Ustrój polityczno-społeczny państw greckich.

Starożytna Grecja nigdy nie stanowiła jednolitego organizmu państwowego. Wraz z intensywnym rozwojem miast, około VIII wieku p.n.e. wytworzyła się w Grecji instytucja zwana polis (l. mn.: poleis). Termin ten pierwotnie oznaczał ufortyfikowaną część miasta.

Polis, choć często tłumaczone jako miasto-państwo, w rzeczywistości była to wspólnota ludzi niezależnie stanowiących o swoim losie. Bardzo ważną cechą polis była jej suwerenność.

Poczucie wspólnoty wśród obywateli umacniał wspólny udział w ceremoniach kultowych, wyprawach wojennych i nade wszystko w bezpośrednim podejmowaniu decyzji politycznych. Terytorialnie polis obejmowała część miejską, ze świątyniami i agorą (rynkiem) oraz część wiejską, w której mieszkała większa część obywateli.

Około VIII wieku p.n.e. zaczęła stopniowo zanikać monarchia, zaś zamiast króla władzę stopniowo zaczęły przejmować kolegialne rady. Pierwotnie władza w polis należała do aristoi (najlepszych), czyli tych, którzy gromadzili w swych rękach największe areały ziemi. Aristoi zasiadali w radach, a rola zgromadzenia była bardzo ograniczona. Taki typ rządów nazywamy arystokracją. Bardzo istotną formą życia społecznego aristoi były tzw. sympozjony, czyli uczty, w szerokim rozumieniu tego słowa. W czasie sympozjonów jedzono, pito wino, słuchano poezji i muzyki oraz rozwijano kontakty towarzyskie. W sympozjonach nie brały udziału kobiety (poza tancerkami), gdyż kobiety w Grecji były odsunięte od życia społecznego. W takiej sytuacji u Greków (jak również Greczynek) mocno rozwinął się homoseksualizm. Wśród arystokracji było to nie tylko tolerowane, ale nawet pożądane zachowanie. Homoseksualizm wśród mężczyzn uznawany był za najwyższą formę miłości, gdyż zachodził między partnerami z tego samego szczebla drabiny społecznej.

Niemałe znaczenie w życiu społecznym Greków odgrywały muzyka, poezja, polowania i sport. Liczne miasta przy okazji świąt religijnych organizowały cykliczne zawody sportowe ku czci bogów, tzw. igrzyska, spośród których najbardziej znanymi są notowane od 776 roku p. n. e. igrzyska olimpijskie, rozgrywane w Olimpii, ale również igrzyska pytyjskie w Delfach oraz igrzyska istmijskie na Istmie korynckim.

Prócz arystokracji innym znanym w starożytnej Grecji systemem ustrojowym była tyrania. Tyranem nazywamy kogoś, kto uzurpuje, czyli przywłaszcza sobie władzę, mimo, iż nie ma ku temu żadnych podstaw prawnych. O ile jednak dziś terminy tyrania i tyran są wyrazami o nacechowaniu jednoznacznie negatywnym, o tyle w Grecji archaicznej tyrani częstokroć mieli silne poparcie społeczeństwa, zaś okresy tyranii niejednokrotnie były czasem rozkwitu danej polis, (czego najlepszym przykładem jest tyrania Pizystratydów w Atenach).

Ustrój polityczno-społeczny w starożytnej Sparcie.

Starożytna Sparta położona była na półwyspie Peloponez, w dolinie rzeki Eurotas. Polis powstało prawdopodobnie pod koniec IX wieku przed Chrystusem, w wyniku synojkizmu, czyli połączenia czterech wsi. W drugiej połowie wieku VIII rozpoczęła się ekspansja terytorialna. Spośród podbitych osad, mieszkańcy jednej zostali włączeni do społeczności spartańskiej na równych prawach. Odtąd Sparta składała się z pięciu wsi. W wieku VIII i VII przed Chrystusem Spartanie stoczyli dwie wojny meseńskie, w wyniku których podbili Mesenię i uzależnili od siebie miejscową ludność, która odtąd będzie tworzyła społeczną warstwę niewolnych chłopów, zwanych helotami.

