Dwie kluczowe kwestie badawcze w studiach nad rękopisami biblijnymi z Qumran.pdf

Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 27-43

Piotr Muchowski

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznaæ

DWIE KLUCZOWE KWESTIE BADAWCZE

W STUDIACH NAD R˚KOPISAMI BIBLIJNYMI

Z QUMRAN

Ostatnie lata s„ dla biblistyki i judaistyki czasem wyj„tkowym.

W og ó lnych zarysach znane s„ pe‡ne dane dotycz„ce tekstu odkrytych

mniej wiŒcej p ó ‡ wieku temu rŒkopis ó w z Qumran. Nowy materia‡, na

kt ó ry sk‡adaj„ siŒ fragmenty oko‡o 200 rŒkopis ó w hebrajskich i czterech

greckich, 1 sta‡ siŒ impulsem dla rozwoju badaæ w takich dziedzinach jak

krytyka tekstu, historia przek‡adu, historia procesu formowania kanonu,

proces przekazu, studia nad cytatami ze Starego Testamentu. Badania we

wszystkich tych dziedzinach odnotowuj„ znacz„cy postŒp. W przypadku

krytyki tekstu jako ilustracjŒ osi„gniŒ æ mo¿na wskaza æ fakt odkrycia no-

wych wersji tekstowych niekt ó rych ksi„g. W przypadku historii przek‡adu

z kolei ich wyrazem mo¿e by æ odkrycie greckich tekst ó w najprawdopo-

dobniej dokumentuj„cych kszta‡t pierwotnej wersji t‡umaczenia. PostŒp

w zakresie studi ó w nad histori„ formowania kanonu przejawia siŒ w no-

wych danych odno œ nie do stopnia autorytatywno œ ci poszczeg ó lnych ksi„g

w okresie przed 70 r. n.e. Wiele œ wiat‡a rŒkopisy rzuci‡y na rolŒ skryb ó w

w procesie powstawania nowych wersji tekstowych. Olbrzymie znaczenie

maj„ badania nad cytatami ze Starego Testamentu [ST] w Nowym Tes-

tamencie [NT]; pozwalaj„ miŒdzy innymi na lepsze okre œ lenie relacji

pomiŒdzy tekstem cytat ó w a tekstem Septuaginty.

Niniejszy tekst po œ wiŒcony jest dw ó m z najbardziej donios‡ych, kon-

trowersyjnych problem ó w zwi„zanych z biblijnymi rŒkopisami qumraæ-

skimi, tj. kwestiom reprezentatywno œ ci biblijnych manuskrypt ó w z Qum-

ran oraz statusu tekstu typu masoreckiego w spo‡eczeæstwie ¿ydowskim

ostatnich wiek ó w okresu drugiej œ wi„tyni (przy czym przez ten termin

1 Zob. ostatnie dane na temat biblijnych rŒkopis ó w znad Morza Martwego w: E. T o v:

A Categorized List of all the “ Biblical Texts ” Found in the Judaean Desert, „ Dead Sea

Discoveries ” 8/1: 2001, s. 67-84.

28 PIOTR MUCHOWSKI

rozumiem okres od mniej wiŒcej II w. p.n.e. do I w. n.e.). Impulsem do

podjŒcia rozwa¿aæ nad tymi kwestiami w zasadniczej mierze sta‡y siŒ dla

mnie tezy wysuwane przez amerykaæskiego uczonego E. Ulricha, odpo-

wiedzialnego za proces oficjalnej publikacji zwoj ó w biblijnych z Qumran. 2

Kwestia reprezentatywno œ ci zbioru biblijnych rŒkopis ó w z Qumran

ma fundamentalne znaczenie dla naszej wiedzy na temat rozwoju tekstu

ST i kszta‡towania siŒ kanonu. Jej w‡a œ ciwe wyja œ nienie wydaje siŒ by æ

gwarancj„ poprawno œ ci hipotez zg‡aszanych odno œ nie do danych wyp‡y-

waj„cych z materia‡u za œ wiadczonego w zwojach qumraæskich. Pytanie,

na ile zbi ó r rŒkopis ó w z Qumran jest miarodajnym œ wiadectwem teksto-

wej tradycji Biblii hebrajskiej w ostatnim okresie judaizmu œ wi„tynnego,

jest niezmiernie donios‡e przede wszystkim w aspekcie dotycz„cym sta-

tusu tekstu typu masoreckiego przed 70 r. n.e.

Aczkolwiek uczeni powszechnie zgadzaj„ siŒ, ¿e czŒ œæ rŒkopis ó w

qumraæskich niew„tpliwie pochodzi spoza sekty esseæskiej i przypusz-

czalnie z r ó ¿nych geograficznych miejsc, to nie s„ zgodni, do jakiego

stopnia zbi ó r qumraæski jest reprezentatywnym œ wiadectwem og ó lnej sy-

tuacji tekstowej omawianego okresu, a na ile jego kszta‡t jest uwarun-

kowany jego esseæskim pochodzeniem. Rozwa¿ania nad tym problemem

opieraj„ siŒ w zasadniczej mierze na przes‡ankach wynikaj„cych z jednej

strony – z potencjalnych wewnŒtrznych oznak sektowego charakteru

zbioru qumraæskiego, z drugiej – z wynik ó w analizy por ó wnawczej tekstu

rŒkopis ó w z innymi znanymi œ wiadectwami tekstu ST z okresu drugiej

œ wi„tyni.

Za rŒkopisy pochodz„ce z zewn„trz uznaje siŒ zwoje datowane – na

podstawie danych paleograficznych i na podstawie pr ó b C-14 – na okres

przed powstaniem sekty esseæskiej, tj. przed mniej wiŒcej po‡ow„ II w.

p.n.e. Zak‡ada siŒ, ¿e przypuszczalnie obcego pochodzenia mog„ by æ

r ó wnie¿ zwoje zapisane pismem paleohebrajskim. 3 Co do pozosta‡ych

zwoj ó w na og ó ‡ przyjmuje siŒ, ¿e – podobnie jak znaczna czŒ œæ rŒko-

2 Zob. E. U l r i c h: The Dead Sea Scrolls and the Origins of the Bible, Grand Rapids,

Michigan 1999 (zebrane najwa¿niejsze publikacje Ulricha na temat biblijnych rŒkopis ó w

znad Morza Martwego).

3 Por. P.W. S k e h a n, E. U l r i c h, J.E. S a n d e r s o n: Qumran Cave 4, IV, Paleo-

-Hebrew and Greek Biblical Manuscripts. Discoveries in the Judaean Desert IX, Oxford

1992; E. T o v: L ’ importance des textes du dØsert de Juda pour l ’ histoire du texte de la

Bible hØbra ï que. Une nouvelle synthŁse, w: E. – M. L a p e r r o u s a z (ed.): Qumr â n et les

manuscrits de la Mer Morte, Paris 1997, s. 231.

KWESTIE BADAWCZE W STUDIACH NAD R˚KOPISAMI Z QUMRAN 29

pis ó w niebiblijnych – powsta‡y one (tzn. zosta‡y skopiowane – w mniej

lub bardziej wierny spos ó b) w œ rodowisku esseæskim, aczkolwiek – co

nale¿y podkre œ li æ – nie ma w tym wzglŒdzie pewno œ ci (zw‡aszcza w przy-

padku rŒkopis ó w zanotowanych wed‡ug zasad ortografii historycznej).

WiŒkszo œæ uczonych sk‡ania siŒ ku stanowisku, ¿e w rŒkopisach

qumraæskich nie daje siŒ zaobserwowa æ oznak ingerencji skryb ó w esseæ-

skich w tre œæ przekazu ksi„g – przynajmniej takich, kt ó re mo¿na by uzna æ

za powi„zane z doktryn„ religijn„ sekty. Pewnym wyj„tkiem jest du¿y

zw ó j Izajasza. Zdaniem niekt ó rych uczonych, w tek œ cie tego rŒkopisu

pojawiaj„ siŒ elementy, kt ó re zosta‡y wprowadzone przez esseæczyk ó w

i s„ powi„zane z wierzeniami sekty. Jako przyk‡ad takich przypuszczal-

nych ingerencji wskazuje siŒ m.in. zmiany polegaj„ce na zast„pieniu

przys‡ ó wka daj „ razem ” form„ vjdaj , za œ wiadczone licznie w du¿ym

zwoju Izajasza, m.in. w 50,8. Substytucja ta mia‡aby wynika æ z d„¿enia

do unikania skojarzenia tego przys‡ ó wka z rzeczownikiem dtj , maj„cym

znaczenie „ zrzeszenie, wsp ó lnota ” i odnosz„cym siŒ do podstawowej

struktury organizacyjnej sekty. Zjawisko wydaje siŒ dobrze ilustrowa æ

cytat z tekstu z 50,8 (wed‡ug przek‡adu Biblii Tysi„clecia): „ Blisko jest

ten, kt ó ry mnie uniewinni. Kt ó ¿ siŒ odwa¿y toczy æ sp ó r ze mn„? Wy-

st„pmy razem! [ … ] ” . W hebrajskim tek œ cie w tradycji masoreckiej [TM]

wystŒpuje tutaj fraza daj hdmen , kt ó ra w tek œ cie du¿ego zwoju Izajasza

ma formŒ vjdaj hdvmen . Jako kontrargument dla przedstawionej tezy

wskazuje siŒ jednak¿e, ¿e zjawisko to mo¿e mie æ inne wyja œ nienie. Mo¿e

mianowicie wynika æ z dominacji formy vjdaj w hebrajskim tego okresu.

Warto przypomnie æ (za Kutscherem 4 ), ¿e w PiŒcioksiŒgu w TM vjdaj

wystŒpuje 14 razy, podczas gdy daj jedynie jeden raz. 5

Opinia ta – o ingerencjach skryb ó w esseæskich – jest jednak, jak

przyjmuje wiŒkszo œæ uczonych, niedostatecznie uzasadniona i st„d nie

jest powszechnie akceptowana. Uczeni natomiast zazwyczaj zgadzaj„ siŒ,

¿e oznak„ esseæskiego pochodzenia i esseæskiego przekazu s„ w niekt ó -

rych rŒkopisach: specyficzna ortografia, znana pod nazw„ qumraæskiej,

oraz elementy specyficznych technik kopiarskich, ‡„czonych z esseæsk„

szko‡„ skryb ó w. Charakterystyczn„ cech„ ortograficznego systemu qum-

raæskiego s„ notacje przejawiaj„ce siŒ przede wszystkim w stosowaniu

dodatkowych znak ó w h oraz x w wyg‡osie niekt ó rych form zaimk ó w

4 Zob. E. K u t s c h e r: The Language and Linguistic Background of the Isaiah Scroll

(1QIs a), Leiden 1974, s. 391.

5 Por. P. P u l i k o t t i l: Transmission of Biblical Texts in Qumran. The Case of the

Large Isaiah Scroll 1QIs a, Sheffield 2001, s. 165n. (Journal for the Study of the Pseud-

epigrapha, Supplemenet Series 34).

30 PIOTR MUCHOWSKI

i sufiks ó w czasownikowych. Ten system ortografii za œ wiadczony zosta‡

w mniej wiŒcej jednej czwartej rŒkopis ó w biblijnych. NatŒ¿enie i syste-

matyczno œæ wystŒpowania wariant ó w ortografii qumraæskiej w poszcze-

g ó lnych rŒkopisach jest r ó ¿na. W koncepcji akceptowanej przez wiŒk-

szo œæ uczonych ortografia qumraæska jest zjawiskiem dystynktywnym dla

spo‡eczno œ ci esseæskiej. Zatem qumraæskie rŒkopisy biblijne zapisane

wedle zasad tej¿e ortografii zosta‡y skopiowane – zgodnie z rozpowszech-

nionym pogl„dem – w spo‡eczno œ ci esseæskiej. Ortografia qumraæska

jest jednocze œ nie interpretowana jako atrybut specyficznej odmiany he-

brajskiego, u¿ywanej przez esseæczyk ó w, znanej powszechnie pod nazw„

hebrajskiego qumraæskiego. Kwestia to¿samo œ ci tej odmiany, tj. czy mia‡a

ona charakter dialektalny czy stylistyczny, jest zwi„zana z powa¿n„ kon-

trowersj„. Jak s„dzŒ, bardziej prawdopodobne wydaje siŒ, ¿e w przypadku

hebrajskiego qumraæskiego mamy do czynienia z odmiana stylistyczn„,

za œ ortografia qumraæska jest odzwierciedleniem typu wymowy u¿ywanej

g‡ ó wnie w liturgii. Niezale¿nie od rozwi„zania tej¿e kontrowersji, istotny

w tym kontek œ cie jest fakt, ¿e u¿ycie ortografii qumraæskiej w rŒkopisach

biblijnych zasadniczo nie poci„ga za sob„ innych zmian tekstu poza zmia-

nami o charakterze fonetycznym i morfologicznym. Ortografia qumraæ-

ska mog‡a by æ wprowadzana do dowolnego tekstu. Za œ wiadczona zosta‡a

w rŒkopisach zawieraj„cych r ó ¿ne typy tekstu. Zatem jak siŒ wydaje, jej

znaczenie przejawia siŒ przede wszystkim w oznaczeniu tekst ó w nale¿„-

cych do esseæskiej tradycji przekazu. Tak pojŒta jest jedn„ z przes‡anek

tezy, ¿e esseæczycy nie posiadali jednej ustalonej wersji tekstu ksi„g ST.

Co w tym kontek œ cie nale¿y nadto odnotowa æ , nawet ta teza – upa-

truj„ca w ortografii qumraæskiej zjawiska dystynktywnego dla esseæczy-

k ó w i przypisuj„ca rŒkopisy za œ wiadczaj„ce tŒ ortografiŒ esseæczykom –

jest podwa¿ana przez niekt ó rych uczonych. Zgodnie z pogl„dem sformu-

‡owanym przez Ulricha, ortografia qumraæska powinna by æ interpretowa-

na jako zjawisko szersze i bŒd„ce odbiciem og ó lnej tradycji jŒzykowej,

nie ograniczone swym zasiŒgiem do sekty esseæskiej. Ulrich na poparcie

swej tezy przytoczy‡ pewne dane, kt ó re – jego zdaniem – wskazuj„, ¿e

ortografia qumraæska by‡a stosowana powszechnie. Te dane to m.in.

przypadek pisowni partyku‡y przeczenia xl z v ( xvl ) w papirusie Nash,

przypadki pisowni zaimka lk z v ( lvk ) w masoreckim tek œ cie Jeremiasza

33,8, czy te¿ pisownia przymiotnika jqn „ niewinny ” z x w wyg‡osie

( xjqn ) w tek œ cie masoreckim Joela 4,19 i Jonasza 1,14. 6 Ulrich odwo‡a‡

6 Por. E. U l r i c h: Multiple Literary Editions: Reflections Toward a Theory of the

History of the Biblical Text, w: D.W. P a r r y, S.D. R i c k s (eds.): Current Research and

Technological Developments on the Dead Sea Scrolls, Leiden 1996, s. 94.

KWESTIE BADAWCZE W STUDIACH NAD R˚KOPISAMI Z QUMRAN 31

siŒ nadto do hipotez podwa¿aj„cych koncepcjŒ Qumran jako o œ rodka sekty

esseæskiej, bŒd„cego miejscem studi ó w i powstawania rŒkopis ó w. Przy-

wo‡a‡ przy tym pewne znane argumenty natury archeologicznej i paleogra-

ficznej, œ wiadcz„ce, ¿e Qumran nie mog‡o by æ miejscem wyizolowanym. 7

Je œ li w tym miejscu odnie œæ siŒ do tezy Ulricha, to jako kontr-

argument nale¿y wskaza æ przede wszystkim fakt, ¿e po œ r ó d cytowanych

przez niego przypadk ó w notacji nie ma wariant ó w ortograficznych zali-

czanych do zasadniczej grupy notacji dystynktywnych dla systemu qum-

raæskiego, takich jak np. d‡ugie warianty zaimk ó w osobowych czy d‡ugie

warianty niekt ó rych sufiks ó w czasownikowych. Prawie wszystkie przy-

k‡ady przedstawione przez Ulricha mieszcz„ siŒ natomiast w kategorii

scriptio plena. Jako takie znane s„ dobrze z p óŸ niejszych Ÿ r ó de‡, zar ó wno

z rŒkopis ó w biblijnych, jak i rŒkopis ó w misznaickich. Ortografia o takim

kszta‡cie znana jest zreszt„ z samej literatury qumraæskiej, z niekt ó rych

rŒkopis ó w zapisanych wedle ortografii typu historycznego. Oczywi œ cie,

kategoryczne rozstrzygniŒcie kwestii zasiŒgu geograficznego, spo‡ecznego

i diachronicznego ortografii qumraæskiej – ze wzglŒdu na ograniczono œæ

Ÿ r ó de‡ – wydaje siŒ niemo¿liwe.

Jak mo¿na zatem wnosi æ z dostŒpnych obecnie danych (w biblijnych

rŒkopisach qumraæskich nie stwierdzono – przynajmniej w spos ó b pew-

ny – zmian tre œ ci tekst ó w), kt ó re mo¿na by uzna æ za przejaw œ wiadomej,

ideologicznej ingerencji skryb ó w esseæskich. Niekt ó re rŒkopisy by‡y przy-

puszczalnie przepisywane przez esseæczyk ó w. Inne niew„tpliwie mog„

pochodzi æ spoza œ rodowiska esseæskiego. Esseæczycy najwyra Ÿ niej jed-

nak nie posiadali wypracowanych odrŒbnych norm tekstu ksi„g. Wyko-

rzystywali r ó ¿ne wersje tekstu. Byli w‡a œ cicielami i u¿ytkownikami za-

r ó wno rŒkopis ó w skopiowanych przez nich samych, jak i skopiowanych

poza ich œ rodowiskiem.

Innym donios‡ym argumentem w rozwa¿aniach nad kwesti„ repre-

zentatywno œ ci s„ wyniki analiz por ó wnawczych tekst ó w qumraæskich ze

znanymi œ wiadectwami tekstu ST spoza Qumran z analogicznego okresu.

Najistotniejsze w tym wzglŒdzie s„ dane wynikaj„ce z pism NT. Pomija-

j„c w tym miejscu kwestie zwi„zane z kszta‡tem kanonu w tych Ÿ r ó d‡ach

– ze wzglŒdu na ograniczono œæ w tym zakresie danych oraz kontrowersje

odno œ nie do pojŒcia kanonu przed 70 r. n.e. – jako stosunkowo pewn„

7 Por. E. U l r i c h: The Qumran Biblical Scrolls – the Scriptures of Late Second

Temple Judaism, w: T.H. L i m (ed.): The Dead Sea Scrolls in their Historical Context,

Edinburgh 2000, s. 80-81.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: