Nowotestamentalny obraz celników na tle systemu finansowego Judei.pdf

Nowotestamentalny obraz celników 57

PERSPEC T IVA

Legnickie Studia

Teologiczno-Historyczne

Rok VI 2007 Nr 2 (11)

Ks. Jan Klinkowski

NOWOTESTAMENTALNY OBRAZ CELNIKÓW

NA TLE SYSTEMU FINANSOWEGO JUDEI

I IMPERIUM RZYMSKIEGO

1. R ZYMSKI SYSTEM PODATKOWY

Rzymski system podatkowy można byłoby najogólniej podzielić

na: podatki bezpośrednie, podatki pośrednie i świadczenia rzeczowe.

W ramach podatków bezpośrednich można wyróżnić dwa rodzaje zo-

bowiązań: tributum soli oraz tributum capitis , czyli właściwie podatek

od gruntów i podatek od osób.

Tributum soli był podatkiem gruntowym płaconym na całym ob-

szarze terytoriów pozaitalskich 1 ; podlegały mu też kolonie leżące poza

Italią, chyba że uzyskały ius Italicum , łączące prawnie ich terytorium z

ziemią italską. W zależności od miejsca, podatek ten mógł opierać się

na wartości produkcji rolnej, wartości rzeczywistej gruntu lub wartości

całego majątku ziemskiego włącznie z narzędziami, zwierzętami, za-

budowaniami gospodarczymi, środkami transportu, spichrzami, czyli

instrumentum fundi 2 . Podatek uwzględniał zatem jakość gruntów (bar-

dziej lub mniej nawodnione w wypadku Egiptu, położone w rejonie

1 Obywatele rzymscy zostali zwolnieni od tego podatku w 167 r. przed Chr. Por. M.

C ARY , H. H. S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 1. Warszawa 2001 s. 357.

2 Por. M. S ARTRE . Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we

wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów

(31 r. p.n.e.-235 r. n.e.) . Wrocław 1997 s. 89.

†

K S . J AN K LINKOWSKI

górskim bądź nizinnym w wypadku Syrii) i sposoby ich wykorzysta-

nia (grunty pod uprawę zbóż, pastwiska, plantacje oliwek) 3 . Podatek

gruntowy musieli płacić wszyscy mieszkańcy prowincji, nie wyłącza-

jąc obywateli rzymskich i liberae civitates , wyjątek stanowiła nielicz-

na kategoria miast, którym przyznano ius Italicum , czyli zwolnienie

od podatku, tak jak w Italii 4 .

W większości prowincji podatek gruntowy wynosił stałą kwotę w

srebrze ( stipendium ) 5 , odpowiadającą wartości określonej części prze-

ciętnego zbioru. Natomist na Sycylii i Sardynii oraz w prowincjach

azjatyckich zachowano zwyczaj pobierania dziesiątej części faktycz-

nego zbioru w danym roku. Na Sycylii i Sardynii dziesięcinę uiszcza-

no w ziarnie, w Azji zaś płacono ją w pieniądzach 6 .

Tributum capitis był podatkiem osobistym, obliczanym na osobę.

Obejmował on jednak także osoby zależne, a więc wszystkie kobiety

i niewolników w wieku podatkowym. Deklaracja podatkowa obejmo-

wała również ewentualnych lokatorów, wierzytelności, klejnoty, kosz-

towne szaty, co sugeruje, że podatek tributum capitis dotyczył całości

dóbr innych niż ziemskie jednej rodziny uznawanej za jednostkę po-

datkową 7 .

Podatkiem wywodzącym się z tradycji greckiej, ściąganym oka-

zyjnie, było złoto wieńcowe ( aurorum coronarium ). W naturalny spo-

sób podatek płacono dla cesarza z okazji objęcia władzy, ale mógł być

ogłoszony również z innej ważnej przyczyny.

Wśród podatków pośrednich należy wyróżnić, portoria , czyli

opłaty celne naliczane od wartości towarów, lecz ich stawka waha-

ła się w zależności od miejsca między 1-5%, ale przeważnie było to

2,5% ( Quadagesima portuum Asiae , Quadragesima Bithyniae ) 8 . Zna-

ne były również cła zaporowe dochodzące nawet do 25%, pobierane

między innymi w portach Morza Czerwonego bądź przy wjeździe od

strony Syrii. Portoria były pobierane nie tylko w granicach cesarstwa,

ale też w ich obrębie i dotyczyły towarów wwożonych i wywożonych.

3 Por. S ARTRE . Wschód rzymski. s . 91.

4 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 2. s. 53.

5 Wydaje się, że August ten podatek starał się wycofać na rzecz tributum soli i tribu-

tum capitis . Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 2. s. 53.