Od VI wieku przed Chrystusem polityka Sparty uległa zmianie. Lacedemończycy (tak nazywano Spartan) nie podbijali już sąsiednich poleis, ale sformułowali system przymierzy, który zapewnił im hegemonię (zwierzchnictwo) nad znaczną częścią Peloponezu. Z czasem powstał luźny system sojuszy, nazywany błędnie przez niektórych historyków Związkiem Peloponeskim, choć jego charakter lepiej oddaje nazwa Lacedemończycy i ich sprzymierzeńcy.

W polis spartańskim wyróżniamy trzy podstawowe grupy społeczne: spartiatów (zwanych również spartanami), periojków oraz helotów.

Spartiaci byli pełnoprawnymi i wolnymi członkami wspólnoty politycznej, czyli polis. Stanowili jednak stosunkowo niewielką grupę społeczną. W czasach największej świetności jest ich około 40 tysięcy, podczas gdy w tym samym czasie populacja helotów wynosi ponad 200 tysięcy głów. Podstawową cechą spartiatów jest rezygnacja ze wszelkich działań o charakterze gospodarczym. To zamknięta i dziedziczna grupa zawodowych wojowników, których całe życie było podporządkowane funkcjom militarnym, które mieli pełnić. Podstawą utrzymania rodziny był przydzielony spartiacie dział ziemi, uprawiany przez niewolnych helotów. Ziemi tej nie mogli spartiaci sprzedać, ani podzielić. Tryb życia spartiaty był bardzo surowy, z potępieniem luksusu w każdej formie. Obowiązywał zakaz posiadania złotych i srebrnych monet. Do minimum ograniczona została forma życia rodzinnego, na rzecz zbiorowego. Nawet decyzje, czy dziecko powinno być wychowywane czy nie, należała do wybranego kolegium starców. Słabe dzieci porzucano w górach.

Podstawą systemu społecznego było specyficzne wychowanie zwane agoge. Systemowi temu podlegali chłopcy od siódmego roku życia. Opuszczali oni dom rodzinny i przenosili się do wspólnego obozu, w którym panował duch ostrej rywalizacji. Przejście z jednej klasy wiekowej do drugiej wiązało się z licznymi brutalnymi obrzędami, zaś najbardziej pożądaną cechą u adeptów była odporność na ból. Agoge kładło nacisk na sprawność fizyczną, uczono wprawdzie czytania, pisania i podstaw muzyki, ale na tym kończyła się edukacja kulturalna przyszłego obywatela. W wieku dwudziestu lat młody spartiata wchodził do grupy obywateli, opuszczał obóz i aby uzyskać prawa obywatelskie musiał być przyjęty do jednej z kilkunastoosobowych grup mężczyzn, w różnym wieku, spożywających wspólnie posiłki (syssytia). Przejście z agoge do życia obywatelskiego łączyło się również z kryptejami. Chłopcy, nago, bez żadnego uzbrojenia, z wyjątkiem noża, udawali się na rok do lasu i sami musieli o siebie zadbać, zdobyć pożywienie, ubrania i wszystko, co potrzebne do przetrwania, przy czym mogli w tym celu zabijać helotów.

Spartiaci mówili na siebie homoioi, czyli jednakowi. Istniały jednak również niższe kategorie spartiatów, którzy nie mieli już pełni praw politycznych, a przyczyny degradacji społecznej były różne.

Periojkowie (perioikoi - mieszkający wokoło) żyli w gminach zachowujących wewnętrzną autonomię. Podstawą ich bytu była uprawa ziemi, która stanowiła ich swobodną własność. Zajmowali się również rzemiosłem i handlem. To periojkowie byli głównymi dostawcami uzbrojenia do armii spartańskiej oraz budowniczymi obiektów użyteczności publicznej. Pełnienie tych funkcji często było dla nich źródłem znacznych dochodów. Byli członkami wspólnoty politycznej, czego wyrazem jest nazwa polis (Lacedemończycy, Lacedemończycy nie Spartanie), jednak nie brali udziału w zgromadzeniu obywateli i nie mieli dostępu do spartańskich urzędów. Przez cały czas istnienia polis, periojkowie zachowywali wielką lojalność wobec Sparty, tylko raz, w 464 roku przed narodzeniem Chrystusa poparli helotów w czasie ich buntu.

Heloci to niewolni chłopi, głównie mesyńscy. Spoczywał na nich ciężar uprawy całej ziemi należącej do Jednakowych (homoioi). Stanowili więc podstawę systemu gospodarczego Sparty. Byli w sposób trwały związani z uprawianą przez siebie ziemią, a właściciel działki nie mógł ich wyzwolić. Helotów było znacznie więcej niż Spartan, dlatego lęk przed buntem helotów determinował całe życie społeczno-polityczne spartiatów. Z tego powodu Lacedemończycy bardzo niechętnie brali udział w dalekich wyprawach wojennych. Obsesyjny strach przed powszechnym buntem helotów tłumaczy niejako brutalny sposób funkcjonowania kryptei, jako instytucji, której celem było sianie lęku wśród helotów.

Na czele państwa stali dwaj dziedziczni królowie. Podwójna monarchia występuje wyłącznie w Sparcie. Królowie dowodzili armią. W razie wyprawy wojennej jeden z nich wyruszał na wojnę na czele części armii, drugi zaś pozostawał z resztą wojska w polis, aby zabezpieczyć Spartę przed częstymi w takich sytuacjach buntami helotów.

Najistotniejszym organem państwa lacedemońskiego była rada starszych, nazywana geruzją. Zasiadało w niej 28 gerontów – przedstawicieli arystokracji rodowej, powyżej 60 roku życia oraz dwóch królów. Gerontów wybierało Zgromadzenie obywateli, a swoją funkcję sprawowali dożywotnio. Geruzja posiadało w zasadzie pełnię władzy ustawodawczej.

Teoretycznie władzę w państwie miało sprawować Zgromadzenie obywateli, które w przypadku Sparty nosi nazwę apella. W rzeczywistości jednak rola zgromadzenia ograniczała się do głosowania "za" lub "przeciw" proponowanym przez geruzję uchwałom, samo zaś głosowanie odbywało się poprzez aklamację, czyli jednoczesny krzyk, co dawało gerontom szerokie możliwości interpretacji woli ogółu. W Zgromadzeniu brali udział wszyscy obywatele, czyli spartiaci powyżej 20 roku życia.

Bardzo ważną rolę w Sparcie odgrywało pięcioosobowe kolegium eforów. Byli oni wybierani na jednoroczną kadencję i kontrolowali całość życia politycznego polis. Mogli zaskarżyć i uwięzić każdego, kto ich zdaniem działał wbrew interesowi państwa, nawet króla. Jedynym ograniczeniem ich władzy była świadomość, że po zakończeniu kadencji zostaną rozliczeni ze swoich działań.

Ustrój polityczny Sparty to oligarchia, gdyż faktyczna władza spoczywała w rękach wpływowej grupy obywateli, w tym przypadku gerontów.

Ustrój polityczno-społeczny w starożytnych Atenach.

Wedle tradycji Ateny powstały na drodze synojkizmu, którego inicjatorem był mityczny Tezeusz. Pierwotnie polis była monarchią, ustrój ten został jednak zniesiony pokojowo i jego miejsce zajęły rządy arystokracji. W tym czasie najwyższą władzę w polis sprawował urzędnik nazywany archontem, a funkcje doradcze pełniło kolegium urzędników, którzy z czasem również otrzymali tytuły archontów. Powoływała ich rada zwana Areopagiem, od nazwy miejsca obrad - wzgórza Aresa. W 621 roku przed Chrystusem doszło do pierwszego w dziejach Aten spisania prawa, dokonał tego niejaki Drakon.

W VII wieku p.n.e. Ateny przeżywały poważny kryzys agrarny. Większość ziemi była w rękach bogatej arystokracji, jednak uprawiali ją niewolni chłopi. W niewolę sprzedawano również obywateli, którzy nie byli zdolni do spłacenia zaciągniętych pożyczek, co spowodowało pogłębienie kryzysu i wzrost napięć społecznych. W roku 594/593 przed Chrystusem funkcję archonta powierzono Solonowi, upoważniając go do przeprowadzenia daleko idących reform. Główne z nich to tzw. „strząśnięcie długów”, czyli jednorazowe umorzenie zadłużenia obywateli, zakaz pożyczek pod zastaw człowieka, wykupienie Ateńczyków sprzedanych w niewolę za długi, uwolnienie niewolnych chłopów (jednak bez jednoczesnego uwłaszczenia), powołanie sądów ludowych (heliaia) oraz Rady Czterystu, nowa kodyfikacja prawa oraz podział obywateli na cztery grupy majątkowe (pentakosiomedimnoi, hippeis, zeugici i teci), z których dostęp do najwyższych urzędów mieli tylko pięćsetmedymnowcy.

Kontynuatorem reformatorskiej polityki Solona był obrany na urząd archonta w 508 roku p.n.e. Klejstenes. Przeprowadził reformę administracyjną, zgodnie z którą podzielono Attykę na 10 fyl. Każda fyla wybierała 50 swoich przedstawicieli do nowoutworzonej Rady Pięciuset.

Klejstenes wprowadził również zwyczaj przeprowadzania raz w roku ostracyzmu, czyli sądu skorupkowego. Miał on pełnić funkcję swoistego zabezpieczenia przed tyranią. Obywatele wypisywali na skorupach po rozbitych naczyniach imię Ateńczyka, który ich zdaniem zagraża demokracji. Obywatel, którego imię powtarzało się najczęściej musiał opuścić Ateny na okres 10 lat. Niestety wielokrotnie ostracyzm był wykorzystywany do walki politycznej, a jego ofiarami padali niewinni, na przykład Sokrates czy Tukidydes.

Największy rozkwit demokracja ateńska przeżywała w połowie V wieku przed Chrystusem, po wojnach perskich, gdy urząd stratega pełnił wybitny polityk - Perykles. Najważniejszym organem polis była eklezja, czyli Zgromadzenie obywateli. W odróżnieniu od Zgromadzenia spartańskiego, obywatele ateńscy mieli możliwość zabierania głosu, dyskusji, a nawet zgłaszania własnych projektów uchwał. W obradach eklezji mógł wziąć udział każdy obywatel ateński, czyli mężczyzna powyżej dwudziestego roku życia, którego rodzice byli Ateńczykami.

Stopniowo malały uprawnienia Areopagu i archontów, zaś istotną rolę zaczęło odgrywać kolegium strategów, którzy w razie wojny pełnili też funkcję dowódców armii.

Wszyscy obywatele byli równi wobec prawa, a decyzje polityczne zapadały dzięki aprobacie większości obywateli zebranych na Zgromadzeniu. Kierowano się przekonaniem, że to ludzie, a nie budynki, ziemia, czy statki stanowią państwo. Właśnie te cechy ustroju ateńskiej polis legły u podstaw nowożytnej demokracji. Trzeba jednak zauważyć, że ateńska idea wolności i równości odnosiła się wyłącznie do obywateli ateńskich, zaś wizerunek Ateńczyków jako krzewicieli i obrońców wolności i praw człowieka staje się tylko pobożnym życzeniem, kiedy weźmiemy pod uwagę choćby relacje dotyczące dokonań Ateńczyków względem innych (często neutralnych) polis w czasie wojny peloponeskiej.

Starożytny Rzym

Otóż Rzym wedle legendy założony został w 753 r. p.n.e. Pierwsze dwa wieki istnienia upłynęły pod rządami etruskich królów. Schyłek monarchii datuje się na rok 509 p.n.e., kiedy to doszło do buntu arystokracji i wygnania ostatniego króla - Tarkwiniusza Pysznego. Niemałą w tym rolę odegrał Lucjusz Iunius Brutus. Od tego wydarzenia w Rzymie ustanowiono nowy ustrój - republikę arystokratyczną.

Res publika, czyli "rzecz publiczna", "rzecz pospolita" to ustrój oparty na rządach wybieranych przez ogół obywateli urzędników. Urzędnicy ci, wybierani są na określony okres czasu, tzw. kadencję, są również odpowiedzialni za prowadzoną przez siebie politykę przed ciałami ustawodawczymi.

W republice rzymskiej władza spoczywała w rękach dwóch konsulów, wybieranych na okres jednego roku przez zgromadzenie ludowe. W zasadzie prawa polityczne należały pierwotnie do grupy społecznej patrycjuszy, którzy skupiali w swych rękach większości ziemi uprawnej. W takiej sytuacji niższa grupa społeczna - plebejusze - podniosła w 494 r. p.n.e. bunt, który stał się początkiem wielowiekowej walki plebsu o zrównanie w prawach z patrycjatem. Już podczas pierwszego buntu plebejusze uzyskali prawo powoływania specjalnego urzędnika, reprezentującego interesy plebsu - trybuna ludowego. Trybun miał prawo veta wobec wszystkich niekorzystnych dla ludu uchwał senatu.

Stopniowo plebejusze uzyskali dostęp do wszystkich urzędów oraz kolegiów kapłańskich, czego ostatnim aktem było uznanie w 367r. p.n.e., prawa do piastowania przez plebs urzędu konsula.

W republice rzymskiej obowiązywało spisane około 450r. p.n.e. prawo XII tablic, które legło u podstaw wszystkich późniejszych systemów prawnych.

Oficjalnie władzę w republikańskim Rzymie inspirował lud, a swoją wolę wyrażał na zgromadzeniach ludowych. Zgromadzenie przyjmowało lub odrzucało uchwały senatu, wybierano najważniejszych urzędników państwowych. Wszystkie niemal urzędy były kolegialne i jednoroczne. Wyjątkiem od reguły były urzędy cenzorów i dyktatora.

Cenzorów było dwóch i sprawowali urząd przez 5-cio letnią kadencję. W ich kompetencjach leżało przeprowadzanie spisu obywateli według klas majątkowych, sporządzanie listy senatorów oraz czuwanie nad moralnością obywateli.

Dyktator był wybierany w nadzwyczajnych sytuacjach zagrożenia państwa na okres 6 miesięcy. Dyktatora wybierał senat i przez okres sprawowania funkcji skupiał w swoich rękach pełnię władzy.

Do obowiązków konsulów należała troska o władzę wykonawczą, którą sprawowali. W ich rękach była też władza wojskowa oraz dbanie o życie religijne państwa. Zastępcami konsulów byli pretorzy, których podstawowym obowiązkiem była troska o porządek prawny w państwie.

Ważne jest, że najistotniejszą jednak rolę w ustroju republikańskiego Rzymu odgrywał senat, w skład którego wchodziło 300 członków, byłych urzędników. Godność senatorska była dożywotnia, co przy jednorocznych kadencjach większości urzędów rzymskich było gwarantem ciągłości władzy. Teoretycznie konsul zwracał się do senatu z prośbą o radę, jednak w praktyce nie mógł zrobić niczego wbrew stanowisku senatu. To senat decydował o wojnie i pokoju, budżecie państwa oraz polityce zagranicznej i właściwie sprawował faktyczną władzę w republice rzymskiej.

W II wieku p.n.e. republika pogrążyła się w kryzysie społeczno-politycznym. Wskutek znacznego powiększenia terytorium państwa system polityczny republiki stał się po prostu niewygodny. Prócz tego pojawiły się silne napięcia społeczne, szczególnie żądano reformy agrarnej. Próbę przeprowadzenia takiej reformy podjęli się bracia Grakchowie, jednak ich działania zakończyły się całkowitą klęską. Rozpoczął się okres tzw. "rewolucji rzymskiej", która trwała aż do 27r. p.n.e., a jej ostatecznym efektem była likwidacja ustroju republikańskiego i zastąpienie go monarchicznym cesarstwem.

Niemałą rolę w upadku republik odegrał Gajusz Juliusz Cezar, przeciwnik senatu, który ogłosił się dyktatorem, zwycięzca wojny domowej z lat 49-45 p.n.e. Cezar został zamordowany w wyniku spisku 15 marca 44 r. p.n.e., jednak przemiany ustrojowe były już nieuniknione i nawet śmierć dyktatora nie mogła ich powstrzymać.

Po usunięciu Cezara rozpętała się wojna o przejęcie władzy po zamordowanym, którą wygrał spokrewniony z Cezarem Gajusz Oktawiusz, który po przyjęciu jednowładztwa przyjął imię Oktawiana Augusta. Rozpoczął się tym samym nowy okres dziejów Rzymu.

Cesarstwo Rzymskie

Cesarstwo Rzymskie trwało od przejęcia władzy przez Oktawiana w 27 r. p.n.e., aż do upadku Cesarstwa zachodniego w 476 r.

Owe pięć wieków dzielimy na okresy wczesnego cesarstwa, czyli trwającego do schyłku III w. - pryncypat oraz cesarstwa późnego (IV-V w) - dominat.

W pierwszym okresie cesarstwa władza oficjalnie wróciła w ręce senatu. Nazwa tego okresu - pryncypat - wzięła się stąd, że Oktawian nakazał wypisać swoje imiona na pierwszym miejscu listy senatorów. Nosił więc August nieformalny tytuł „princes senatus”, czyli pierwszy wśród senatorów. Oktawian wiedział, że otwarty atak na republikę nie ma żadnych szans powodzenia. Sprawował liczne urzędy, jednak w rzeczywistości jego władza opierała się na poparciu armii. Na pozór zachowany ustrój republikański był czystą fikcją.

Właśnie w okresie pryncypatu cesarstwo osiągnęło apogeum swojego zasięgu terytorialnego. Imperium rzymskie sięgało od Brytanii po Eufrat i od Hiszpanii przez północne wybrzeża Afryki, aż po Dunaj.

Administracyjne imperium zostało podzielone na prowincje, którymi zarządzali namiestnicy. Namiestników wybierał senat, jednak w przypadku prowincji granicznych, wybór zarządcy spoczywał w rękach princepsa, a wyznaczony przez cesarza namiestnik odpowiadał tylko przed swoim mocodawcą. Również urzędnicy odpowiedzialni za finanse byli podporządkowani wyłącznie cesarzowi.

Od czasów Augusta funkcjonowała w Rzymie liczna, stała armia zawodowa. Składała się ona z legionów (po 6 tys. żołnierzy), a okres służby legionisty trwał 20 lat.

W latach 30-tych III wieku imperium zaczęło przeżywać głęboki kryzys spowodowany zarówno najazdami plemion germańskich jak również coraz trudniejszą sytuacją wewnętrzną. Okres ten w historiografii nazywamy kryzysem III-go wieku. W takiej sytuacji konieczna stała się reforma państwa, którą przeprowadził cesarz Dioklecjan, panujący w latach 284-305. Wyznaczył swojego współrządcę, który również otrzymał tytuł Augusta. Dioklecjan jednak zachował władzę zwierzchnią, Augustowie mieli po jednym zastępcy - cezarze. W założeniu Dioklecjana była abdykacja augustów po 20 latach i zajęcie ich miejsca przez cezarów na kolejne 20 lat itd. Jednak po śmierci cesarza w imperium wybuchły kolejne wojny domowe.

Dioklecjan podzielił też prowincje (zwiększył ich liczbę z 50 do 110) i pogrupował je w 13 diecezji. Armia została podzielona na wewnętrzną (stacjonująca w głębi państwa) i graniczną. Od panowania Dioklecjana rozpoczął się w Rzymie nowy okres cesarstwa tzw. dominat. Wiązało się to z całkowitym zerwaniem z ustrojem republiki. Cesarz stał się władcą absolutnym i odtąd tytułowano go Dominus ac deus, czyli Pan i Bóg. Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki - usunął urząd drugiego Augusta i skupił w swoich rękach pełnię władzy. Przeniósł również w 330r. stolice cesarstwa do nowo wybudowanego nad cieśniną Bosfor miasta - Konstantynopolu.

Starożytne religie

Religia jest nieodłącznym elementem życia społeczeństwa. W świecie antycznym stanowiła jeden z najistotniejszych jego wymiarów.

Zdecydowana większość systemów religijnych starożytnego świata miała charakter politeistyczny, co oznacza, iż wyznawano wielu bogów. Politeizm cechował religie Egiptu, Mezopotamii, Grecji oraz Rzymu. Swoistym wyjątkiem był judaizm - religia wyznawana przez zamieszkujących Palestynę Izraelitów oraz wywodzące się z judaizmu chrześcijaństwo.

W starożytnym Egipcie rozwinęła się religia solarna. Centralną postacią w panteonie bóstw był bóg-słońce znany pod licznymi imionami, takimi jak: Re, Amon, Aton. Prócz Re czczono także inne siły przyrody, zaś liczni egipscy bogowie przybierali często postać ludzi z głowami zwierząt. Do panteonu najważniejszych bóstw zaliczano, prócz boga-słońce: Izydę i Ozyrysa - uosabiających życiowe siły przyrody, (zresztą Ozyrys był także bogiem umarłych), boga-stwórcę Ptaha wcielającego się w byka Apisa, Hathor - opiekunkę miłości i tańca. Wielką czcią otaczano również Anubisa - który ważył serce zmarłego oraz Setha, złego boga świata zmarłych.

Zresztą świat zmarłych miał ogromne znaczenie w życiu duchowym Egipcjan, którzy wierzyli w życie pozagrobowe. Panowało przekonanie, iż po śmierci zmarły budzi się do życia, stąd tak mocno rozwinęła się w Egipcie sztuka balsamowania zwłok oraz zwyczaj bogatego wyposażania grobów czy budowy przez najbogatszych Egipcjan piramid.

Czczono również w Egipcie niektóre zwierzęta, m.in. koty, krokodyle czy skarabeusze. Faraona uważano za syna boga-słońce, zaś po śmierci wielbiono go, jako kolejnego boga.

Również w Międzyrzeczu Eufratu i Tygrysu rozwinął się politeistyczny system religijny, w którym najważniejsze miejsce zajmowała babilońska bogini Isztar oraz bóg Marduk. W najstarszych państwach-miastach mezopotamskiej cywilizacji centrum administracyjne stanowiły zespoły świątynne, a naczelną rolę w państwie odgrywali kapłani, przez co uznać możemy te organizmy polityczne za państwa teokratyczne.

Zupełnie inaczej wyglądało życie religijne w starożytnym Izraelu. Żydzi wierzyli w Jedynego Boga - Jahwe. Zasady tej monoteistycznej religii - judaizmu utrwaliły się ok. XIII w. p.n.e. w czasach Mojżesza, który w czasie wyprowadzania Izraelitów z niewoli egipskiej, miał wedle wierzeń otrzymać od Boga Dekalog - spisane ręką Bożą na dwóch kamiennych tablicach 10 przykazań, stanowiących odtąd kardynalne prawo religijne Izraela. Przykazania te przechowywane były w specjalnej skrzyni zwanej Arką Przymierza, ta z kolei w tzw. Namiocie Spotkania, a od czasów Króla Salomona w wybudowanej przez niego świątyni Jerozolimskiej. Po blisko tysiącletniej ewolucji judaizm nabrał ostatecznego kształtu. Wielkie znaczenie dla Żydów miała Święta Księga judaizmu - Stary Testament, opisujący historię narodu wybranego od stworzenia świata. Przywódcami narodu izraelskiego byli sędziowie, prorocy oraz królowie, wszyscy oni jednak mieli być posłanymi przez Jahwe.

Religia Greków i wywodząca się w linii prostej od niej religia Rzymian były natomiast religiami politeistycznymi. Grecy czcili cały panteon bóstw, którym przewodził pan świata bogów, gromowładny Zeus. Bogowie greccy zasiadali na Olimpie - najwyższym szczycie Grecji – stąd też nazywano ich bogami olimpijskimi. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy:

-          Apolla - boga światła, muzyki, poezji i sztuki;

-          Herę - siostrę i żonę Zeusa, opiekunkę macierzyństwa i rodziny;

-          Afrodytę - boginię piękności;

-          Artemidę - opiekunkę łowów;

-          Demeter - patronkę rolników;

-          Aresa - boga wojny;

-          Atenę - bogini mądrości i sztuki wojennej;

-          Posejdona - brata Zeusa i króla mórz i oceanów;

-  &...