Pedagogika osób z zaburzeniami psychospołecznymi jest dziedzin± pedagogiki specjalnej.doc

Pedagogika osób z zaburzeniami psychospołecznymi  jest dziedziną pedagogiki specjalnej, której przedmiotem zainteresowań jest edukacja, reedukacja i całościowa rehabilitacja wychowawcza jednostek z zaburzeniami zachowania. Pod pojęciem zaburzenia psychospołeczne, rozumie się zaburzenia integralności psychicznej i społecznej, w wyniku którego jednostka wykazuje cechy złej adaptacji tj. wykracza poza sferę normalności i świadomie lub mimowolnie narusza normy społeczne, moralne lub prawne-postępuje niezgodnie z oczekiwaniami. W Polsce możemy wyróżnić dodatkowo samodzielną dziedzinę- pedagogikę dzieci z wadami zachowania.

Zaburzenia psychospołeczne zewnętrznie manifestuje się zaburzeniami zachowania. Zaburzenia zachowania się, wg. Labátha, rozumie się jako spektrum form zachowania, świadczących o złej adaptacji: od drobnych wykroczeń, uporu czy nadmiernej nieśmiałości i lęku aż po zachowania agresywne lub przestępstwa. L. Edelsberger i F. Kábele dzielą zaburzenia zachowania, uwzględniając ich wagę na:

·         zachowania dyssocjalne: nie jest społecznie niebezpieczne, ale wykracza poza normy, np. przejaw uporu i nieposłuszeństwa czy inne odchylenia na bazie nerwic;

·         zachowania aspołeczne: wagary, narkomania, uzależnienie od hazardu, drobne kradzieże;

·         zachowania antyspołeczne: najpoważniejszy stopień wad zachowania, które jest społecznie niebezpieczne i jest wymierzone przeciwko społeczeństwu, ponieważ narusza prawne normy społeczne, co podlega sankcjo prawnym.

Czynniki etnologiczne zaburzeń zachowania mogą mieć charakter:

·         endogenny- głównie patologiczne środowisko, negatywne wpływy wychowawcze, negatywne wzory;

·         egzogenny-mogą mieć uwarunkowanie dziedziczne, mogą się wiązać z kodem genetycznym, zaburzeniami centralnego układu nerwowego, dysfunkcjami, predyspozycją do nerwic, które pod wpływem impulsów egzogennych mogą wywołać zachowania się różnego stopnia;

Reedukacja i resocjalizacja polega na wykształceniu i wspieraniu u jednostki mechanizmów autoregulacyjnych, na tworzeniu akceptowalnej hierarchii wartości, na wspieraniu pozytywnych form zachowania, na budowaniu odpowiednich stereotypów zachowania, na wspieraniu postępowania wolicjonalnego, na zdolności pokazywania trudności, jeśli występuje syndrom agresji w fachowym obniżaniu napięć i usuwaniu czynników wywołujących agresję, w przypadku powiązania z narkomanią-na jej leczeniu. Bardzo ważną rolę odgrywają tu metody pedagogiki terapeutycznej: arteterapia, muzykoterapia, terapia poprzez pracę, kinezyterapia, a także metody psychoterapii, głównie pozytywny wpływ indywidualny. Lżejsze stopnie zaburzeń zachowania  można usunąć w ramach leczenia ambulatoryjnego, natomiast przy cięższych formach, jakimi są zachowania aspołeczne i antyspołeczne, należy proces reedukacyjny realizować w warunkach zinstytucjonalizowanych, przede wszystkim w ośrodkach reedukacyjnych(poprawczych).

Proces resocjalizacji

Obecnie poddaje się krytyce zasadność prowadzenie działalności resocjalizacyjnej w aktualnym kształcie, nie tylko organizacyjnym, ale tez formalnym. Potrzebę poszukiwania nowych rozwiązań (przy zastosowaniu sprawdzonych „starych”) można argumentować na dwa sposoby:

1.       opiera się na tezie, że niewielka Grupa niedostosowanych wymaga izolacji, więc nieuzasadnione jest poddawanie się regułom prawnym izolowania tych, którzy co prawda weszli w kolizję z prawem, ale nie mają „osobowości przestępczej”;

2.       wymuszany przez przekonanie o tym, że jeśli stosować resocjalizację, to tylko w warunkowaniu pedagogicznym, co w praktyce odnosi się do walorów wychowawczych w działalności resocjalizacyjnej- teoria i praktyka pedagogiczna określiły ten typ warunkowania, formułując tezę, ze resocjalizacja może być tożsama z procesem wychowania tylko wtedy, gdy wychowanek ma szansę być w tym procesie podmiotem oddziaływania; w przypadku, gdy nie ma tej możliwości pojawiają się procedury instrumentalne, w których ważniejszą rolę odgrywają socjotechniki będące w opozycji do podmiotowości.

Uwagi o organizacji procesu resocjalizacji

Charakter procesu wychowania, z jednej strony, wyznaczany jest przez przyjęte przesłanki teorii poznania i teorii wartości, z drugiej zaś-przez doświadczenie pedagogiczne i możliwości organizatora.

Czteroczynnikowa teoria wychowania:

z.zależna

Proces wychowania

z.niezależna 2

z.niezależna 1

środowisko

Aktywność własna

z.niezależna 4

z.niezależna 3

Osoby znaczące

Właściwości psychofizyczne

Wg tej teorii organizator procesu nauczania musi wziąć pod uwagę:

·         Środowisko, w jakim człowiek funkcjonuje

·         Autorytety, rozumiane jako osoby znaczące

·         Właściwości psychofizyczne łączne z zadatkami dziedzicznymi, które warunkują rozwój i czynią człowieka zdolnym do rozwoju

·         Aktywność własną człowieka, która warunkuje chęć uczestniczenia w procesach ukierunkowujących jego rozwój

Jeśli wystąpią elementy zakłócające, rozwój człowieka przebiega w sposób zaburzony-występuje konieczność podejmowania działań naprawczych. Procesami takimi zajmuje się pedagogika specjalna, a właściwie pedagogika resocjalizacyjna( przedmiotem jej zainteresowania jest niedostosowanie społeczne, a nauk ją współtworzących zjawiska patologii społecznej), a w szczególności procesy wychowania i nauczania osób wykazujących zaburzone zachowanie.

Pedagogika resocjalizacyjna realizuje trzy podstawowe zadania, wynikające z trzech działów:

·         Teologię wychowania ( co osiągnąć, jakie cele)

·         Teorię wychowania (w jaki sposób to osiągnąć, jakie wykorzystać zależności)

·         Metodykę wychowania ( jakimi środkami osiągać zamierzone cele, jakie powinny  być formułowane zalecenia określające dobór optymalnych środków ich realizacji przy wykorzystaniu wyjaśnionych przez teorię wychowania zależności między zmiennymi;

Zwykle obejmuje swoim zasięgiem profilaktykę (resocjalizację potencjalną), działalność resocjalizującą (aktualną) i opiekę postpenitencjarną traktowaną jako opieka następcza. Z dwóch podstawowych możliwości, jakie można wybrać z oferty współczesnych systemów resocjalizacji: resocjalizacja poprzez rewaloryzację środowisk dewiacyjnych, resocjalizacja w warunkach instytucjonalnych w Polsce wybrano resocjalizację w warunkach oddziaływania instytucjonalnego.

Od roku 1990 zakłady karne dzieli się:

·         dla młodocianych

·         dla odbywających karę po raz pierwszy

·         dla recydywistów penitencjarnych

·         dla skazanych wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych

·         dla odbywających karę aresztu śledczego

Wszystkie typy mogą występować w trzech rodzajach: typu zamkniętego, półotwartego i otwartego.

Skazani odbywający karę pobawienia wolności w rygorach: zasadniczym, złagodzonym i obostrzonym. Dzieleni są wg. Tzw. grup klasyfikacyjnych na:

·         „M”- młodocianych

·         „P”- odbywających karę po raz pierwszy

·         „R”- recydywistów penitencjarnych

·         „S”- wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych

·         „W”- odbywających karę aresztu wojskowego

Resocjalizacja w warunkach zróżnicowanych struktur zakładów poprawczych. Należą do nich zakłady poprawcze dla nieletnich o zróżnicowanym stopniu demoralizacji, a także określonych właściwościach psychofizycznych. Przy niektórych zakładach poprawczych funkcjonują schroniska dla nieletnich, które pełnią funkcję diagnostyczną i aresztu tymczasowego. Przebywają w ich Ci nieletni, którzy oczekują na orzeczenie sądu dla nieletnich.

Resocjalizacja w warunkach zakładów wychowawczych. Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, pogotowia opiekuńcze, policyjne izby dziecka.

Resocjalizacja w warunkach kurateli sądowej. Podstawową formą pracy są nadzory i dozory ochronne realizowane przez kuratorów zawodowych i społecznych, zarówno dla dorosłych, jaki i nieletnich. W rozwoju instytucji resocjalizacyjnych można wyróżnić trzy etapy(zadań resocjalizacyjnych realizowanych w co najmniej w trzech okresach historycznych):

·         Okres opieki charytatywnej i wychowania izolacyjno-karnego(XVI- I poł XIX w.)

·         Okres zakładowej opieki państwowej( II poł XIX)

·         Okres integracji wychowania resocjalizacyjnego(wychowanie resocjalizacyjne nie może być skutecznie realizowane w warunkach odosobnienia od życia społecznego)

Studia historyczne  nad modelami resocjalizacji  pozwalają wyodrębnić kilka organizowanych przez państwo

oddziaływań interwencyjnych, w ramach których funkcjonują zróżnicowane systemy wychowania resocjalizacyjnego.

1.       Model dyscyplinarno-izolacyjny(izolacja od wpływów środowiska zewnętrznego, zróżnicowane formy i rodzaje  środków dyscyplinujących, łącznie z karą fizyczną)

2.       Model opiekuńczo-izolacyjny(eliminowanie stosowanie środków dyscyplinujących, stwarzanie warunków dla zaspokojenia podstawowych potrzeb, nauki, zawodu, prawidłowe interakcje pomiędzy wychowawcą i młodzieżą)

3.       Model terapeutyczny( zmiana ustosunkowania wobec otaczającej rzeczywistości przez stosowanie środków psychokorekcyjnych)

4.       Model wolnościowy lub półwolnościowy (nadzorów i dozorów ochronnych w postaci kurateli sądowej- społecznej i zawodowej)

Uważa się, że pedagogika resocjalizacyjna ze swoją teorią wychowania i nauczania formułuje dyrektywy, które są na tyle istotne, na ile mają znaczenie dla praktyki pedagogicznej.

Z katalogu reguł i dyrektyw zdecydowało się na wyłonienie tych, które dla organizacji procesu resocjalizacji wydają się najważniejsze i które w Polsce są utrwalone( sformułowane przez Cz. Czapowa i S. Jedlewskiego):

Grupa zasada ogólnych:

·         Reedukacja

·         Wszechstronnego rozwoju osobowości

·         Traktowania penitencjarnego

Grupa zasad strategii( reguły projektowania):

·         Strategia etiotropowa

·         Strategia ergotropowa

·         Strategia semiotropowa

Grupa zasad procedury (reguły wykonania):

·         Akceptowania

·         Respektowania

·         Kształtowania perspektyw

·         Współpracy ze środowiskiem

Procedury systemu resocjalizacji realizowane są przez oddziaływania: psychotechniczne, socjotechniczne oraz kulturowotechniczne (ze względu na rodzaj środków możliwych do wykorzystania przez wychowawcę w procesie resocjalizacji): „własną osobą oraz środkami wpływu osobistego; grupą wychowawczą, za którą są odpowiedzialni oraz środkami wpływu grupowego; dobrami kultury i cywilizacji współczesnej, którymi mogą modyfikować przekonania, uczucia i zachowania osób nieprzystosowanych społecznie”.

W procedurach uwzględnia się mechanizmy wpływające na efektywność resocjalizacyjną uzależnioną od: „wyjściowego stanu osobowości wychowanka, uprzednich pływów społecznych, zwłaszcza podkulturowych; sprawności metodycznej(klasyfikacje i umiejętności wychowawców) kadry pedagogicznej trafnie postulującej cele operacyjne stosowanie do treści rozpoznania diagnostycznego i własnych możliwości; klimatu społecznego instytucji resocjalizującej, czyli zbioru parametrów określających: jakość stosunków interpersonalnych w placówce, stopień autonomii osobistej wychowanków oraz charakter kontroli sprawowanej przez kadrę pedagogiczną”.

Optymalne modele resocjalizacji powinny bazować na:

·         Możliwie pełnej indywidualizacji oddziaływań opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych; funkcjonowaniu zespołów diagnostyczno-resocjalizacyjnych w placówkach resocjalizacyjnych;

·         Modyfikowanej strukturze organizacyjnej (poziomej i pionowej) korzystnej dla sytuacji wychowawczej i charakteru wychowanka;

·         Pomocy postpenitencjarnej jako formule działań następczych;

·         Określonych standardach oceny i kwalifikacji postępów resocjalizacji (specjalizacje, kwalifikacje, preferencje stylów oddziaływania);

·         Liberalizacji przepisów i środków orzekanych przez sąd (nie dolegliwość kary, ale jej nieuchronność jest czynnikiem zmniejszającym obszar i charakter przestępczości);

Systemy wychowania resocjalizującego

System wychowawczy można określić jako całościowy, planowy i uporządkowany układ środków postępowania, zmierzający w sposób szybki, pełny i ekonomiczny do osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego.

Podstawowym systemem wychowania resocjalizacyjnego jest system dyscyplinarno-izolacyjny, może być też określany jako autorytarny, ponieważ opiera się na nieomylności wychowawcy i jego nakazowym sposobie pracy z grupą. Cechuje ten system całkowite podporządkowanie wychowanka dyscyplinie i reżimowi wyznaczonemu przez regulamin zakładu. Nie ma w nim miejsca na indywidualizację, podmiotowość. W konsekwencji sprzyja tworzeniu się grup nieformalnych, które uniemożliwiają innym wychowankom postępowanie zgodne z własną wolą i blokują aktywne uczestniczenie w procesie ich wychowania. Podporządkowanie regulaminowi ma charakter zewnętrzny, a wychowankowie najczęściej starają się przystosować do wymagań regulaminu.

System progresywny jest zmodyfikowanym, metodycznie opracowanym programem resocjalizacji, w którym zawiera się wiele wygodnych dla organizatora wartości. Organizator w sposób uzasadniony może łagodzić lub zaostrzać dolegliwości związane z  życiem w zakładzie, ponieważ regulamin przewiduje elastyczne stosowanie środków oddziaływania wychowawczego w zależności od postępów resocjalizacyjnych. Progresja(także regres) środków (kar, nagród) warunkowana jest formalnym zakwalifikowaniem wychowanka do odpowiedniego poziomu lub sekcji. Dlatego system ten bywa nazywanym systemem poziomów lub sekcji. Na każdym poziome obowiązują inne reguły . Wypełnianie ich umożliwia przechodzenie na coraz wyższy poziom, co wiąże się ze znoszeniem niektórych ograniczeń. Przez niektórych praktyków uważany jest za system przydatny w kształtowaniu postawy podporządkowania i rozumienia reguł życia w środowiskach o pionowej strukturze zależności.

System borstalski- uważany za odmianę systemu progresywnego, jednak posiada mocniej rozbudowaną skalę wzajemnie warunkujących się zależności. Ważnym elementem jest możliwie dokładna selekcja wychowanków do odpowiednich grup (poziomów i sekcji); możliwość indywidualnego oddziaływania resocjalizacyjnego, stosunkowo skuteczna weryfikacja procesu resocjalizacji poprzez warunkowe, próbne zwolnienia z zakładu.

System heterogeniczny- odmiana systemu homogenicznego(dobór wychowanków do grup wychowawczych podporządkowany jest ściśle określonym kryteriom zapewniającym jednorodność(homogeniczność grup). System ten jest przydatny do kształtowania poprzez jednorodny program resocjalizacji podobnych cech wychowanków. Umożliwia specjalizację resocjalizacyjną zakładu, budując tradycję i prestiż), w systemie heterogenicznym grupy są zróżnicowane , oddziaływania i programy są opracowane według różnych koncepcji;

System eklektyczny-komplementarny- z założenia umożliwia komponowanie elementów zaczerpniętych z innych systemów wychowania resocjalizacyjnego.

System indywidualny- wychowanek jest w centrum zainteresowania wychowawczego, konieczne są mocno rozbudowane służby psychopedagogiczne, terapeuci, instruktorzy, diagnostyka, wsparcie środowiska lokalnego.

Metody i techniki oddziaływania resocjalizującego

Podstawowym kryterium stosowania metod wychowawczych są: czas i miejsce stosowania, używane techniki i środki oddziaływania ze względu na osobę wychowywaną i wychowującą.

Grupa metod stosowanych przez osobę wychowującą:

1.       bezpośredniego wpływu wychowawczego- wysuwanie sugestii, perswazja, działanie przykładem osobistym, wyrażanie dezaprobaty i aprobaty, wdrażanie do samowychowania, ocena szkolna, wyrażanie opinii itp., w których możliwa jest bezpośrednia relacja i komunikacja pomiędzy wychowawcą lub inną osobą a wychowankiem;

2.       pośredniego wpływu wychowawczego- szeroka grupa metod wpływu sytuacyjnego; wzmocnienia pozytywne i negatywne; uświadamiania skutków zachowań, instruowanie, organizowanie doświadczeń uczących wychowanka, w których pomiędzy wychowankiem a wychowawcą pojawiają się elementy pośredniczące: sytuacje społeczne; grupy, elementy kultury;

3.       niewykorzystane szanse, jakie zawarte są w metodach samorządu wychowanków; stosowanie jej w praktyce napotyka wiele przeszkód formalnych związanych z odpowiedzialnością karną i cywilną wychowawcy , instytucji resocjalizacyjnej itp.

Inne katalogi metod są oparte na dwóch grupach wpływów : przekazywanie informacji (głównie przekonywanie); organizowanie i kierowanie działalnością wychowanków, wśród których na miejscach czołowych wymienia się przykład-wzór, kara-nagroda;

Metody budowane na przesłankach psychoterapeuty...