6 Tamże . T. 1. s. 339.

7 Por. S ARTRE . Wschód rzymski. s. 90.

8 W Hiszpanii stawka wynosiła 2%, w prowincji Azji i Galii 2,5 %, a na Sycylii 5%.

Nowotestamentalny obraz celników 59

Niektóre towary posiadały jeszcze dodatkowe dopłaty i zdarzało się,

że ostateczna stawka mogła sięgnąć 70% właściwego portorium 9 .

Vicesima quinta venalium manciporum była opłatą w wysokości

1/25 (4%) nakładaną na każdy akt sprzedaży niewolników, a z ko-

lei opłatę 1% nakładano na każdy akt kupna 10 . W tym miejscu warto

przypomnieć prawo lex Poetelia z 326 lub 313 r przed Chr., które

zakazywało brania pożyczek pod zastaw osoby pożyczającej, a więc

ukróciło proceder popadania za długi w niewolę 11 .

Vicesima libertatis polegała na pobieraniu kwoty odpowiadającej

1/20 (5%) wartości wyzwolonego niewolnika 12 . Dochodziły do tego

jeszcze, w zależności od miejsca, podatki płacone przez rzemieślni-

ków ( cheironaxiai ), opłaty targowe oraz, zwłaszcza w Egipcie, opłaty

koncesyjne w ramach różnych monopoli (rybołówstwo, browarnic-

two, tkactwo) 13 . Płacono również za koncesje na eksploatację kopalń

i kamieniołomów 14 . Funkcjonował jeszcze podatek scriptura , który

obejmował prawo wypasu żywego inwentarza na gruntach publicz-

nych. Jedynie obywatele rzymscy płacili vicesima hereditatium , czyli

podatek od spadków w wysokości 1/20 (5%) ich wartości. Podatek

ten stał się powszechnym w 212 r. po Chr., kiedy wszyscy mieszkańcy

cesarstwa uzyskali obywatelstwo rzymskie. Istniały zwolnienia po-

datkowe, otrzymywali je spadkobiercy w linii prostej oraz następcy

dziedziczący skromne mienie 15 .

W czasach republiki podatki oddawano w dzierżawę związkom pu-

blikanów. W czasach cesarstwa odchodzono od tej praktyki i tam,

gdzie były miasta, bądź zorganizowane wspólnoty lokalne powie-

rzano im ściąganie na swoim terytorium podatków i odprowadzanie

należnego trybutu dla cesarstwa. Podatki pośrednie w I w. po Chr. na-

dal były dzierżawione przez publikanów, chociaż kontrolę nad ich

działalnością posiadali prokuratorzy.

9 Por. S ARTRE . Wschód rzymski. s. 92.

10 Identyczny podatek w wysokości 1% mamy zapisany na steli z licytacji 415/416 r.

w Grecji. Por. L. S CHUMACHER . Niewolnictwo antyczne . Poznań 2005 s. 48 n.

11 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 1. s. 159.

12 Podatek ten był pobierany od 357 r. przed Chr. Por. S CHUMACHER . Niewolnictwo

antyczne . s. 76. Potwierdza to również inskrypcja fundacyjna. Tamże . s.78. Wspomina

o tym podatku testament Gajusza Longiniusza Kastora z 18 X 189 r. po Chr. Tamże .

s. 279.

13 Por. B. B RAVO , E. W IPSZYCKA . Historia starożytnych Greków . T. III. Warszawa 1992

s. 180.

14 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 1. s. 339.

15 Por. S ARTRE . Wschód rzymski. s. 93.

K S . J AN K LINKOWSKI

Publikanie organizowali się w spółki. Zebrawszy potrzebny kapi-

tał, na który składały się drobne wpłaty, czyli udziały ( partes ) wspól-

ników ( socii ), występowali z ofertą dzierżawy podatku, a w wypadku

wygrania przetargu, zawierali z cenzorami kontrakt, który w imieniu

spółki podpisywał przewodniczący zarządu ( manceps ), a sygnowało

kilku poręczycieli ( praedes ). Ściąganiem podatków zajmowali się nie-

wolnicy lub wyzwoleńcy pod nadzorem wyznaczonego szefa ( magi-

ster ) 16 . Spółki te często dopuszczały się nadużyć, a ewentualne ryzyko

inwestycyjne przenosiły na podatnika. Cezar po bitwie pod Farsalos

w 48 r. przed Chr. w prowincji Azji i być może w innych prowincjach

wschodnich, zmniejszył obciążenia podatkowe i przeniósł uprawnie-

nia do poboru podatków z przedsiębiorców rzymskich na administra-

cję municypalną 17 . Od czasów Augusta w prowincjach cesarskich nad-

zór ogólny nad egzekwowaniem należności podatkowych sprawował

prokurator rangi ekwickiej, niemal zupełnie niezależnie od namiest-

nika, a w prowincjach senatorskich funkcję spełniał kwestor. Podatki

pośrednie wydzierżawiano jak dawniej publikanom, ale zwiększono

nad nimi nadzór państwowy 18 .

