Zjawy - upiory - wampiry

Zjawy - Istoty nierealne, przeważnie z zaświatów, stanowią niekiedy element świata rzeczywistego; mogą nimi być: rusałki, gnomy, trolle, elfy, koboldy. Funkcja takich postaci to: wymierzanie sprawiedliwości, wzbudzanie strachu w bohaterach, wytłumaczenie irracjo-nalności świata pozaliterackiego;

upiory - duchy, widma ludzi zmarłych, błąkające się po świecie, kojarzone przeważnie z siłami zła;

wampiry - żywe trupy; pojawiają się w demonologii słowiańskiej, ale także w kulturze filipińskiej (zoombie); zmar­li, którzy żyją dzięki wypijaniu krwi. ludzi żyjących.

,;Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - patrz: śmierć.

J. Kochanowski „Tren XIX" - patrz: sen.

W. Szekspir „Sen nocy letniej" - 1)

Oberon i Tytania, król i królowa elfów, na skutek sprzeczki małżeńskiej wpro­wadzają zamęt w świat śmiertelników. Zazdrosny Oberon mści się na żonie, która pod działaniem czarodziejskiego eliksiru zakochuje się w zwykłym ateńs­kim rzemieślniku, Spodku. 2) Główną postacią sztuki jest Puk, elf i chocholik zarazem, inteligentny i przebiegły, złoś­liwy i ironiczny w stosunku do ludzi (O, Boże, jakimi głupcami są ci śmiertel­nicy!). To on wprowadza zasadnicze zmiany w świat bohaterów realistycz­nych; początkowo sieje zamęt, by potem naprawić błędy. 3) Świat fantastyczny zawiązuje akcję utworu i wpływa na rozwiązanie konfliktu pomiędzy dwie­ma zakochanymi parami, mimo że jest niewidzialny dla zwykłych śmiertelni­ków (z wyjątkiem Spodka). Patrz: sen.

W. Szekspir „Hamlet" - Duch zmar­łego ojca Hamleta, który pojawia się na murach Elsynoru w noc uczty weselnej, pełni w utworze dwojaką rolę: 1) chce zmusić Hamleta do zemsty na Klaudiu­szu; 2) jest dowodem na to, że są rzeczy na niebie i na ziemi, o których nie śnilo się waszym filozof om. Potwierdza fakt, iż świat fantastyczny istnieje i oddziałuje na bohaterów, że ujawnia on prawdę, którą za wszelką cenę chce ukryć człowiek (Zbrodnie i spod ziemi wychodzą, aby stać się wiadomemi.). Pojawienie się Ducha to jednocześnie początek cierpień Hamleta i jego wewnętrznego rozdarcia (Chcąc być łagodnym, okrutnym być muszę.). Patrz: wina i odpowiedzialność.

W. Szekspir „Makbet" - Na poły widmowe, na poły rzeczywiste są wie­dźmy objawiające Makbetowi tajemni­cę jego przyszłości. Droga Makbeta od zamordowania Duncana do utraty tronu jest realizacją przepowiedni, jest także obrazem tego, jak zmienia się osobo­wość głównego bohatera (z prawego i lojalnego rycerza staje się tyranem i mordercą). Świat fantastyczny ingeruje także w sumienie bohaterów: Lady Mak­bet wydaje się, że jej ręce splamione są krwią, a Makbetowi ukazuje się podczas uczty duch zamordowanego Bańka.

W. Szekspir „Burza" - Ariel, duch powietrzny, został uwięziony za niepo­słuszeństwo w rozszczepionej sośnie przez wiedźmę Sykoraks. Po jej śmierci zaopiekował się nim Prospero, któremu służył wiernie przez szesnaście lat. Do­piero gdy mistrz wyzbywa się magii, Ariel zostaje uwolniony. Patrz: uczeń i mistrz.

A. Mickiewicz „Ballady i romanse" -

Świat fantastyczny (zgodnie z koncepcją ludowo-baśniową) jest tak samo realny jak rzeczywisty. W balladach pojawiają się rusałki, tajemnicze dzie­wice wynurzające się z jeziora. Zjawis­kowa jest tu również ożywiona przyro­da, która współgra z duchami. Świat przyrody i fantastyki ostrzega bohate­rów („Świtezianka"), opowiada o prze­szłości i tłumaczy zjawiska nadprzyro­dzone („Świteź"),^ a także wymierza karę („Rybka", „Świtezianka"). Patrz: wina i odpowiedzialność.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Akcja utworu koncentruje się wokół obrzędu dziadów, polegającego na przyzywaniu duchów zmarłych, którzy po śmierci nie zaznali spokoju. Wzywane są kolejno duchy lekkie (Józio i Rózia), ciężkie (duch złego pana) i średnie (Dziew­czyna). Zjawy opowiadają o tym, dla­czego błąkają się po zaświatach, jedno­cześnie formułując koncepcję pełni człowieczeństwa. Jest ono zarówno ra­dością, jak i bólem, dobrem i cierpie­niem, beztroską i goryczą, bez których po śmierci nie można trafić do nieba. Jedyną postacią, która narusza porządek dziadów i nie reaguje na zaklęcie Guś-larza, jest Widmo młodzieńca pojawia­jące się po zakończonym obrzędzie.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Głó­wny bohater, Gustaw, to zarazem postać z ballady „Upiór", młodzieniec, który z powodu nieszczęśliwej miłości popeł­nił samobójstwo. Za karę musi co roku wracać na ziemię, przeżywać męki mi­łości i powtórzyć akt samobójczy. Gus­taw trafia do chaty Księdza, który nie­gdyś był jego nauczycielem, i prowadzi z nim dyskusję na temat racji uczucio­wych i rozumowych. Gdy zawodzi ar­gumentacja słowna, stara się przekonać swego adwersarza czynem. Przebija się sztyletem, ale nie umiera; to jednak nie przekonuje Księdza do uznania, że na świecie istnieją zjawiska niepojmowal-ne rozumowo czy według prawd wiary.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - patrz: anioły, sen, Szatan.

J. Słowacki „Kordian"- patrz: Szatan.

J. Słowacki „Balladyna" - Postacie fantastyczne wzorowane są tu na zja­wach ze „Snu nocy letniej". Konflikt zawiązuje się dzięki miłości Goplany do Grabca, które to uczucie wpłynie na losy tytułowej bohaterki. Elfy mogą ingero­wać w świat rzeczywisty (np. metamor­foza Grabca czy uczynienie go królem), ale nie mają nieograniczonej mocy (np. Goplana nie może zapobiec zabiciu Gra­bca). Świat fantastyczny nie prostuje ścieżek ludzkich, lecz wbrew swym intencjom sieje zło i zniszczenie (np. zabójstwo Aliny). Końcowa scena dra­matu jest także wynikiem działania sił nadprzyrodzonych: Balladyna pada ra­żona piorunem z chmury pozostawionej nad miastem przez Goplanę.

E.A. Poe „Opowieści niesamowite"

- Zjawy pojawiające się w opowiada­niach Poego to nie 'tylko postacie nie­rzeczywiste („Maska Śmierci Szkarłat­nej"), ale przede wszystkim wytwory chorego umysłu bohaterów, odurzonego alkoholem i narkotykami („Czarny kot", „Berenice"). One determinują jego po­stępowanie (np. zabójstwo żony) i pro­wadzą do nieuchronnej klęski.

Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" -

patrz: mąż, Szatan, szaleństwo.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza"  -

patrz: miłość silniejsza niż śmierć.

Ch. Dickens „Kolęda prozą, czyli opo­wieść wigilijna o Duchu" - W noc

wigilijną, w domu Ebenezera Scrooge'a (skąpca i bezlitosnego człowieka) poja­wiają się kolejno: duch Marleya (zmarłego wspólnika Scrooge'a), Duch Prze­szłych Świąt Bożego Narodzenia, Duch Obecnych Świąt i Duch Przyszłych Świąt. Pod wpływem przedstawionych mu wizji (np. śmierć w samotności i grabież jego majątku), Scrooge zmie­nia się w dobrego człowieka, hojnego dla innych i zawsze świętującego Boże Narodzenie.

L. Carroll „Alicja w krainie czarów"

- patrz: sen.

H. Ibsen „Upiory" - W dramacie Ib­sena upiorami nie są istoty nierzeczywi­ste, ale przeżyte poglądy, obumarłe pra­wa, obłudne zasady postępowania nisz­czące świat ducha i ciała.

B. Stoker „Dracula" - Stoker sięgnął do legendy o średniowiecznym hospo­darze wołoskim, który zaprzysiągł Bogu zemstę za śmierć ukochanej, i by tego dopełnić, stał się nosferatu. Przedsta­wiony tutaj Dracula to wynaturzony potwór, który chce zawładnąć ludźmi, przemienić ich w istoty podobne do siebie. Żywi się krwią swych kolejnych ofiar, przemieniając je tym samym w wampiry. Nie bacząc na nieszczęście i cierpienie, jakie zadaje, dąży do wy­znaczonego celu. Ginie w swym rodo­wym zamku, przebity kołkiem przez Minnę, którą chciał uczynić swoją nie­wolnicą.

G. Leroux „Upiór Opery" - Głównym bohaterem powieści jest duch zamiesz­kujący podziemia paryskiej Opery Gar-nier, rozmiłowany w pięknej muzyce i zakochany w jednej ze śpiewaczek. Według legendy upiór mordował niepo­żądanych gości w podziemiach i prak­tycznie rządził operą. Leroux wyjaśnia, że był on synem dyrektora opery i śpie­waczki, który musiał się ukrywać z po­wodu swej szpetoty. Okaleczony fizycz­nie, w istocie był człowiekiem wyjątkowym, o niepospolitym talencie muzy­cznym i wrażliwości na piękno.

S. Wyspiański „Wesele" - W akcie II dramatu pojawiają się „osoby dramatu", które są alter ego postaci występujących w „Weselu". Poecie ukazuje się Czarny Rycerz (Zawisza Czarny), będący uoso­bieniem młodopolskich marzeń o sile i mocy, kiedy jednak odsłoni przyłbicę, Poeta zobaczy nicość i pustkę. Dzien­nikarzowi, przedstawicielowi konser­watywnych kół politycznych Galicji, ukazuje się Stańczyk, symbolizujący mądrość i przenikliwość polityczną. Pan Młody widzi widmo Hetmana (Branic-kiego), który jest personifikacją przewin szlachty wobec narodu polskiego. Przed Dziadem stanie Upiór (Jakub Szela) przypominający o niedawnej krwawej rabacji chłopskiej w Galicji. Do Gos­podarza natomiast przychodzi Werny-hora, by wręczyć mu złoty róg, symbol sprawy narodowej, który ma porwać Polaków do kolejnego powstania. Po­stacie te nie tylko odzwierciedlają cechy narodu polskiego, ale także symbolizują jego przeszłość; ze względu jednak na swój symboliczny charakter nie dają się jednoznacznie zinterpretować.

A. Bidy „Maskarada" - patrz: bal, śmierć.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - patrz: bal, Szatan.

G. Garcia Marquez „Sto lat samotno­ści" - Dom Buendiów zamieszkały jest nie tylko przez żyjących członków ro­dziny, ale i przez zmarłych, którzy nie chcą i nie mogą go opuścić. Zjawy ukazujące się żywym traktowane są na równi z rzeczywistymi ludźmi (np. moż­na z nimi rozmawiać, radzić się ich).

A. Rice „Wywiad z wampirem" - 1)

Lestat został  zwampiryzowany  przez świecie nocy, żywiąc się ludzką krwią. Cyniczny i pełen jednocześnie nieodpartego uroku, nie narzeka na brak ofiar. Wszelkie próby uśmiercenia go kończą się niepowodzeniem. 2) Luis, młody plantator z południa, zostaje zwam-piryzowany przez Lestata. Swój nowy status - istoty ze świata nocy - przyj­muje z wielkimi oporami. Nigdy nie pogodził się z tym, że musi zabijać, żeby żyć. Nieustanne cierpienie powoduje świadomość, że tak naprawdę skazany jest na wieczną samotność.

* „- Zdaje mi się, że widzę.

- Gdzie?

- Przed oczyma duszy mojej". (W. Szekspir)

* „Nie jest prawdą, byśmy żyli wyłącznie z żywymi: nasz świat jest wypełniony zarówno przez jednych, jak przez dru­gich. A zmarli nie są mniej realni nawet wtedy, gdyśmy ich nigdy nie znali innymi niż zmarłymi".

(W. Tatarkiewicz)

* „Potem pójdziem, krew wroga

wypijem,

Ciało jego rozrąbiem toporem: Ręce, nogi gwoździami przybijem, By nie powstał i nie był upiorem". (A. Mickiewicz)

* „Nie wierz kobiecie nawet po śmierci; gdy widzisz, że umarła, niech ci się zdaje, że zmyśla". (Erazm z Rotterdamu)