Bolesław Kumor
Historia Kościoła
CZASY WSPÓŁCZESNE 1914-1992
REDAKCJA WYDAWNICTW
KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
LUBLIN 2001
Projekt okładki i stron tytułowych JERZY DURAKIEWICZ
Na okładce:
Św. Piotr, fragment retabulum, ok. 1280, Londyn, Westminster Abbey
Opracowanie redakcyjne ELŻBIETA STRUŚ
© Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2001
ISBN 83-228-0994-8 (t. VIII) ISBN 83-228-0881-X (t. I-VIII)
REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO
ul. Konstantynów l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolportaż)
Wydanie II zmienione. Zam. 29/2001 Zakład Malej Poligrafii KUL
Pierwsza wojna światowa rozpoczęła się 28 VII 1914 r., kiedy Austro--Węgry wypowiedziały wojnę Serbii: l VIII do wojny przystąpiło Cesarstwo Niemieckie, a nieco później Turcja (2 VIII) i Bułgaria (11 X 1915). Kraje te tworzyły blok państw centralnych. Do przeciwnego obozu, państw enten-ty, które przystąpiły do wojny, należały: Serbia, Rosja, Francja, Anglia, Czarnogóra, Belgia i Japonia (1914), a następnie Włochy (1915), Portugalia, Rumunia (1916), Stany Zjednoczone (1917) i inne państwa, które ograniczyły się do wypowiedzenia wojny państwom centralnym, ale udziału zbrojnego w wojnie nie wzięły. Uczestniczyły w niej 32 państwa i ok. 1,5 mld ludności. Po 4 latach krwawych zmagań Niemcy zostały pokonane, Austro-Węgry się rozpadły, a osłabiona rewolucją Rosja została zmuszona do uznania niepodległości szeregu państw, którym dotąd nie zezwalała na stanowienie o sobie. Straty wojenne wynosiły ok. 10 min zabitych, 20 min rannych, ok. 10 min zmarło z głodu lub epidemii. Rezultatem wojny było powstanie pierwszego ateistycznego państwa - Związku Radzieckiego, które w sposób administracyjny rozpoczęło systematyczną likwidację chrześcijaństwa i każdej pozytywnej religii.
Wśród wielu przyczyn, które uwarunkowały wybuch II wojny światowej, należy wymienić m.in. podział świata po I wojnie światowej, powstanie systemów totalitarnych o charakterze imperialnym w Rosji Sowieckiej (1917), Włoszech (1922), w III Rzeszy Niemieckiej (1933) i Japonii (1927-1929). W II wojnie światowej, którą rozpoczął frontalny atak Niemiec hitlerowskich na Polskę (l IX 1939), a niebawem i Rosji Sowieckiej (17 IX), uczestniczyły 72 państwa, przy czym po stronie Niemiec wystąpiła początkowo Rosja Sowiecka (1939), następnie Włochy, Japonia (27 IX 1940), Węgry, Rumunia, Słowacja (XI 1940) i Bułgaria (III 1941). Pozostałe państwa stanowiły koalicję antyniemiecką, do której należała od początku Polska, Anglia i Francja, a od 1941 r. również Związek Sowiecki i Stany Zjednoczone. Skutki barbarzyńskiej wojny, która trwała do 1945 r. (8 V - kapitulacja Niemiec, 2 IX -kapitulacja Japonii), były przerażające. Działania wojenne toczyły się na
terenie 40 państw, a przez ziemie polskie walki frontowe przetaczały się trzykrotnie. Była to największa i najbardziej krwawa wojna w dziejach ludzkości, w czasie której zginęło ok. 50 min ludzi - na frontach wojennych, w obozach śmierci, zamordowanych i zmarłych z epidemii i głodu. W wyniku tej wojny nastąpił podział świata na dwa obozy: komunistyczny i kapitalistyczny, które dzieliła “żelazna kurtyna". Powstałe tzw. państwa demokracji ludowej otrzymały systemy totalitarno-represyjne, które w późniejszych latach rozszerzyły się na niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej. Wszystkie te państwa ustosunkowały się wrogo do chrześcijaństwa i rozpoczęły za pomocą represji i przymusu administracyjnego niszczenie go. Po roku 1945 w Azji i Afryce nastąpiła na wielką skalę dekolonizacja i powstanie licznych państw autochtonicznych. Przez cały ten okres trwały lokalne wojny, a rozwój przemysłowy i kulturalny podzielił świat na bogatą północ i biedne południe, na świat socjalistyczny pogrążony w marazmie gospodarczym na Wschodzie i na rozwijający się i bogacący się wciąż kapitalistyczny Zachód.
W okresie tym w całym chrześcijaństwie nastąpiły bardzo poważne zmiany. W Kościele katolickim złożenie najwyższej władzy w ręce papieża przez Yaticanum I rozwiązało wielowiekowe spory na temat wyższości soboru nad papieżem i zainspirowało wzrost centralizacji zarządu Kościoła, co znalazło wyraz w Kodeksie prawa kanonicznego (1917); stanowi on apogeum pełni władzy papieskiej i gwarancję koniecznej wolności, o czym świadczyła redukcja dotychczasowych kar kościelnych. W tym właśnie okresie - mimo ustawicznego wzrostu centralizacji papieskiej - papieże zaczęli dowartościowywać “powszechne kapłaństwo wiernych" i udział świeckich w życiu Kościoła, zwłaszcza w programie i celach Akcji Katolickiej, powołanej do życia przez pap. Piusa XI, kanonizacjach świętych (Tomasz Morus - 1936, Joanna d'Arc - 1920) i teologicznej doktrynie encykliki Mystici corporis pap. Piusa XII (1943). Idea “ludu Bożego", który stanowią wszyscy ochrzczeni “jako nowe stworzenie" (Ga 6, 15) i gdzie “jeden drugiego brzemiona nosi" (Ga 6, 2), zastępowała powoli ideę Kościoła klerykalnego.
Wśród radykalnej sekularyzacji świata formowały się nowe wspólnoty społeczne i nowe ośrodki, do których duchowni nie mieli żadnego lub tylko ograniczony i wąski przystęp. Należały tu nowoczesne, wielkie zakłady przemysłowe, wzrastający w siłę świat robotniczy, świat kina, radia i telewizji, a nade wszystko wszechwładna prasa. Kapłani mogli tu oddziaływać tylko w bardzo wąskim zakresie. Zadanie uchrześcijanienia tych narastających, zde-chrystianizowanych rzesz, ośrodków i instytucji przypadło w udziale nade wszystko wierzącym świeckim, którzy w bardzo licznych wypadkach zrobili to lepiej niż duchowni. “Apostolstwo to - mówił pap. Pius XII - pozostało wyłącznie apostolstwem świeckich i nie będzie nigdy apostolstwem hierarchicznym, chociaż będzie realizowane na zlecenie hierarchii" (1957).
Układy laterańskie między Stolicą Apostolską a Królestwem Italii (1929) stwierdzały ostatecznie, że dawne Państwo Kościelne nie istnieje i że Kościół nie posiada żadnej siły politycznej. Szczególne znaczenie dla dziejów chrześcijaństwa w tym okresie posiadał fakt, że papiestwo stało się jego najżywotniejszym centrum.
Prawie równocześnie uformowały się imperialistyczne, o charakterze an-tychrześcijańskim potęgi faszystowskie (III Rzesza - 1933, Japonia - 1927--1928) i komunistyczne (Związek Sowiecki - 1917, Chiny - 1948). Na przekór państwowej ateizacji milionów chrześcijan i nie przebierającej w środkach walki z każdą religią, a zwłaszcza z chrześcijaństwem, religia i wolność jej wyznawania zdobywała sobie coraz to powszechniejsze uznanie w programach i układach międzynarodowych, wzrost liczbowy chrzęści j an-katoli-ków przesunął się wyraźnie z Europy na grunt Ameryki (1990: Europa -279 401 000 katolików, Ameryka - 444 422 000 katolików). Kontynent ten wyprzedza również Europę pod względem organizacyjnym (1990: Europa -143 metropolie, 468 diecezji, Ameryka - 168 metropolii i 686 diecezji).
Sobór Watykański II (1962-1965) i lata posoborowe rozpoczęły dla Kościoła katolickiego, papiestwa, episkopatu, lokalnych Kościołów, teologii i pobożności nowy okres. Ustawicznie wzrastająca potęga moralna papiestwa jako sumienia świata nigdy nie osiągnęła tak wysokiego znaczenia jak dziś. Wielkie osobowości papieży - papieża-społecznika Leona XIII, papieża świętego Piusa X, papieża pokoju i chrześcijańskiego miłosierdzia Benedykta XV, papieża odrzucającego publicznie totalitaryzmy państwowe Piusa XI, “Pasterza anielskiego" Piusa XII, papieża powszechnej sympatii Jana XXIII, papieża realizacji Vaticanum II - Pawła VI i papieża misjonarza świata i obrońcy praw człowieka - Jana Pawła II - odegrały kolosalną rolę na tym polu. Autorytet ten gruntują i ustawicznie pogłębiają pielgrzymki pastoralne papieży Pawła VI i Jana Pawła II do lokalnych Kościołów i międzynarodowych centrów politycznych. Symboliczne znaczenie w tym zakresie posiada spotkanie pap. Jana Pawła II z przywódcą Związku Sowieckiego Michaiłem Gorbaczowem (l XII 1989). Nie bez znaczenia dla samego papiestwa miał fakt, że prawie po 450 latach wyszło ono z ciasnych ram włoskich i w osobie Jana Pawła II, nie-Włocha, nabrało nowych wymiarów ekumenicznych.
Kolegialność episkopatu światowego i jego odpowiedzialność za życie i rozwój Kościoła znalazły swój wyraz w powołaniu do życia stałych synodów biskupich (15 IX 1965), a autorytet Kościołów lokalnych wielce wzmocniły krajowe lub regionalne konferencje episkopatu, a nade wszystko nowy Kodeks prawa kanonicznego, wydany 27 XI 1983 r. przez pap. Jana Pawła II, a gwarantujący obu instytucjom stosunkowo szerokie uprawnienia. Zakres pasterskich zadań biskupów w Kościele na nowo określił Sobór Watykański II, a pap. Paweł VI przez faktyczne zniesienie “uprawnień pięcioletnich" (2 V 1967) znacznie poszerzył ich uprawnienia jurysdykcyjne.
Wzmocnieniu Kościoła i religii sprzyjała wielce literatura piękna, ruch liturgiczny, niebywały rozwój pobożności maryjnej, a także prawdziwa wiosna życia monastycznego w świecie. W kontekście wojującego ateizmu, zeświecczenia kultury i narastającej niemoralności, wzrastało ustawicznie zrozumienie dla kultury duchowej i życia wewnętrznego, a “pierestrojka" sowiecka zezwoliła na ponowne otwarcie katedr biskupich i licznych kościołów. Rozwój katolickiej teologii nie obył się bez poważnych trudności ze strony “nowej teologii" i “teologii wyzwolenia", ale sama teologia wydała wspaniałe owoce w dokumentach Soboru Watykańskiego II i w erze posoborowej, zwłaszcza na odcinku ekumenizmu.
Nie bez znaczenia dla wzrostu autorytetu chrześcijaństwa był świat wierzących świeckich. Bolesne doświadczenia Kościoła “za żelazną kurtyną" wykazały, że właśnie świeccy, przy całkowitym braku hierarchii kościelnej, przechowywali i przekazywali autentyczny skarb wiary, a ich współbracia na wszystkich kontynentach zajęli wysokie stanowiska na każdym posterunku działalności człowieka. Niejako symboliczne znaczenie miał wybór pierwszego katolika Johna Kennedy'ego na prezydenta Stanów Zjednoczonych (1961). Dekret Soboru Watykańskiego II Apostolicam actuositatem (18 XI 1965) dowartościował i wskazał na różne formy apostolstwa świeckich i na ich miejsce w Kościele, a synod biskupów (1-30 X 1987) i adhorta-cja apostolska pap. Jana Pawła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej we współczesnym świecie (Familiaris consortio - 22 XI 1981), O godności i powołaniu kobiety (Mulieris dignitatem - 15 VIII 1988) i O powołaniu i misji świeckich w Kościele i w świecie (Christifideles laici - 30 XII) jeszcze raz uwydatniły, że “świeccy katolicy muszą się czuć aktywnymi i odpowiedzialnymi uczestnikami »nowej ewangelizacji«, której świat tak bardzo potrzebuje".
Kościoły wschodnie, podzielone na narodowe patriarchaty i autonomiczne metropolie, przybierały coraz to bardziej charakter narodowy. Wyrazem tego były powstające nowe patriarchaty narodowe w Jugosławii (1920), Rumunii (1925), Bułgarii (1948) i Etiopii (1959). Podjęte przez patriarchat ekumeniczny w Konstantynopolu wysiłki na rzecz wzmocnienia duchowej jedności Kościołów prawosławnych znalazły nowe usymbolizowanie w panpra-wosławnej konferencji na wyspie Rodos (1961), dokąd przybyli również obserwatorzy Kościołów przedchalcedońskich. Celem tej konferencji było wzmocnienie świadomości ponadnarodowej. “Wierzymy, że lokalne, prawosławne Kościoły siostrzane, zachowujące zbawienną wiarę naszych ojców, pozostaną w takiej jedności, której pierwotny obraz stanowi pełna tajemnicy i nadprzyrodzoności Przenajświętsza Jedność na tronie i Trójjedyność Boga" - głosiło posłanie tejże konferencji. Kościół prawosławny podjął dialog teologiczny z Kościołami przedchalcedońskimi (1961), a następnie z Kościołem katolickim (1980).
Równocześnie jednak dokonywał się bolesny proces administracyjnych ograniczeń, prześladowań i wyniszczeń poszczególnych Kościołów prawosławnych. Patriarchat ekumeniczny został pozbawiony wszelkich uprawnień politycznych, a na skutek wymiany ludności (1923) i emigracji wyludniony, zatrzymał wbrew intencjom patriarchatu moskiewskiego (1948) nadal pierwsze miejsce we wspólnocie Kościołów prawosławnych (protothronos), ale dalsze ograniczenia, kasaty i wyludnienie patriarchatu zredukowało faktycznie jego rolę do symbolu jedności i historii. Prawdziwy okres męczeństwa i prześladowań przeżył po 1917 r. Rosyjski Kościół Prawosławny, a kiedy w 1946 r. uzyskał powtórne uznanie ze strony państwa wojującego ateizmu, został wprzęgnięty w jego politykę i stał się jedną z jego agend. Podobne zadania mutatis mutandis otrzymały Kościoły prawosławne w krajach demokracji ludowej. Drastycznym przykładem tej roli była likwidacja Kościołów unickich w latach 1946-1950 w państwach komunistycznych, kiedy to Kościoły prawosławne stały się powolnym narzędziem w rękach totalitarnych państw.
Od początku XX stulecia teologia protestancka zaczęła powracać do Biblii i pism symbolicznych. Tak zwana teologia dialektyczna, odrodzenie teologii Lutra i Kalwina i odnowa liturgiczna odkryły z powrotem główne założenia reformacji i częściowo dziedzictwo starożytnego Kościoła. Po I wojnie światowej na tle pragnienia jedności doszło w protestantyzmie do odnowienia świadomości Kościoła, zaakcentowania dogmatu i odnowienia liturgii i licznych organizacji kościelnych. Te ostatnie dwa fenomeny stały się niezwykle żywotne po II wojnie światowej. W Niemczech w odpowiedzi na narodowy socjalizm uformował się w 1934 r. Kościół wyznaniowy (Beken-nende Kirche), przeciwstawiający się Kościołowi państwowemu, który skompromitował się daleko idącą współpracą z narodowym socjalizmem.
Po II wojnie światowej zrodził się potężny ruch unionistyczny wśród Kościołów i wspólnot protestanckich, który doprowadził do powstania światowego Związku Luteran (1947), Związku Kościołów Reformowanych, grupującego w 1959 r. aż 78 Kościołów lokalnych i narodowych. W Kościele anglikańskim te dążności unionistyczne znalazły wyraz w Lambeth-Confe-rence (1867), która nie jest związkiem, ale jednym Kościołem, a wyrazem tej jedności jest jedność w liturgii, doktrynie i ustroju Kościoła. Podobne związki światowe typu kalwińskiego zawiązali kongregacjonaliści (Międzynarodowa Rada Kongregacjonalistów - 1981), baptyści (Związek Światowy Baptystów - 1905) i metodyści (Związek Światowy Metodystów - 1951). W roku 1948 powstała Światowa Rada Kościołów z siedzibą w Genewie, które uznają “Chrystusa jako Zbawiciela". W roku 1990 Rada ta skupiała 307 Kościołów z 450 min wyznawców w 100 różnych krajach. W roku 1965 Stolica Apostolska ustanowiła przy Radzie roboczą grupę. Po Soborze Watykańskim II niektóre z Kościołów reformowanych nawiązały dialog teologiczny z Kościołem katolickim.
Rozdział I
Równocześnie w protestantyzmie nadal postępowało rozbicie przez powstawanie dalszych, nowych wspólnot i sekt, a także masowe odejście wiernych tych Kościołów od praktyki życia chrześcijańskiego. Dotyczy to nade wszystko luterańskich Kościołów skandynawskich, ale i dziesiątkowanego ateizmem Kościoła luterańskiego w byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej .
Stolica Apostolska i jej kościelna działalność (1914-1990)
Narastający ustawicznie prestiż i rola dziejowa Stolicy Apostolskiej od czasu pontyfikatu pap. Leona XIII (1879-1903) już w pierwszej połowie XX stulecia osiągnęły niezwykłe apogeum moralne, a umacniały go nieprzeciętne osobowości papieży. Papież Benedykt XV (1914-1922) jako “religio de-populata" przez swoją postawę neutralną i zaangażowaną na rzecz przywrócenia pokoju i niesienia pomocy materialnej potrzebującym zyskał wszechstronne uznanie dla Stolicy Apostolskiej. Papież Pius XI - “fides in-trepida" (1922-1939) przez politykę konkordatów i bezkompromisową postawę wobec totalitaryzmów państwowych uczynił ze Stolicy Apostolskiej prawdziwy ośrodek międzynarodowej zgody i sumienia narodów. Na najtrudniejsze lata II wojny światowej i “zimnej wojny" między komunistycznym Wschodem a kapitalistycznym Zachodem przypadł pontyfikat pap. Piusa XII (1939-1958), nazwanego “Pastor angelicus". Przez swą neutralność i “milczenie" dał powód do wielorakich zastrzeżeń i krytyki, ale to on faktycznie rozpoczął wielkie “aggiornamento" w Kościele, które kontynuował z pełnym rozmachem jego następca, pap. Jan XXIII (1958-1963). Zainicjowana przezeń polityka wschodnia i Sobór Watykański II znalazły wybornego kontynuatora i realizatora w pap. Pawle VI (1963-1978) i w pap. Janie Pawle II (od 1978), który przez swe pielgrzymki duszpasterskie zbliżył papiestwo do świata chrześcijańskiego i uczynił ze Stolicy Apostolskiej światowe centrum obrony życia i godności człowieka. Jego pielgrzymka do państwa komunistycznego (Polska - 1979) i spotkanie z przywódcą mocarstwa komunistycznego M. Gorbaczowem (1989) potwierdzają tę niekwestionowaną rolę Stolicy Apostolskiej.
§ 285. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i Kurii Rzymskiej
1. Umiędzynarodowienie Kolegium Kardynalskiego i wzrost jego znaczenia
W okresie wzrostu centralizacji papieskiej i dojrzewania młodych narodów katolickich do pełnego obywatelstwa w Kościele rozpoczął się proces umiędzynarodowienia Kolegium Kardynalskiego. Jeszcze za pontyfikatu pap. Grzegorza XVI (1831-1846) na 75 nowo kreowanych kardynałów aż 69 było Włochami (92%), a tylko nieznaczny margines stanowili kardynałowie z Francji (3), Portugalii (2), Austrii (1), Belgii (1) i Anglii (1). Charakter narodowy tego Kolegium był na wskroś włoski. Ta nienormalna sytuacja w Kolegium Kardynalskim zaczęła się gwałtownie zmieniać za długiego pontyfikatu pap. Piusa IX (1846-1878). Proces umiędzynarodowienia Kolegium rozpoczął się niewątpliwie pod naporem Austrii. Już w 1836 r. wysunęła ona postulat prezentowania kandydatów do tej godności, a po ratyfikacji konkordatu w 1855 r. otrzymała w Kolegium 4 stałe miejsca dla hierarchów z Cesarstwa Austriackiego. O podobne prawa zabiegał również cesarz Francuzów Napoleon III (1852-1870). Toteż nominacje pap. Piusa IX były już diametralnie różne od jego poprzednika. Wśród 123 kardynałów, mianowanych przez tego papieża, znalazło się tylko 73 Włochów (58,4%), 16 Francuzów, 10 Hiszpanów oraz 23 z innych narodowości, w tym 2 Chorwatów, l Ukrainiec (kard. M. Lewieki), l Polak (kard. M. Ledóchowski) i l Amerykanin (kard. J. McCloskey). W Kolegium reprezentowanych było 14 narodów i 2 kontynenty, jako że po raz pierwszy przekroczyło ono Atlantyk.
Taki charakter utrzymało Kolegium za pontyfikatu pap. Leona XIII (1878-1903). Wśród 147 nowych purpuratów Włosi liczyli 77 (55,78%), Francuzi - 19, Austro-Węgrzy - 15, Hiszpanie - 11. Pozostałych 25 reprezentowało 4 kontynenty (Australia, Azja, Ameryka Północna, Europa), 18 narodowości oraz 3 obrządki. Wśród nich było 3 Polaków, z których l pracował w Kurii Rzymskiej, a 2 było biskupami w Krakowie. Po raz pierwszy pap. Pius X (1903-1914) wprowadził do Kolegium Kardynalskiego więcej purpuratów spośród innych narodów - 29 (59,18%) niż spośród Włochów -20 (40,82%). Pontyfikaty Benedykta XV (1914-1922) i Piusa XI (1922-1939) niewiele posunęły naprzód sprawę umiędzynarodowienia Św. Kolegium. Pierwszy obdarzył tą godnością 14 Włochów i 12 obcokrajowców, w tym 2 Polaków (kard. E. Dalbor i kard. A. Kakowski), drugi zaś 41 Włochów i 34 obcokrajowców. Toteż przy wyborze pap. Piusa XII wzięło udział 35 kardynałów Włochów (56,45%) i 27 innych narodowości.
Prawdziwy przełom w umiędzynarodowieniu Św. Kolegium nastąpił za pontyfikatu Piusa XII (1939-1958). W czasie dwóch wielkich promocji w 1946 i 1953 r. papież ten wprowadził do Św. Kolegium tylko 15 Włochów i 41 ze wszystkich kontynentów i większych narodów katolickich (m.in. Chiń-
12
»
czyk i z licznych krajów Ameryki Południowej). Papieża Jana XXIII wybrało Kolegium, które w 2/3 było niewłoskie. Dnia 15 XII 1958 r. pap. Jan XXIII pierwszy raz od Soboru Trydenckiego przekroczył liczbę 70 kardynałów. W roku 1963 liczyło ono 85 członków, w tym 28 Włochów (33%) i reprezentowało wszystkie kontynenty, 33 państwa i 3 różne obrządki.
Reformy Św. Kolegium i pełnego umiędzynarodowienia dokonał pap. Paweł VI. W motu proprio Ad purpuratorum z 11II1965 r. określił miejsce w Św. Kolegium patriarchów wschodnich, a w dokumencie Ingravescente aetate (20 XI 1970) określił 75 rok życia jako wiek emerytalny dla kardynałów kurialnych; po ukończeniu 80 roku przestają oni być członkami dykaste-rii rzymskich, tracą prawo wstępu na konklawe i do wyboru papieża, chociaż należą nadal do Św. Kolegium i zachowują wszystkie inne prerogatywy. Te zarządzenia papieża spotkały się z krytyką niektórych kardynałów (kard. A. Ottaviani, kard. E. Tisserant). Wreszcie konstytucją apostolską Romano Pontifici (l X 1975) papież zreformował przepisy o wyborze papieża (2/3 głosów + 1), ustalił liczebność Św. Kolegium na 120 osób (przed ukończonym 80 rokiem życia). Ta konstytucja podkreślała, że na czas wakansu Stolicy Apostolskiej Kolegium Kardynalskie sprawuje najwyższą władzę w Kościele, ale ograniczoną do spraw wyboru nowego papieża i załatwiania spraw nie cierpiących zwłoki i bez zasadniczego znaczenia.
To umiędzynarodowione Św. Kolegium, które l X 1977 r. liczyło 134 kardynałów, w tym 14 w wieku ponad 80 lat, pochodzących z 50 różnych państw (z czego na Europę przypadało 67, na Azję - 12, Oceanię z Australią - 5, Afrykę - 12, Amerykę Północą z Meksykiem - 18, Amerykę Południową - 20), przełamało 455-letnią tradycję włoskich pontyfikatów i w dniu 16 X 1978 r. wyniosło na tron św. Piotra metropolitę krakowskiego, kard. Karola Wojtyłę, który przewodzi Kościołowi jako Jan Paweł II. To Św. Kolegium 25 VIII 1990 r. liczyło 144 kardynałów, w tym 37 powyżej 80 lat i reprezentowało wszystkie kontynenty (Europa - 73, Australia i Oceania -4, Afryka - 17, Ameryka Północna z Meksykiem - 17, Ameryka Południowa - 20), 60 różnych narodów i 6 różnych obrządków.
Główne znaczenie Św. Kolegium w Kościele leży w jego uprawnieniach wyboru papieża, ale i w tym, że to kardynałowie kierują poszczególnymi dykasteriami Kurii Rzymskiej. W XX stuleciu doszedł jeszcze jeden aspekt tego znaczenia: to kardynałowie jako duszpasterze zajmują najważniejsze stolice biskupie w poszczególnych krajach na świecie. Jan Paweł II bardziej zaangażował Św. Kolegium w życie Kościoła powszechnego “przez udział w pastoralnych zadaniach następcy św. Piotra". W tym celu od 5 XI 1979 r. rozpoczął częste spotkania z całym Św. Kolegium, w czasie których omawiane bywają sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej, struktury i działalność Kurii papieskiej i stosunku Kościoła do nowoczesnej kultury, reformy Kurii papieskiej, rewizja prawa kanonicznego, a także problem przerywania ciąży itp. Te spotkania, które wyrażają również pewną formę kolegialności zarzą-
wy. w 1UK.U lyoć, IC11Z.C Jjcipicz, pOWOiai QO Życia
powierzył stałą troskę o sprawy finansowe Stolicy Apostolskiej.
2. Reforma Kurii Rzymskiej
Reformę Kurii Rzymskiej podjął na początku XX w. pap. Pius X w ramach kodyfikacji prawa kościelnego. Konstytucją apostolską Sapienti con-silio z 29 VI 1908 r. dokonał bardziej precyzyjnego rozgraniczenia między resortami administracyjnymi a sądowniczymi oraz dokładniej zakreślił zakres kompetencji poszczególnych dykasterii. Przez przywrócenie do życia Roty Rzymskiej papież stworzył trybunał apelacyjny, a przez utworzenie Sygnatury Apostolskiej zorganizował najwyższy trybunał apelacyjny dla całego Kościoła. Zreformowana Kuria papieska obejmowała 10 kongregacji (Święte Oficjum, Konsystorialna, Sakramentów, Zakonów, Rozkrzewiana Wiary, Indeksu, Obrzędów, Ceremonii, Nadzwyczajnych Spraw Kościoła i Studiów Kościelnych), 3 trybunały (Penitencjaria, Rota i Sygnatura Apostolska), 6 urzędów (Kancelaria Apostolska, Dataria, Kamera, Sekretariat Stanu, Sekretariat Brewiów do Panujących, Sekretariat Sporządzania Pism Łacińskich). Papież Benedykt XV ustanowił w 1915 r. Kongregację Seminariów i Uniwersytetów oraz wydzielił z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary osobną Kongregację Kościołów Wschodnich (l V 1917) i zniósł osobną Kongregację Indeksu. Każdej kongregacji przewodniczył kardynał prefekt z wyjątkiem 3 (Święte Oficjum, Konsystorialna i Kościołów Wschodnich), na czele których stał sam papież. Każda kongregacja miała innych kardynałów członków i zespół potrzebnych urzędników. Przy Kurii papieskiej istniały nadto 3 komisje: Papieska Komisja Interpretacji Prawa Kanonicznego, powołana do życia przez pap. Benedykta XV (15 IX 1917), Papieska Komisja Biblijna utworzona przez pap. Leona XIII (30 X 1902) i Papieska Komisja Popierania Nauk Historycznych, ustanowiona również przez pap. Leona XIII (18 VIII 1888).
W takiej formie organizacyjnej Kuria papieska działała do czasu Soboru Watykańskiego II. W związku z ogólną odnową prawa kanonicznego, zaprogramowaną przez sobór, pojawił się problem Kurii papieskiej. Pod adresem jej unowocześnienia i umiędzynarodowienia ojcowie soboru zgłosili szereg postulatów. Domagali się wprowadzenia do niej biskupów diecezjalnych, jej umiędzynarodowienia, reformy, odnowy i “dobierania urzędników z różnych regionów Kościoła".
Te postulaty i życzenia nie uszły uwagi pap. Pawła VI. W motu proprio Integrae servandae z 7 XII 1965 r. podjął reformę kongregacji Świętego Oficjum i nadał jej nazwę Kongregacji Doktryny Wiary. W motu proprio Pro comperto z 6 VIII 1967 r. dokooptował biskupów diecezjalnych do kon-
14
. . - , . .*?
papieskiej. Odtąd składała się ona z Papieskiego Sekretariatu Stanu i Urzędu Międzynarodowych Spraw Kościelnych, 9 kongregacji (Nauki Wiary, Kościołów Wschodnich, Biskupów, Sakramentów, Obrzędów, Spraw Duchowieństwa, Zakonów i Instytutów Świeckich, Nauczania Katolickiego, Ewangelizacji Narodów), 3 sekretariatów (Jedności Chrześcijan, Spraw Nieochrz-czonych, Spraw Niewierzących), 2 rad (Rady Świeckich i Papieskiej Komisji “lustitia et Pax"), 3 trybunałów (Sygnatury Apostolskiej, Roty Rzymskiej, Penitencjarii Apostolskiej) oraz z 6 urzędów (Kancelarii Apostolskiej, Zarządu Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej, Kamery Apostolskiej, Administracji Państwa Watykańskiego, Zarządu Domu Papieskiego i Głównego Urzędu Statystycznego).
Pierwszy raz wysunięto na czoło Sekretariat Stanu i Kongregację dla Nadzwyczajnych Spraw Kościoła. Liczbę kongregacji zredukował papież z 11 do 9, a nowością stały się sekretariaty. Każda kongregacja otrzymała 7 biskupów diecezjalnych, na skutek czego posunęło się znacznie naprzód umiędzynarodowienie Kurii papieskiej, pogłębione powierzeniem niektórych kongregacji kardynałom niewłoskiego pochodzenia. Na sekretarza stanu pap. Paweł VI powołał m.in. Francuza, kard. J. Villota. Reforma ta przyniosła wiele trudności i stworzyła nowe problemy. Toteż pap. Paweł VI dalej kontynuował dzieło jej dalszej reorganizacji. Konstytucją apostolską Sacra Rituum (8 V 1969) podzielił Kongregację Obrzędów na Kongregację Kultu Bożego i Kongregację Kanonizacji Świętych, ale 21 VII 1975 r. połączył je w jedną Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. W motu proprio Quo apitus (27 II 1973) papież zniósł Kancelarię Apostolską, a jej zadania powierzył Sekretariatowi Stanu. Reformie podlegały również Rada Świeckich i Papieska Komisja “lustitia et Pax" jako odrębne instytucje. Dnia 11 I 1975 r. pap. Paweł VI utworzył odrębną Radę do Spraw Rodziny. Te wielkie reformy w centralnych urzędach całego Kościoła nie przyniosły pełnego rozwiązania narastających problemów. Stąd pap. Paweł VI powołał w 1974 r. specjalną komisję papieską, której zlecił przygotowanie projektu zasadniczej reformy Kurii Rzymskiej.
Kontynuację tych prac podjął pap. Jan Paweł II przez usprawnienie i poszerzenie działalności tejże komisji. Dnia 9 V 1980 r. nadał on autonomię Papieskiej Radzie Rodziny, a na jej członków powołał również świeckich mężczyzn i kobiety. W dniu 20 V 1982 r. powołał do życia Papieską Radę Kultury, a jako jej cel wyznaczył “ożywienie Kościoła w stale odnawianym spotkaniu zbawczego orędzia Ewangelii z wielością kultur" oraz “poszukiwanie nowych dróg dialogu kulturowego" i “utrzymywania łączności z wszystkimi ludźmi dobrej woli". Dnia 22 X 1983 r. papież ustanowił w Państwie Watykańskim Centrum Telewizyjne w celu rozwoju telewizji watykańskiej. W związku z promulgacją nowego Kodeksu prawa kanonicznego Jan Paweł II
15
“-_,,-_- ~K,^«.<} r\.auą świeckich.
Sprawa reformy całej Kurii papieskiej stała się przedmiotem obrad kon-systorzy papieskich w 1974 i 1992 r. Po kilku latach dogłębnej pracy Komisja przedstawiła “Prawo szczególne dotyczące Kurii Rzymskiej", które stało się przedmiotem dyskusji 7 sesji kardynałów i synodu biskupów w 1985 r. Po tych konsultacjach pap. Jan Paweł II konstytucją apostolską Pastor bonus z 28 IV 1988 r. ogłosił nową reformę Kurii papieskiej. Konstytucja stwierdzała, że “w wykonywaniu najwyższej pełnej i bezpośredniej władzy nad całym Kościołem, Biskup rzymski posługuje się dykasteriami Kurii Rzymskiej, które w jego imieniu i mocą jego autorytetu pełnią swoje zadania dla dobra Kościoła i posługi świętych pasterzy". Przez te dykasterie rozumie się Sekretariat Stanu, kongregacje, trybunały, rady i urzędy. Ich działalność ma mieć charakter personalny. Pierwszą dykasterią jest Sekretariat Stanu, do którego włączono Radę Międzynarodowych Spraw Kościelnych. Pozostawiono 9 kongregacji, przy czym do Kongregacji Nauki Wiary włączono Papieską Komisję Biblijną i Międzynarodową Komisję Teologiczną. Kongregacja Kościołów Wschodnich otrzymała jako stałych członków patriarchów i arcybiskupów większych tychże Kościołów. Następne kongregacje to: Kongregacja Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Kongregacja Kanonizacji Świętych, Kongregacja Biskupów, Kongregacja Ewangelizacji Narodów, Kongregacja Spraw Duchowieństwa, Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego oraz Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i Kongregacja Wychowania Katolickiego (Seminariów i Studiów). Zatrzymano 3 trybunały: Penitencjarię Apostolską, Sygnaturę Apostolską i Rotę Rzymską. Do rad papieskich zaliczono: Radę Świeckich, Radę Jedności Chrześcijan, Radę do Spraw Rodziny, Radę Sprawiedliwości i Pokoju, Radę Działalności Charytatywnej (Cór Unum), Radę Duszpasterstwa Migrantów i Podróżujących, Radę Interpretacji Ustaw, Radę do Dialogu z Niewierzącymi, Radę do Spraw Kultury i Radę Środków Społecznego Przekazu. Ta sama konstytucja apostolska utworzyła tylko 3 urzędy: Kamerę Apostolską, Administrację Dóbr Stolicy Apostolskiej i Zarząd Spraw Gospodarczych Stolicy Apostolskiej. Do pozostałych instytucji Kurii papieskiej należą: Zarząd Domu Papieskiego, Urząd Liturgicznych Nabożeństw Papieskich, adwokaci Roty Rzymskiej, Tajne Archiwum Watykańskie, Apostolska Biblioteka Watykańska, Papieska Akademia Nauk, Drukarnia Poliglotta Watykańska, Księgarnia Wydawnicza Watykańska, Radiostacja Watykańska i dziennik “L'Osservatore Romano". Reformy te - obowiązujące od dnia l III 1989 r. - otrzymały rzetelne fundamenty teologiczne, osadzone na kolegialności, przy podkreśleniu ich charakteru pastoralnego i służebnego.
__ _- * . ^* "«jiiy światowej
L Pap. Benedykt XV i jego działalność (3 IX1914-22 11922)
W dniu śmierci pap. Piusa X (t 20 VIII 1914) sytuacja polityczna Europy była tragiczna. Już 4 VIII nastąpiła inwazja Niemiec na Belgię, 9 VIII Francja zajęła Alzację, 20 VIII Rosja wkroczyła do Prus Wschodnich, l IX rząd francuski przeniósł się z Paryża do Bordeaux, 28 VIII flota angielska zajęła niemiecką wyspę Helgoland na Morzu Północnym, a 26-31 VIII armia niemiecka odniosła pierwsze zwycięstwo nad Rosją na Mazurach. Przed Stolicą Apostolską stanęła niezwykle delikatna sprawa stosunku do stron walczących, a także problem złagodzenia napięć w Kościele, spowodowanych modernizmem i integryzmem. W takiej sytuacji 31 VIII 1914 r. rozpoczęło się konklawe, w którym wzięło udział 60 kardynałów spośród 65 żyjących. W dniu 3 IX konklawe 38 głosami (przeciwko 18) wybrało na papieża metropolitę Bolonii, kard. Giacomo delia Chiesa, który przybrał imię Benedykt XV (3 IX 1914-22 I 1922). Słynne proroctwa o papieżach nazwały go “Religio depopulata".
Nowy papież urodził się 22 XI 1845 r. w rodzinie arystokratycznej, wywodzącej się z książąt spoletańskich. Studia średnie odbył w klasycznym kolegium w Genui (1869), filozofię studiował eksternistycznie w miejscowym seminarium duchownym, a następnie prawo na miejscowym uniwersytecie, gdzie też otrzymał doktorat (1875). W latach 1875-1878 odbył studia teologiczne w Collegium Capranica w Rzymie i 21 XII 1878 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Po święceniach studiował nadal do 1882 r. w Acade-mia dei Nobili. Na zlecenie kard. Rampollego podjął pracę w dyplomacji papieskiej jako sekretarz nuncjatury apostolskiej w Madrycie (1887), następnie w Sekretariacie Stanu jako minutant, a od 1901 r. jako podsekretarz stanu i profesor w Academia dei Nobili. Równocześnie udzielał się w pracy duszpasterskiej w kościele św. Eustachego i katechetycznej w zakonnej szkole dziewcząt. W roku 1907 pap. Pius X zamianował go arcybiskupem metropolitą Bolonii i sam udzielił mu sakry biskupiej (21 XII 1902). Był małego wzrostu, niepozorny, ale dobrze wykształcony i roztropny. W Bolonii zabłysnął niebawem jako bardzo gorliwy duszpasterz poprzez wizytacje 390 parafii w archidiecezji, wznowienie kongregacji dekanalnych i konferencji episkopatu z całej metropolii. Dnia 25 V 1914 r. pap. Pius X kreował go kardynałem, a 3 IX został wybrany na papieża.
Ten wojenny pontyfikat podjął nade wszystko działalność zmierzającą do zapewnienia Stolicy Apostolskiej neutralności. W pierwszej publicznej alokucji (6 IX) i w pierwszej encyklice Ad beatissimi z l XI 1914 r. pap. Benedykt XV wezwał narody walczące do pokoju, a w alokucji z 22 I 1915 r. wypowiedział się publicznie i uzasadnił neutralność Stolicy Apostolskiej wo-
16
2 - Historia Kościoła cz. 8
17
powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uy^ “muiuuwc. niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju.
Akcję humanitarną i charytatywną rozwinął papież bez oglądania się na narodowość, wyznanie i przynależność państwową, co znalazło wysokie uznanie ze strony rządu tureckiego, który mu wzniósł wspaniały pomnik w Konstantynopolu jeszcze za jego życia jako wyraz wdzięczności “Wschodu dla dobroczyńcy narodów bez względu na ich rasę i religię". Przez całą wojnę na Watykanie działały Opera dei Prigonieri (Dzieło Jeńców Wojennych), które w wymienionych latach wydało 700 tyś. informacji o jeńcach wojennych, 500 tyś. informacji o rodzinach żołnierzy, zapośredniczyło umieszczenie w szpitalach szwajcarskich w 1915 r. 30 tyś. rannych Francuzów, Anglików i Austriaków. Zabezpieczono też odpoczynek świąteczny i korespondencję z rodzinami jeńców w obozach jenieckich (1915), a chrześcijanom, którzy zginęli nad cieśniną Dardanele, honorowy pogrzeb (1916).
Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma narodami. Około 125 tyś. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji (Azerbejdżan), a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Turcja deportowała i masowo wymordowała przeszło milion Ormian. Chrześcijańskich Libańczyków zdziesiątkował głód. To dzięki osobistej interwencji pap. Benedykta XV u sułtana tureckiego Mehmeda V masakra Ormian została częściowo przerwana, a zorganizowany w Konstantynopolu sierociniec dla ormiańskich dzieci otrzymał imię papieża. W Europie papież zapośredniczył wymianę cywilnej ludności, a 100 tyś. rannych żołnierzy mogło znaleźć możliwość rekonwalescencji w państwach neutralnych. Papież zapośredniczył również urlopy dla jeńców - ojców wielodzietnych rodzin włoskich, przebywających w szpitalach austro-węgierskich. Na cele charytatywne papiestwo zebrało po obydwóch stronach frontu ok. 82 min złotych lirów włoskich. Za pośrednictwem papieża wznowiono wymianę pocztową między dwiema stronami. Te akcje uczyniły z papieża prawdziwego herolda światowego pokoju. Mimo wysiłków papieża Włochy przystąpiły do wojny (24 V 1915) po stronie aliantów. Spowodowało to niezwykle trudną sytuację Stolicy Apostols-
18
1O/U I".
. .
regulowało bowiem ani prawo włoskie, ani międzynarodowe. Po przystąpieniu Włoch do wojny przedstawiciele dyplomatyczni Austro-Węgier i Niemiec opuścili Rzym i udali się do państw neutralnych.
Nie bez słuszności obawiano się w Watykanie wybuchu lewicowej rewolucji we Włoszech w wypadku ich klęski. Przystąpienie Włoch do wojny mogło też przyspieszyć upadek katolickiej monarchii habsburskiej, a tego papież sobie nie życzył. Po przystąpieniu Włoch do wojny zawarły one pakt londyński z koalicją antyniemiecką (26 IV 1915). Pakty te wykluczały wszelki udział Stolicy Apostolskiej w przyszłych rokowaniach pokojowych. W ten sposób Włochy zabezpieczyły się przed wniesieniem kwestii rzymskiej na forum międzynarodowe. Rząd włoski dotrzymał wszakże zobowiązań wobec Stolicy Apostolskiej, które zadeklarował jednostronnie w 1871 r. w prawach gwarancyjnych. Chociaż działalność Stolicy Apostolskiej została mocno ograniczona, to jednak Kuria papieska - centralny organ Kościoła katolickiego - działała nadal, papież mógł realizować własną, niezależną politykę zagraniczną, a jego prestiż wzrastał ustawicznie na polu międzynarodowym. Toteż w 1915 r., w czasie trwania zawieruchy wojennej, dwa państwa protestanckie, Wielka Brytania i Holandia, nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską i przysłały do Rzymu swych przedstawicieli. Pod koniec I wojny światowej 17 państw było reprezentowanych przy Stolicy Apostolskiej .
Dnia l VIII 1917 r. pap. Benedykt XV sformułował po raz pierwszy warunki przyszłego pokoju i zwrócił się z apelem do stron walczących i przywódców narodów o pokój. Jeszcze w 1915 r., za pośrednictwem kard. Gibbonsa z Nowego Jorku, papież nawiązał kontakty z prezydentem Stanów Zjednoczonych Thomasem Woodrowem Wilsonem. W roku 1917 podobne kontakty nawiązał za pośrednictwem nuncjusza bawarskiego E. Pacellego z rządem Rzeszy Niemieckiej i z ces. Karolem I w Austrii. Dnia 24 VII 1917 r. nuncjusz Pacelli ogłosił w Berlinie wypracowaną w Rzymie Punktacją Pacellego, która ujęta w 7 punktów precyzowała ogólnie przyszłe warunki pokoju dla walczących stron. W dniu 9 VIII 1917 r. apel pokojowy papieża został przekazany stronom walczącym. Nota papieska składała się z trzech części. Pierwszą stanowił przegląd dotychczasowych wysiłków Stolicy Apostolskiej w obronie pokoju, drugą zalecenie rządom pertraktacji pokojowych, a trzecią - apel do narodów, by porzuciły bezowocne walki i zasiadły do rozmów pokojowych. Nota ta poszerzała Punktacje. Pacellego.
Apel pokojowy papieża nie znalazł należytego przyjęcia po stronie państw centralnych, zwłaszcza Niemiec, państwa zaś koalicji antyniemiec-kiej nie odpowiedziały nań, odrzucając go milcząco. Natomiast Stany Zjednoczone (27 VIII 1917) w odpowiedzi stwierdzały, że Niemcy cesarskie nie są zdatne do podjęcia pertraktacji pokojowych. To niepowodzenie papies-
19
powiedzialny za wybuch wojny, ale ze wojna ta me powinna uyc “moruuwa-niem ludzi" i że Stolica Apostolska nie będzie się mieszała i angażowała po żadnej stronie, i zachowa pełną neutralność. Przyjęcie takiej postawy nie było proste wobec wybuchu różnych nacjonalizmów, entuzjazmu patriotycznego i proklamowania fantastycznych wprost krucjat religijnych. Papież jako zastępca Chrystusa Pana jest odpowiedzialny za wszystkie dzieci Boże, które znajdują się po obydwóch stronach frontu wojennego. I tej zasadzie pozostał wierny przez całą wojnę, chociaż zdawał sobie sprawę, że państwa czy narody niewiele się przejmowały jego apelami. Papież wolał działać “jako miłosierny Samarytanin, aniżeli sędzia tego świata" (L. Volk). Ta neutralna postawa papieża pozwoliła mu rozwinąć wielką akcję humanitarną wśród dotkniętych wojną narodów i międzynarodową akcję na rzecz przywrócenia pokoju.
Pierwsza wojna światowa obeszła się bardzo twardo z wieloma narodami. Około 125 tyś. Asyro-Chaldejczyków przesiedlono z Anatolii do Rosji (Azerbejdżan), a stamtąd w rejon Mosulu w dzisiejszym Iraku. Tu...
chomiaczok