System ﬁnansowyfunkcjonował bardzo dobrze w czasach Augusta

i Tyberiusza. Tyberiusz przez swą oszczędną politykę wydawania pie-

niędzy z kasy państwa pozostawił w budżecie nadwyżkę nad wydatka-

mi. Natomiast cesarz Kaligula roztrwonił w ciągu trzech lat całą nad-

wyżkę i powstała konieczność podniesienia zobowiązań podatkowych.

Wprowadzono podatek od sprzedaży produktów żywnościowych,

opodatkowano tragarzy, a nawet prostytutki. Cesarz Klaudiusz wpro-

wadził sprawniejszą administrację podatkową i zbilansował dochody

i wydatki państwa i w ten sposób można było odejść od opodatko-

wania, które wprowadził Kaligula. Za rządów Nerona skarb państwa

ponownie znalazł się w trudnościach, dlatego zdewaluowano wartość

monet w celu przywrócenia równowagi budżetowej 19 . Uzdrowieniem

ﬁnansów państwa zajął się Wespazjan. Podniósł on podatki w prowin-

cjach, zniósł przywileje podatkowe w Grecji, przejął ziemię w Egipcie

wcześniej oﬁarowane przyjaciołom Rzymu oraz wprowadził podatek

od toalet, co wypominał mu Tytus 20 .

16 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 1. s. 371.

17 Tamże. T. 1. s. 543.

18 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 2. s. 53.

19 Tamże. T. 2. s. 97 n.

20 S WETONIUSZ . Żywoty Cezarów , VIII, 23.

Nowotestamentalny obraz celników 61

Cesarz Trajan (98-117) wprowadził na stałe praktykę udzielania

właścicielom ziemskim pożyczek z ﬁskusa cesarskiego, pod warun-

kiem że będą wpłacać do kasy municypiów odsetki od pożyczonych

kwot – zresztą w stosunkowo niskiej wysokości 5% – aby umożli-

wić miastom zebranie funduszy na udzielanie zasiłków na utrzymanie

dzieci w ubogich rodzinach zamieszkałych na ich terytorium. System

ten rozwinął Hadrian, powołując urzędnika zwanego praefectus ali-

mentorum , który miał się zajmować rozdziałem i gospodarką subwen-

cjami na ten cel 21 .

2. S YSTEM FINANSOWY W I MPERIUM R ZYMSKIM

Za czasów republiki wszystkie dochody państwowe były groma-

dzone w aerarium i w prowincjonalnych kasach, zwanych ﬁscus . Kwe-

storzy w prowincjach po zbilansowaniu kasy przekazywali nadwyżki

do aerarium . Od czasów Augusta aerarium było zasilane bardzo czę-

sto z dochodów cesarskich z tak zwanego patrimonium . Po konﬁska-

tach w Egipcie i w ogóle na Wschodzie patrimonium dysponowało

olbrzymimi kwotami zasilanymi dodatkowo majątkami, do których

tytuły własności wygasły ( bona vacantia ) lub nie miały dziedziców

( bona caduca ) oraz majątkami skazańców ( bona damnatorum ) 22 . W

6 r. po Chr. August utworzył aerarium militarae , z którego ﬁnanso-

wano system emerytalny dla żołnierzy. W celu zapewnienia stałych

dochodów do tego funduszu wprowadził podatek od sprzedaży pu-

blicznej w wysokości 1% ( centesima rerum venalium ) oraz podatek

spadkowy w wysokości 5% ( vicesima herediatum ) 23 .

W celu przeciwdziałania lichwie w 357 r. dwóch trybunów ustaliło

maksymalną stopę procentową na unciarum foenus (8 1/3%), dziesięć

lat później zredukowano ją do połowy, a w 342 r. ( lex Genucia ) wy-

dano zakaz udzielania pożyczek na procent (przepis szybko przeszedł

w zapomnienie). W 352 r. powołano „komisję pięciu” ( quinqueviri

mensarii ), która spełniła rolę banku państwowego i okazywała pomoc

dłużnikom znajdującym się w trudnościach, przejmując ich zobowią-

zania pod zastaw hipoteczny 24 . Niniejsze przepisy obowiązywały w

21 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 2. s. 216.

22 Por. A. Z IÓŁKOWSKI . Historia Rzymu . Poznań 2005 s. 443.

23 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 2. s. 59.

24 Por. C ARY , S CULLARD . Dzieje Rzymu . T. 1. s. 159.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: