Wcielenie Logosu w tekstach liturgicznych i ikonografii.pdf

Wcielenie Logosu w tekstach liturgicznych i ikonografii

Wcielenie Drugiej Osoby Trójcy Świętej posiada kluczowe znaczenie dla

zrozumienia dzieła zbawienia. Jest ono początkiem, pierwszym etapem ekonomii (ros.

domostroitielstwa) zbawienia dokonanej przez Chrystusa. Wcielenie nie może być

rozpatrywane jako oddzielne, czy też samodzielne, oderwane od całości, wydarzenie

zbawcze, ale zawsze w świadomości Kościoła jest ono integralną częścią misterium

Odkupienia. Nie można go pojmować w kategoriach tylko niezbędnego warunku

odkupienia, czy też koniecznego początku aby mogło dokonać się odkupienie. Wcielenie jest

wydarzeniem posiadającym wewnętrzną jedność z misterium paschalnym i jest ono

skierowane ku tajemnicy Paschy. Księgi liturgiczne wydarzeniu Wcielenia nadają również

tytuł Paschy. 1 Samo nazwanie Wcielenia Paschą Narodzenia odnosi bardzo wyraźnie tę

tajemnicę do Paschy Zmartwychwstania i wskazuje na ich wewnętrzną jedność. Porządek i

układ nabożeństw Bożego Narodzenia i Wielkanocy, teksty liturgiczne tych nabożeństw oraz

ikonografia Narodzenia Chrystusa wskazują na wewnętrzną i ontologiczną jedność

Wcielenia i Zmartwychwstania. W tym kontekście możemy powiedzieć Wcielenie jest

podstawą i przyczyną chwały zmartwychwstania, a zmartwychwstanie Chrystusa jest

konsekwencją odkupieńczego Wcielenia. 2

Temat niniejszego referatu domaga się przeanalizowania tekstów liturgicznych,

zarówno w ich układzie jak i treści, oraz dokonania próby interpretacji ikony Narodzenia

Chrystusa. To w pewnej mierze wymusza określony sposób prezentacji tego tematu.

I. Świadectwo liturgiki

W Typikonie, księdze kształtującej układ nabożeństw wszystkich cyklów, możemy

dostrzec wyraźną tendencję do ukazania wewnętrznej jedności i logiki całego misterium

zbawienia. Szczególnie wyraźnie widać to w układzie nabożeństw związanych z Bożym

Narodzeniem i Zmartwychwstaniem Pańskim i powiązaniu motywów pasyjnych ze świętem

Narodzenia Pańskiego. 3 Analizując budowę i układ postu poprzedzającego święto Bożego

1 W niektórych Typikonach i w Psałterzach pod datą 25 grudnia znajduje się napis „Pascha, święto

trzydniowe”. Zob. Evdokimov P., Sztuka ikony. Teologia piękna, tłumaczenie M. Żurowska, Warszawa 1999,

s.223.

2 Zob. Hryniewicz W., Chrystus nasza pascha. Zarys chrześcijańskiej teologii paschalnej, t.1, Lublin 1982, s.

228-229.

3 Uwaga ta odnosi się również do nabożeństw Epifanii, ale że święto to nie dotyczy bezpośrednio naszego

tematu, paralele te zostaną tu pominięte.

Narodzenia i Wielkiego Postu wyraźnie zauważalny jest pewien schemat, cechujący się

wewnętrzną jednością. Jedność ta nie dotyczy tylko i wyłącznie długości postu, ale również

samego schematu nabożeństw. Zgodnie z Typikonem (patrz na wskazówki dotyczące 14

grudnia) w niektóre dni postu bożonarodzeniowego należy śpiewać „Alleluja” i w tych

dniach nabożeństwa z godzinami kanonicznymi, modlitwą św. Efrema Syryjczyka

odpowiadają nabożeństwom wielkopostnym. 4

Wewnętrzna zależność Paschy Narodzenia i Paschy Zmartwychwstania widoczna jest

szczególnie w obchodzeniu pięciu przedświątecznych dni (20-24 grudzień), które w formie

zewnętrznej jak również i wewnętrznej upodobniają się do dni Wielkiego Tygodnia, a które

przygotowują do przeżywania Bożego Narodzenia. Nabożeństwa dni przedświątecznych

zawierają wiele zapożyczeń teksów Wielkiego Tygodnia. W Meneionie na dzień 22 grudnia

przed kanonem na powieczerji (completa) umieszczona jest uwaga „Wielkiego czwartku

długą pieśń śpiewam”, a 24 grudnia czytamy „Dzisiaj zaś sobotę śpiewam wielką” 5 . Układ i

treść irmosów, melodyka tych kanonów są zgodne z irmosami kanonów wielkiego czwartku

i wielkiej soboty. Ta jedność widoczna jest również w adaptacji nabożeństwa Wielkiego

Piątku i Wielkiej Soboty do wigilii Bożego Narodzenia z wielkimi (królewskimi) godzinami

kanonicznymi, czytaniami ze Starego Testamentu podczas wieczerni rozpoczynającej

liturgię św. Bazylego Wielkiego. 6 Z powyższego widać, że liturgicznej praktyce

obchodzenia dni przed-święta Bożego Narodzenia wyraża się myśl, że Wielki Tydzień

rozpoczyna się - w pewien sposób - już przed świętem Wcielenia Słowa, odnawia się przed

świętem Epifanii i znajduje swój pełny wyraz przed świętem Wielkanocy. 7 Ta praktyka

pozwala łatwiej powiązać, a zatem i zrozumieć wewnętrzną jedność Wcielenia i

Zmartwychwstania.

II. Boże Narodzenie w tekstach liturgicznych.

Według świadectwa Meneionu na grudzień autorami tekstów wychwalających

Narodzenie Chrystusa są śwśw. Grzegorz Teolog, Andrzej abp Krety, Jan Damasceński,

Kosmas Melodos bp Maiumy, monachinia Ksenia, Anatol i German. W tym przypadku

osoby autorów gwarantują, że rozpatrywane teksty w przepięknych poetyckich obrazach

przekazują bezmiar i głębię teologicznej przenikliwości.

4 Takich dni według Typikonu jest 11. Są to 19, 26, 29 listopada oraz 1, 2, 3, 8, 14, 16, 18, 19 grudnia.

5 Parafrazę kanonu wielkiej soboty Kościół śpiewa również w Niedzielę Św. Ojców.

6 Należy zauważyć, że jeżeli Boże Narodzenie wypada w niedzielę, to w poprzedzający je piątek nie jest

sprawowana liturgia eucharystyczna na wzór Wielkiego Piątku.

7 Zob. Hryniewicz, dz.cyt., s. 233.

Iromosy kanonów jak również i ich tropariony przekazują starotestamentowe

proroctwa i praobrazy Wcielenia. W pieśniach i tekstach ukazana jest jedność Starego i

Nowego Testamentu. Wspomniane jest przyniesienie przez Abrahama ofiary z Izaaka 8 ,

trzech młodzieńców w piecu ognistym 9 jako praobrazy Wcielenia i nieskazitelności

Bogurodzicy. Ukazane jest również przebywanie proroka Jonasza „we wnętrzu morskiego

zwierzęcia” 10 jako proroctwo o celu przyjścia Zbawiciela na ziemię. W innych miejscach

słyszymy o „berle z różczki (korzenia) Jessego” (Iz. 11;1,10) o proroctwie Habakuka

dotyczącym przyjścia Boga: „z Dziewicy jako góry zacienionej Ciebie wcielonego Jezusie

przedwidział Habakuk” 11 . Wielokrotnie przytaczane jest radosne proroctwo Izajasza o

narodzeniu i panowaniu dającego pokój „Anioła Wielkiej Rady ... Emanuela, Boga

Zastępów, Boga, który z nami” 12 (por. Iz.9,1-7). Najczęściej spotykanym w tekstach

nabożeństw Bożego narodzenia jest proroctwo Daniela, „który kamień bez pomocy rąk

oderwany od skały widział i ciebie Panie proroczo młodzieńca bez nasienia zrodzonego

nazwał” 13 .

Z powyższego widać, że prawosławne nabożeństwa w swoich tekstach są bogate w

treści i obrazy przygotowujące do spotkania wcielonego Boga. Dlatego też umiejscowienie

dni poświęconych pamięci proroków Abdiasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza,

Daniela oraz trzech młodzieńców: Ananiasza, Azariasza i Mizeasza i dwóch niedziel

poświęconych pamięci starotestamentowych mężów i proroków w okresie przed Bożym

Narodzeniem nie jest przypadkowe. Liturgiczne wspominanie św. proroków, św. Praojców i

św. Ojców, wskazywanie na proroctwa ogłaszające przyjście Mesjasza nadają

metahistoryczne znaczenie dogmatowi Wcielenia. Na wieczerni 21 grudnia Kościół ukazując

oczekiwanie Zbawiciela przez cały Stary Testament ogłasza, że: „proroctwa wszystkich

proroków się wypełniają, albowiem Chrystus się rodzi” 14 .

Teksty liturgiczne związane ze świętem Bożego Narodzenia, oprócz miejsc

mesjańskich ukazują historię Narodzenia Jezusa i teologiczny aspekt Wcielenia. To co na

przełomie XIX i XX wieku wywoływało wiele kontrowersji i sporów wokół rozumienia

Pisma Świętego oraz postrzegania osoby Jezusa Chrystusa znajduje swoje rozwiązanie

właśnie w liturgii prawosławnej. Problem „Jezusa historii i Chrystusa wiary” w świadomości

8 Ikos po 6 pieśni kanonu jutrzni 20 grudnia.

9 Np. 2 troparion 5 pieśni kanonu jutrzni w niedzielę św. Ojców.

10 6 irmos kanonu Bożego narodzenia.

11 Theotokin 4 pieśni kanonu jutrzni w niedzielę św. Ojców.

12 Theotokion 5 pieśni kanonu jutrzni w niedzielę św. Ojców, theotokion 5 piesni kanonu jutrzni 20 grudnia.

13 Sława na „Panie do Ciebie wołam” niedzieli św. Ojców.

14 Stychira na Stychownie na wieczerni 21 grudnia.

liturgicznej Kościoła jest dostrzegany i akceptowany, ale nie wnosi on żadnej dysharmonii.

Wręcz przeciwnie, wewnętrzna antynomia tego problemu ukazuje głębię tajemnicy

Wcielenia i ją przybliża.

Wydarzenie Bożego Narodzenia w tekstach liturgicznych jest opisane z takimi

samymi szczegółami jak to ma miejsce w Ewangeliach. W tekstach wspomniany jest spis

ludności ogłoszony przez cesarza Augusta, mówi się o podróży św. Józefa z Bogurodzicą do

Betlejem 15 , szczegółowo przedstawione są okoliczności narodzenia, gdzie żłóbek, pieluszki,

grota wskazują na ubóstwo i przede wszystkim na pokorę Boga. Grota, o której nie

wspominają ewangelie, a której Tradycja nadaje znaczenie głębi ziemi 16 jest nazwana

„pięknym pałacem” 17 z którego zajaśniało zbawienie.

W opisie wydarzeń związanych z narodzeniem Chrystusa teksty liturgiczne są

wzbogacone o fakty nie zawarte w Piśmie Świętym, a pochodzące z ewangelii

apokryficznych, bądź też mogące być zapisem prawdopodobnego rozwoju wydarzeń lub

uzupełnieniem ewangelicznych faktów. Na uwagę zasługują szczególnie teksty z Godzin

Królewskich w wigilię Bożego Narodzenia, gdzie możemy prześledzić dialog św. Józefa z

Bogurodzicą:

„Tak mówi Józef do Dziewicy: co to za sprawa którą ja widzę w Tobie. Nie

rozumiem, dziwię się i umysłem lękam się. Szybciej odejdź ode mnie w tajemnicy.

[...] Ty za szacunek przyniosłaś mi hańbę, zamiast radości i pochwał smutek i

wyrzuty. Więcej nie mogę już cierpieć ludzkich obelg, albowiem od kapłanów ze

świątyni Pańskiej przyjąłem Ciebie nieskalaną. I oto co widzę”. 18

Pytanie to przez hymnografów zostało niewątpliwie sformułowane w oparciu o fragment z

Ewangelii św. Mateusza: „A Józef, mąż jej, będąc prawym i nie chcąc jej zniesławić, miał

zamiar potajemnie ja opuścić” (1,19). Dalsze fragmenty ewangelii Mateusza mówią o

objawieniu anioła, który rozwiał wątpliwości Józefa, zaś teksty liturgiczne dodatkowo o

trosce Bogurodzicy, czy wątpliwości Józefa zostały rozwijane.

„Dziewico, kiedy Józef przeżywał zatroskanie idąc do Betlejem, powiedziałaś do

niego: dlaczego widząc mnie bezczynnie niedołężniejesz i smucisz nie znając

wszelako wielkiej tajemnicy; odrzuć wszelką pozostałą bojaźń, poznając

nieoczekiwaną radość: albowiem Bóg dla ofiary zstępuje na ziemię, w moim łonie

15 Sława i nynie na „Panie wołam do Ciebie” 25 grudnia, por. 1 troparion 6-ej Królewskiej Godziny

kanonicznej 24 grudnia.

16 Por. Evdokimov, dz. cyt. s. 231

17 Troparion predpraznstwa.

18 Sława na troparionach 1 Królewskiej godziny kanonicznej 24 grudnia.

ciało przyjął. Zrodzonego go ujrzysz i w napełniwszy się radością oddasz mu pokłon

jako twemu Stwórcy” 19 .

Ten dialog między Bogurodzicą a Józefem został zilustrowany w ikonie Narodzenia

Chrystusa, gdzie w lewym dolnym polu ikony zazwyczaj jest przedstawiony zasmucony

Józef, na którego skierowany jest wzrok Bogurodzicy. 20 Teksty liturgiczne ukazując

wątpliwości Józefa, mówią również, że on je pokonał i jego wiara we Wcielenie Boga

została umocniona, i na pytanie „dlaczego przyprowadzasz do Betlejem brzemienną

Dziewicę” odpowiada, że „prześledził proroctwa, otrzymał nowinę od anioła i uwierzył, że

Maryja w niewypowiedziany sposób zrodzi Boga”. 21 Hymnografia, jak również ikona

będąca graficznym przedstawieniem tekstów liturgicznych, wskazując na Józefa ogarniętego

niepokojem i wątpliwościami, pokazują dramat, przed którym często staje świat. Problem

dotyczy akceptacji innego, niż ziemski, świata i akceptacji ingerencji Boga.

Teksty liturgiczne zawierają również opis macierzyńskiej miłości Bogurodzicy, jej

troski i pokory. W wielu miejscach odnajdujemy jej pytania skierowane do Syna w których

dostrzegamy pokorę i akceptację Bożego planu. „Fiat” wypowiedziane przez Bogurodzicę

przy Zwiastowaniu jest dostrzegane w każdym jej słowie do narodzonego Syna.

„Trzymający wszystko mocą swoją, chcesz być trzymany na rękach, w jaki sposób

będę Cię zawijać w pieluszki jak dziecię, jak będę karmiła piersią Ciebie, który

dajesz pokarm wszystkim ...jak będąc służebnicą Twoją, nazwę Cię synem moim;

śpiewam i wychwalam Ciebie, który okazujesz światu wielkie miłosierdzie”. 22

„Jak będę nosiła Ciebie, Synu mój, którego trzyma niebieski płomienny tron” 23 , „o

najsłodsze Dziecię, jak będę karmić Ciebie, który dajesz pokarm, jak będę trzymać

Ciebie, który w tajemniczy sposób (scs. manowienijem) trzymasz wszystko, jak

pieluszkami owinę Ciebie, który mgłą owijasz całą ziemię”. 24

19 2 troparion 9-ej Królewskiej Godziny kanonicznej 24 grudnia.

20 W niektórych interpretacjach postać stojąca przed Józefem uważana jest za szatana, który zasiał wątpliwości

w sercu Józefa co do czystości Bogurodzicy (zob. Krug Grigorij inok, Mysli ob ikonie, Paris 1978, s.56-57).

Inni natomiast uważają, że jest to postać proroka Izajasza, który ogłosił, że „wyrośnie różczka z pnia Jessego,

wypuści i odrośl z jego korzeni. I spocznie na niej Duch Pański” (Iz. 1,1-2) co było zapowiedzią narodzenia

Chrystusa. Zob. Evdokimov, dz.cyt., s. 228; Drobot Gieorgij prot., Figura pastucha w ikonie Rożdiestwa

Christowa, w: Prawosławnaja ikona. Kanon i stil. K Bogosłowskomu rassmotrieniju obraza, Moskwa 1998,

s.329-340.

21 5 troparion 3-ej Królewskiej Godziny Kanonicznej 24 grudnia.

22 1 stychira na „Panie wołam do Ciebie” 24 grudnia.

23 1 troparion 8-ej pieśni kanonu jutrzni 24 grudnia.

24 3 troparion 9-ej pieśni kanonu jutrzni 24 grudnia.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: