2.  Podaj i omów znaną ci definicję religii

1) genetyczna

Auguste Comte (1798 – 1857, twórca socjologii): „religia to najniższy etap rozwoju wiedzy, a więc jest wynikiem umysłowego prostactwa, lęku, zachwytu, jakiego pierwotny człowiek doznawał oglądając cuda przyrody. W miarę rozwoju religia przechodzi w metafizykę, a następnie zmienia się w naukę pozytywną”

uwagi:

- opiera się na NIEUDOWODNIONYM przyjętym od Saint-Simona „prawie trzech stadiów”

1) teologiczne - ludzkość tłumaczyła zjawiska, odwołując się do bóstw i duchów

2) metafizyczne – (ukształtowało się w Renesansie) wyjaśniała bieg zdarzeń za pomocą abstrakcyjnych idei, zasad

3) pozytywne – (od czasów odkryć Kopernika, Galileusza i Newtona) ludzkości skupia się na ustalaniu faktów i odkrywaniu stałych związków między nimi.

- religia przecież nadal istnieje więc?????

2) Strukturalna

                                  relacjonistyczne (patrz pytanie nr 3)

określające POSTAWĘ RELACYJNĄ:

Immanuel Kant (1724 – 1804) „religia to całokształt naszych obowiązków pojętych jako nakazy Boże”

uwagi

- to redukuje religię do moralności i etyki

- nazwał ją religią naturalną albo religią rozumu

3) funkcjonalna

Friedrich Max Müller (1823 -1900,  indolog i religioznawca, jeden z inicjatorów religioznawstwa porównawczego) „religia to duchowa zdolność lub dyspozycja, która niezależnie od zmysłów i rozumu, a nawet wbrew nim czyni człowieka zdolnego do ujęcia nieskończoności”

3. Relacjonistyczna definicja religii (przykład, tradycja)

Definicje te określają stosunek ogólny lub osobowy (osobowy charakter MINIMUM JEDNEGO członu relacji)

1) Gustav Mensching (1901 – 1978, socjolog niemiecki) „religia to przeżyciowe spotkanie człowieka z tym, co święte oraz wyrażona w postępowaniu odpowiedź człowieka spowodowana przez to, co święte”

- „spotkanie” – podkreśla osobowy i dialogowy charakter relacji

- „to, co święte”– sacrum, osobowe i bezosobowe może być

- w socjologii religii kontynuował prace Webera i Wacha, w metodologii nauk religioznawczych nawiązywał do prac E. Husserla.

- socjologia religii jest wg Menschinga „nauką o fenomenach społecznych religii i o socjologicznych stosunkach w religii”

2) Tiele - Söderblom „Religią, czy też samą istotą, czy lepiej cechą trwałą wszystkich zjawisk i aspektów religii jest to, że łączy ona pewnym stosunkiem (relatio) człowieka jako nosiciela uczuć religijnych z tak czy inaczej ujmowanym przez niego światem innym, nadprzyrodzonym, transcendentnym”

Cornelius Petrus Tiele ( 1830 – 1902)

- holenderski teolog protestancki, religioznawca

- uznawany za „ojca” religioznawstwa akademickiego (objął pierwszą katedrę historii religii) - był pionierem relacjonistycznego oddawania istoty religii jako stosunku człowieka do ponadludzkich mocy, w które wierzy.

Nathan Söderblom (1866 – 1931)

- szwedzki teolog luterański, religioznawca, ekumenista.

- arcybiskup Uppsali i prymas Kościoła Luterańskiego Szwecji.

- historyk religii, twórca szwedzkiej szkoły religioznawczej, laureat pokojowego Nobla

(pierwotna definicja Tielego została uzupełniona przez Soderbloma i jest znana jako definicja Tielego – Soderbloma )

3) dr hab. Henryk Hoffmann „religia to oparty na tradycji zespół przekonań/wierzeń dotyczących świata (też człowieka i ludzkości), w których to przekonaniach odzwierciedla się stosunek człowieka do sił nadprzyrodzonych/sacrum, uzewnętrzniający się w doktrynie religijnej, w kulcie religijnym, w organizacji religijnej”

- współczesny WYBITNY religioznawca

- autor licznych, niezliczonych publikacji naukowych

- przyczynił się do rozkwitu Instytutu Religioznawstwa UJ

- zdecydowany orędownik śmiałej tezy, że w barszczu powinien być tylko jeden grzyb...

4. Definicje religii jednoaspektowe (wąskospecjalistyczne) i wieloaspektowe w religioznawstwie

- podział ten odnosi się do złożoności treściowej zjawiska definiowanego

1) definicje jednocechowe,

- za istotę religii uważa się jedną jej cechę, zakładają prostotę faktu religijnego

- dziedziny jak np. socjologia badają religie jednoaspektowo, zgodnie z własną metodologią 

- definicja religii, uznająca jeden z wymiarów religii (doktrynalny, moralny, kultowy, organizacyjny) za najważniejszy, jest zawsze zabarwiona redukcyjnie, co jest zarzutem tylko wówczas, kiedy łączy się z umniejszeniem roli innych wymiarów.

np:

psychologiczne — znaczenie czynników psychicznych,

William James „religia to takie uczucia, czyny i doświadczenia odosobnionej jednostki ludzkiej, o których jednostka ta mniema, że odnoszą się one do czegoś, co ona sama uznaje za boskie”

socjologiczne — znaczenie funkcji instytucjonalnych i rytualnych.

Émile Durkheim „religia to system powiązanych ze sobą wierzeń i praktyk, odnoszących się do rzeczy świętych, to znaczy rzeczy wyodrębnionych i zakazanych, wierzeń i praktyk łączących wszystkich wyznawców w jedną wspólnotę moralną zwaną Kościołem”

2) definicje wielocechowe

- zakładają bogatszą charakterystykę faktu religii

- religia to wg nich ZESPÓŁ CECH

- przydatne religioznawczo

- należy ustalić, co trzeba w takiej definicji zawrzeć:

     np. - za Joachimem Wachem trychotomię: aspekt kultu, doktryny i organizacji

           - popularną dzisiaj dychotomię: stronę organizacyjno-kultową i wierzeniowo                                 przekonaniową

przykłady to np. te definicje z pytania nr 3

5.  Kategoria świętości – jej znaczenie dla religioznawstwa

1) Co religioznawstwo bada a czego nie:

- w badaniu religioznawczym ważny jest właśnie stosunek człowieka do sacrum, bada się sensus numinis  - odczucie świętości,

- odwrotnie (stosunek sacrum do człowieka) nie da się empiryczne badać („pomacać, dotknąć, powąchać, polizać”(hmm...zachciewa się!!!) – cyt. za H.Hoffmann), nie da się powiedzieć czy to obiektywnie istnieje bądź nie, więc religioznawstwo tego nie bada, nie zajmuje się kwestiami istnienia bądź nieistnienia Boga (ontologicznego statusu sacrum), nie orzeka o „prawdziwości” jakiejkolwiek religii i nie przesądza o słuszności dogmatów religijnych, traktując ludzkie poglądy na te tematy wyłącznie jako materiał badawczy. 

                                                                                       to bada teologia, filozofia.

2) sacrum [łac.], to, co święte, wszystko, co dotyczy bogów, kultu, przedmiotów i ludzi związanych z kultem. przedmiot czci religijnej

- termin sacrum pochodzi od łac. sacer i jest bliski terminowi sanctus. Oba wywodzą się od sancire, gdzie rdzeń sak oznacza nadawanie znaczenia, rzeczywistość, sprawianie, że dana rzecz staje się realna.

N. Söderblom 

„Świętość jest najważniejszym słowem religii; jest może nawet bardziej istotna od pojęcia Boga”

- religia posiada swoisty przedmiot (sacrum), ku któremu ukierunkowuje człowieka

- przyczyny wprowadzenia terminu sacrum:

1. pozbyć się, nic nie wyjaśniającego terminu „Bóg osobowy”, bo okazało się, że takie ujęcie nie odpowiada rzeczywistości wielu tradycji religijnych (takich, w których idea Boga osobowego nie jest obecna: buddyzm, dźinizm, taoizm)

2. przezwyciężenie redukcjonizmu, poszukiwania istoty religii w jakiejś określonej, wąskiej rzeczywistości

R. Otto

Na podstawie ogromnego materiału porównawczego opisał on religię jako domenę ujawniania się tajemniczej mocy boskiego numinosum, której obecność budzi w człowieku paradoksalną reakcję równoczesnej fascynacji i lęku (mysterium fascinans i mysterium tremendum). Religia wg Otta nie jest dziedziną wiedzy, lecz sferą, w której człowiek spotyka się z tajemniczą Rzeczywistością, poznawaną w przeżyciu emocjonalnym.

M. Eliade

- Religijny obraz świata człowieka archaicznego zbudowany jest na opozycji sacrum – profanum, albo inaczej bytu – niebytu, bo Prawdziwie rzeczywiste jest tylko to, co jest sacrum.

-  sacrum to nazwa Rzeczywistości, ku której skierowany jest człowiek religijny,

- człowiek nie umiejąc opisać, czym jest numinosum, może jedynie opisywać sposoby jego ujawnienia. Hierofanią jest wszystko, poprzez co ukazuje się sacrum

6. Struktura religii

Wg encyklopedii i Maciuszki

Ustalenie struktury, wspólnej wszystkim  religiom utrudniają istniejące między nimi różnice w pojmowaniu boskiej rzeczywistości, świata i człowieka oraz w praktykowaniu religijności. Za cenę pewnego uproszczenia można przyjąć, że na religię składa się rzeczywistość:

- pozaempiryczna - dana symbolicznie, ucieleśniona w określonych wierzeniach, zachowaniach i instytucjach.

- empiryczna (obiektywna lub subiektywna).

·         Obiektywną rzeczywistość  tworzą przekonania (wierzenia), instytucje i formy kultu.

·         Na subiektywną rzeczywistość składa się religijność (doświadczenie religijne), przejawiająca się następnie w jego wierzeniach, emocjach, postawach  i praktykach.

W każdej rozwiniętej religii współistnieją ze sobą w różnych proporcjach 4 zasadnicze elementy: doktrynalny, etyczny, kultowy i organizacyjny.

Przykłady:

- Stanisław Ossowski: wiara, kult, przeżycia, wytwory, instytucje, role społeczne, wartości

ALE: poszczególne elementy się przenikają i nie da się ich tak dzielić więc Ossowski bidulka odpada!!!

- Emile Durkheim: wierzenia i obrzędy ALE: to też nie oddaje wszystkich aspektów religii więc Durkheim bidulka też odpada!!!

Wg wykładów

Struktura religii

- trychotomiczna (wg Joachima Wacha): doktryna, kult, organizacja

( ale ten podział całkowicie nie bierze pod uwagę strony subiektywnej, wierzeniowej)

- dlatego też dziś często stosuje się strukturę dychotomiczną: strona organizacyjno – kultowa (obiektywna, zewnętrzna) i strona wierzeniowo – przekonaniowa ( subiektywna, wewnętrzna)

12. Bóstwa przyrody nieożywionej

Zacznijmy od tego czym są bóstwa – to nadludzkie istoty obdarzane osobowością, będące przedmiotem wierzeń i kultu religijnego.

Bóstwa przyrody nieożywionej dzielimy na kilka grup:

1) bóstwa uraniczne (oraz Nieba jako całości)

2) bóstwa atmosferyczne

3) bóstwa telluryczne

ad.1) bóstwa uraniczne to rodzaj bóstw zaliczanych przez religioznawców do najstarszej warstwy kultowej sięgającej korzeniami paleolitu. Typologicznie dzielą się na 2 kategorie: pierwszą (zapewne starszą) stanowią nadziemskie istoty utożsamiane z całym obszarem niebiańskim, drugą — istoty rządzące jakąś jego częścią, ciałami niebieskimi (tu wyróżniamy: bóstwa astralne-gwiazd, planet, bóstwa solarne- słońca, bóstwa lunarne- księżyca) lub szczególnym stanem (tzn. np. nieba za dnia, nieba nocą, nieba o poranku itp.). Bóstwa- personifikacje całego Nieba, są przeważnie utożsamiane z Bogiem Najwyższym i Stwórcą. To one przeważnie przechodzą w „stan spoczynku” (deus otiosus), bo są wypierane przez młodsze bóstwa (głównie jakichś sił atmosferycznych) i przestają się jakoś liczyć dla ludzi, są daleko od nich (Hoffmann mówił, że tak jest np. z Bogiem Ojcem z katolicyzmie - zastąpił go niejako Chrystus).

Genezy bóstw uranicznych. najprawdopodobniej należy szukać w religijnych koncepcjach ludów łowieckich górnego paleolitu, które zapewne lokowały w niebie właściwą ojczyznę dusz ludzkich i zwierzęcych, z której zstępują one na ziemię, poczynając życie, i do której powracają po śmierci.

Ad. 2) to bóstwa związane z żywiołem powietrza i przestrzenią między niebem a ziemią; klasyfikowane są zasadniczo w obrębie 2 typów: bóstwa wiatru oraz bóstwa burzy i deszczu (bóstwa pluwialne). Sprawowanie władzy nad wiatrem wchodzi w zakres kompetencji bóstw rządzących kosmosem, lub przynajmniej górną jego częścią, ale właściwe, wąsko wyspecjalizowane bóstwa wiatru rzadko należą w panteonach świata do ścisłej czołówki. Można je raczej spotkać w otoczeniu którejś z pierwszoplanowych postaci (w szczególności bóstwa nieba i burzy) w roli wysłanników, pomocników, towarzyszy.

Do bóstw astralnych., oprócz bóstw burzy i deszczu, zalicza się też istoty związane z innymi opadami (gradem, śniegiem, mżawką) oraz ze zjawiskami, które wprawdzie opadami nie są, ale w mitach najczęściej są traktowane jako takie (rosa, mgła). Z wyjątkiem bóstw zsyłających grad, którymi są zwykle bóstwa burzy i deszczu, pozostałe bóstwa astralne, tj. związane ze śniegiem, mżawką, rosą, mgłą, stanowią luźną grupę, różnie klasyfikowaną. Dotyczy to także bóstw tęczy, które bywają zaliczane również do bóstw uranicznych.

Ad. 3)  bóstwa telluryczne posiadają dwa aspekty:

-          powierzchowny (form naziemnych- gór, głazów, lasów, pól + bóstwa akwatyczne jako podgrupa czyli wszelkie strumyczki, rzeczki, jeziorka...)

-          aspekt podziemny- jako bóstwa chtoniczne. Jako takie klasyfikowane są istoty nadludzkie przebywające w podziemiu lub przynajmniej ściśle z podziemiem związane. Przez to są związane z życiem dusz po śmierci. Często bóstwa śmierci to bóstwa chtoniczne

do tej grupy bóstw zalicza się także ogólną personifikację Ziemi. [Hoffmann zwracał uwagę, że w większości religii jest tak, że bóstwo Ziemi jest żeńskie a Nieba męskie, a wyjątkiem jest Egipt(!!). w Encyklopedii Religia jest napisane, że takich przypadków jest prawdopodobnie więcej, ale nie ma przykładów. Hasła nie pisał Hoffmann]

13. Bóstwa przyrody ożywionej

tu jest mały problem. W encyklopedii praktycznie tego nie znalazłam, a Hoffmann na wykładzie ograniczył się do stwierdzenia, że dzieli się je na dwie grupy:

-          bóstwa wegetacji (przeważnie są to bóstwa umierające i zmartwychwstające, lub przychodzące i odchodzące)

-          bóstwa śmierci- co jakoś średnio zgadza się z tym, że przeważnie za takie uznawane były bóstwa telluryczne.

Ale ogólnie do bóstw przyrody ożywionej można zaliczyć pewnie wszelkich bożków i boginki poszczególnych roślin (np. drzew, ale nie lasu jako całości), zwierząt

14. Bóstwa społeczne

tu wyróżniamy również podgrupy:

1)     bóstwa czynnościowe (funkcyjne)

2)     bóstwa zawodowe

3)     bóstwa abstrakcyjne

ad. 1) opiekują się różnymi czynnościami niezwiązanymi z życiem zawodowym wydarzeniami w życiu człowieka (np. narodzinami, chorobą, zdrowiem, szaleństwem, macierzyństwem) – [tu się rodzi mały kłopot- encyklopedia nie wyróżnia tej trzeciej kategorii, włączając bóstwa abstrakcyjne w poczet bóstw funkcyjnych, ale Hoffmann podzielił to na te trzy grupy...a hasło pisał Bator...]

ad. 2) inaczej profesjonalne. Są opiekunami poszczególnych grup zawodowych, więc wyodrębniali się z czasem, gdy powstawały kolejne profesje. Wyróżnia się wśród nich: bóstwa myślistwa i rybołówstwa, bóstwa rolnicze, związane z uprawą ziemi, bóstwa medyczne, bóstwa zawodów umysłowych – pisarzy, muzyki, bóstwa rzemiosł, bóstwa handlu i podróży. W świecie Chrześcijańskim te funkcje zaczęli przejmować święci! Szczególnie było to widoczne w średniowieczu kiedy praktycznie każdy cech miał swojego świętego patrona!

Ad.3) no i tu opieram się tylko na Hoffmannie, który na wykładzie wrzucił tu personifikacje pojęć abstrakcyjnych, takie jak bogini Zgody, Zwycięstwa itp.  

15. Teoeschatologia

Teoeschatologia wchodzi w skład doktryny religijnej, jako część teologii. Teoeschatologia przedstawia śmierć boga lub bogów.

Z tym pytaniem jest b. duży problem. Bo nikt poza Hoffmannem nie wyróżnia teoeschatologii! Nie ma tego w encyklopedii religia, ale nie ma też w słowniku religioznawczym i in. Gdy jest mowa o eschatologii, to dotyczy ona tylko kosmosu lub człowieka/ludzkości. A niestety nie mogę znaleźć u siebie co H. o tym mówił....bardzo Was przepraszam.

16. Teoria świata (kosmologia religijna)

Kosmologia religijna to jeden z podstawowych działów doktryny rel., obejmujący wszelkie zagadnienia dotyczące kosmosu, jego powstania, struktury, funkcjonowania i rozwoju. W jej skład wchodzą: kosmogeneza- czyli teoria pochodzenia świata (w tym powstania samej Ziemi- geogeneza, i powstania życia na Ziemi- biogeneza), kosmografia- czyli teoria porządkująca świat na różne sposoby (wertykalnie- sfery nieba, ziemi, podziemi; horyzontalnie- stronami świata od jakiegoś wyznaczonego centrum świata, którym jest przeważnie centrum religijne danego systemu, lub temporalnie), kosmoeschatologia- teoria końca świata (i tu fatalizm- czyli koncepcja linearna, lub cyklizm- czyli kołowa, możliwość odradzania się świata).

17. Kosmogeneza religijna

To część kosmologii religijnej, zajmująca się genezą Wszechświata. W skład kosmogenezy wchodzą geogeneza- czyli teoria o powstaniu Ziemi jako planety (czasem zawężona tylko do teorii powstania jakiegoś konkretnego miejsca na Ziemi- jak w mitologii japońskiej- jest omówione tylko powstanie wysp) i biogeneza- czyli teoria powstania życia na Ziemi. Kosmogenza tłumaczy też cel stworzenia świata i nadaje sens jego istnieniu.

W religiach politeistycznych najczęściej mamy do czynienia z powstaniem świata jako z zaprowadzeniem porządku, ładu. Świat jest więc potencjalnie zawarty w chaosie.

Religie monoteistyczne opierają swoją kosmogenezę przeważnie na „creatio ex nihilo” świat więc zostaje stworzony dosłownie z ‘niczego’.

18. KOSMOGRAFIA RELIGIJNA

– to inaczej kosmologia szczegółowa. Dział kosmologii poświęcony jest problemom struktury, czyli budowy świata, jego rozwoju w czasie i przestrzeni oraz religijnej koncepcji życia. Kosmografie rozpatruje się w ujęciu wertykalnym, horyzontalnym, temporalnym. W Kosmografii wertykalnej wyróżnia się zwykle 3 główne poziomy kosmosu: górny (niebo), środkowy (ziemię) i dolny (podziemie).  W ujęciu horyzontalnym świat dzieli się na strony świata. Istotną rolę odgrywa tu środek świata przez, który przechodzi często oś świata. Czas w wymiarze kosmologicznym  liczony jest od początku stworzenia do końca istnienia świata. W kosmografii szczególną rolę odgrywają poglądy dotyczące genezy, sposobu przejawiania się oraz istoty życia, a także wyobrażenia o świecie zwierząt i roślin.

19. KOSMOESCHATOLOGIA:

we wszystkich doktrynach religijnych przyjmuje się, że świat miał swój początek i będzie miał koniec, eschatologia zajmuje się przeznaczeniem świata.

Wśród idei traktujących o końcu świata można wyróżnić: 1) wypływające z obserwacji regularnych zmian zachodzących w przyrodzie przekonania o cykliczności świata odnawiającego się po następujących okresowo katastrofach, całkowicie lub częściowo niszczących stary świat, które dają początek nowym czasom, rozpoczynającym się zwykle od złotego wieku (np. religie antyczne, hinduizm); 2) finalizm, czyli idee ukształtowane na podstawie przyjętej linearnej koncepcji czasu przekonanie o jednorazowym i ostatecznym końcu świata, mającym się zdarzyć po wypełnieniu się czasu (np. judaizm, chrześcijaństwo, islam, zaratusztrianizm); koniec ten mają poprzedzić kataklizmy (potop, trzęsienie ziemi, spadanie gwiazd, zniknięcie słońca itp.), nadejście Mesjasza lub Zbawcy, walka sił dobra i zła, wskrzeszenie wszystkich zmarłych na sąd ostateczny, podczas którego ludzkość zostanie podzielona na potępionych — przeznaczonych do zniszczenia wraz ze starym światem bądź skazanych na wieczne męki (piekło), oraz na zbawionych — dla których będzie stworzona nowa, niebiańska kraina wiecznej szczęśliwości (raj).

20. TEORIA CZŁOWIEKA (ANTROPOLOGIA RELIGIJNA) stanowi trzecią podstawową część składową doktryny religijnej. Obejmuje nie tylko zagadnienia genezy oraz natury człowieka, ale także problemy filozoficzne i eschatologiczne dotyczące miejsca i roli człowieka w życiu doczesnym oraz jego celów ostatecznych. Antropologię religijną rozpatruje się w dwóch ujęciach indywidualnym, skupiającym się na jednostce, która dzieli się na antropogenezę, antropografię (pneumatologia – nauka o duszy, soteriologia – nauka o zbawieniu) i eschatologię antropologiczną (tanatologia, sąd pośmiertny, sąd ostateczny). oraz w ujęciu socjozoficznym, zajmującym się społeczeństwem, jego powstaniem (socjogeneza, kulturogeneza), jego rozwojem (historiografia) i jego końcem (socjoeschatologia). Teoria człowieka podejmowała próby odpowiedzi na nurtujące ludzi pytania: kim jest człowiek, jaki jest cel i sens jego egzystencji?

21. ANTROPOGENEZA RELIGIJNA

to część antropologii religii, nauka o pochodzeniu człowieka. Problem pochodzenia człowieka i społeczeństwa znalazła w dziejach religii  wiele rozwiązań. Początkowo przyjmowano na przykład, że ludzie wyłaniają się z „Matki Ziemi” bądź z jej poszczególnych ukształtowań lub wytworów (wody, skał, drzew). Późniejszym etapem była wiara, że pierwszych ludzi stworzyli bogowie. Zależność od Bogów nie ograniczała się do samego aktu stworzenia. Spotyka się również tezę, że cywilizacja i kultura duchowa nie są wytworami ludzi, lecz zostały wniesione do społeczeństwa przez bogów lub herosów.

22. ANTROPOGRAFIA RELIGIJNA

porusza szczegółowe problemy teorii człowieka. W jej skład wchodzą dwie nauki Pneumatologia, czyli nauka o duszy i soteriologia, czyli nauka o zbawieniu. Za główny składnik natury człowieka koncepcje religijne uznały niematerialną duszę będącą motoryczną siłą ludzkich działań i zachowań. Pojęcie duszy wiąże się z próbą wyjaśnienia sobie takich zjawisk, jak śmierć, sen. Koncepcja nieśmiertelnej duszy wysunęła w doktrynie religijnej na pierwsze miejs...