawny, czego przyk�adem jest pierwszy wers Eneidy: Arma uirumque cano, Troiae qui primus ab oris Naturalny, prozaiczny szyk j�zyka �aci�skiego wymaga�by qui Troiae; nie ma te� przeciwwskaza� metrycznych, �eby ten szyk utrzyma� w heksametrze, bo przestawienie tych dw�ch wyraz�w nie robi �adnej r�nicy z punktu widzenia czy to iloczasu czy uk�adu metrycznego ca�o�ci. Wergiliusz jednak zamieni� wyrazy miejscami po to, �eby unikn�� postawienia jednosylabowego qui tu� po cezurze (kt�ra wypada w tym wersie po wyrazie cano). Unikano te� - ale mniej restrykcyjnie - stawiania wyraz�w jednosylabowych bezpo�rednio przed cezur�. Bezwzgl�dnie natomiast panowa� zakaz stawiania wyraz�w jednosylabowych na ko�cu wersu (z wyj�tkiem sytuacji, kiedy wchodzi on w sk�ad wi�kszego zestroju akcentowego). Relacja do akcentu wyrazowego Restrykcje odno�nie do wyraz�w jednosylabowych wynikaj� cz�ciowo z wymaga� dotycz�cych relacji prozaicznego akcentu wyrazowego do tworz�cego rytm wiersza iktu metrycznego. Generalna zasada budowy heksametru jest taka, �eby ikt mniej wi�cej zgadza� si� z akcentem wyrazowym w pierwszej stopie wersu, w nast�pnych czterech ma wypada� w innym miejscu, po czym w dw�ch ostatnich stopach (czyli w klauzuli) ma zachodzi� pe�na zgodno�� iktu heksametru z akcentem wyrazowym. Z postulatu zgodno�ci akcentu wyrazowego z iktem w klauzuli wynika zakaz umieszczania na ko�cu wersu wyraz�w jednosylabowych. Ostatni wyraz heksametru ma mie� dwie lub trzy sylaby, przedostatni - co najmniej dwie, a najlepiej trzy. W poezji augustowskiej zakaz ten �amany jest tylko w celu osi�gni�cia efekt�w komicznych, np. Parturiunt montes, nascetur ridiculus mus (Horacy) Bardzo wyj�tkowo zdarza si� heksametr, w kt�rym akcent wyrazowy zupe�nie zgadza si� z iktem metrycznym, np.: Impius haec tam pulcra noualia miles habebit (Wergiliusz) Jest to skrajny przyk�ad odst�pstwa od regu�y, stosowanego poza tym bardzo oszcz�dnie i tylko dla osi�gniecia specjalnych efekt�w d�wi�kowych (tutaj: j�ku rozpaczy). Versus spondiacus Poeci z�otego wieku unikali zamiany daktyla na spondej w stopie pi�tej, gdy� wiersz taki, zwany versus spondiacus uznawano w poezji augustowskiej za nieestetyczny (st�d powy�szy przyk�ad z Wergilego ma 13 sylab, a nie 12, gdy� by�by to wtedy spondiacus). To ograniczenie nie obowi�zywa�o w epoce archaicznej (Enniusz), a w okresie cycero�skim versus spondiacus by� nawet ulubiony przez neoteryk�w i poszukiwany dla �agodnej kadencji. Przyk�adem takiego wersu mo�e by� wiersz b�d�cy przypuszczalnie parodi� jakiego� fragmentu Annales Enniusza dokonan� przez Lucyliusza: Ibant qua poterant, qua non poterant non ibant Leonin W �redniowieczu szczeg�lnie ulubion� postaci� heksametru by� tzw. leonin (�ac. versus leoninus). Jest to zwyk�y heksametr z obowi�zkow� cezur� m�sk�, ma jednak t� dodatkow� cech�, �e ostatni wyraz przed cezur� oraz ostatni wyraz ca�ego wersu rymuj� si� mi�dzy sob�. Wersy tego typu spotyka si� te� w poezji klasycznej, np. is status haec rerum // nunc est fortuna mearum (Owidiusz), wiadomo jednak, �e poeci klasyczni specjalnie unikali takich asonans�w uwa�aj�c je za nieestetyczne. Jako przyk�ad przytoczy� mo�na wers: nec teneras semper // tutum captare puellas, gdzie, gdyby Owidiusz poszukiwa� wewn�trznego rymu, m�g� go �atwo osi�gn�� przez przestawienie dw�ch wyraz�w (metrum tu na to pozwala): nec semper teneras // tutum captare puellas. Mo�na jednak z drugiej strony zauwa�y�, �e oryginalny wers mo�e by� tr�jdzielny: nec teneras / semper tutum // captare puellas. Ta interpretacja na pewien niedorymek pomi�dzy cz�onem pierwszym a trzecim jednak wskazuje. Jak napisano powy�ej, w �redniowieczu nast�pi�a zmiana gust�w i wersy tego typu zacz�y by� wr�cz poszukiwane. Przyk�ad: Lucifer in stellis // sic tu praelata puellis. Ta moda mog�a poniek�d powsta� pod wp�ywem klasycznego dystychu elegijnego, w kt�rym zgodno�� brzmienia ostatniej sylaby drugiego wersu stoj�cej przed cezur� oraz ostatniej sylaby tego� wersu jest na og� mile widziana. Szczytem mistrzostwa w dziedzinie heksametru leoni�skiego wykaza� si� w XIII wieku Bernard z Cluny u�o�ywszy 12-wersowy poemat heksametryczny spe�niaj�cy nast�puj�ce warunki: ka�dy z heksametr�w sk�ada si� z czystych st�p daktylicznych; w �adnym z wers�w nie ma cezury, jest tylko diereza bukoliczna; akcent wyrazowy pada zawsze na ars� ka�dej stopy; ka�dy z heksametr�w rymuje si� z nast�pnym (rymy aabbccdd); ka�dy z heksametr�w w cz�ci przed dierez� ma oddzielny rym wewn�trzny; Ca�o�� wygl�da tak: Hora novissima, tempora pessima sunt, vigilemus, Ecce minaciter imminet arbiter ille supremus Imminet, imminet ut mala terminet, aequa coronet, Recta remuneret, anxia liberet, aethera donet, Auferat aspera duraque pondera mentis onustae, Sobria muniat, improba puniat, utraque iuste. Hic breve vivitur, hic breve plangitur, hic breve fletur; Non breve vivere, non breve plangere retribuetur; O retributio! stat brevis actio, vita perennis; O retributio! caelia mansio stat lue plenis; Quid datur et quibus? aether egentibus et cruce dignis, Sidera vermibus, optima sontibus, astra malignis.
EMCE89