.
Część IIIAkcja tej części toczy się w Wilnie, pod Lwowem oraz w Warszawie. Mickiewicz dedykował utwór Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu oraz wszystkim patriotom, którzy byli prześladowani. Prolog – Widzimy celę w więzieniu, które kiedyś było klasztorem bazylianów. Była to cela Gustawa. Gdy dowiedział się, iż zostanie uwolniony, wyznał:
Żywy, zostanę dla mej ojczyzny umarłyPo czym na ścianie celi napisał po łacinie – Umarł Gustaw, narodził się Konrad (Gustavus obiit, natus est Conradus).
Scena więzienna – Widzimy więźniów, którzy spotykają się w celi Konrada w wigilię. Było to powitanie nowego więźnia, Żegoty. Trafił on do celi, mimo że nie był jednym ze spiskowców. Wszystkie te aresztowania odbyły się z rozkazu i inspiracji senatora Nowosilcowa. Jeden z więźniów, Tomasz, zaproponował pozostałym, aby ci więźniowie, którzy nie mają rodzin, poświęcili się dla pozostałych i sam zaproponował, iż taką grupą pokieruje. Uczestnicy spotkania opowiedzieli sobie o strasznych warunkach, w jakich byli przetrzymywani, o złym jedzeniu, o głodzie i osłabieniu. Opowiadali o kibitkach, które wiozły dzieci na Syberię. Widzieli wśród tych ludzi swoich przyjaciół.Żegota opowiedział zebranym bajkę o diable, który dążył do zniszczenia ziarna, które Bóg dał ludziom. Zakopał je więc w ziemi, ziarno zaś wydało plon. Następnie wspólnie zaśpiewali pieśń nawołującą do zemsty, Konrad zaś wyznał:
Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,Z Bogiem i choćby mimo Boga!
Konrad, pod wpływem nagłego natchnienia, wygłosił improwizację (tzw. Małą). W jego wizji unosił się nad ziemią w postaci orła, chciał też zobaczyć przyszłe losy Polski. Nagle nad orłem przeleciał wielki kruk.Wielka Improwizacja – Jest to monolog Konrada, w którym zastanawiał się nad swym losem poety i artysty. Czuł się kimś wyjątkowym, wrażliwym, gotowym do podjęcia wielkiej misji wyzwolenia kraju. Następnie zarzucił Bogu, iż nie może on dać ludziom prawdziwego szczęścia, wezwał także Stwórcę, by oddał mu władzę nad ziemią. Na koniec nazwał go mądrością i zarzucił brak miłości. Konrad czuł się jednością z krajem, z ojczyzną. Cierpiał za cały naród. Zbuntował się także przeciwko Bogu, nie mogąc pogodzić się z zastaną sytuacją. Przez jego usta przemówił Szatan, nazywając Boga carem. Po tym wyznaniu Konrad zemdlał, a duchy zaczęły walczyć o jego duszę.
Scena III – rozgrzeszenie Konrada przez księdza PiotraDo sali, w której przebywał Konrad, przybył ksiądz Piotr. Odprawił nad nim egzorcyzmy. Duch wyznał również księdzu, iż w jednym z klasztorów Rosjanie przetrzymywali młodego Rollisona, który zastanawiał się, czy nie popełnić samobójstwa. Gdy zły duch opuścił ciało Konrada, ksiądz nakazał mu modlić się o przebaczenie
Scena IV – widzenie EwyEwa, mieszkająca na wsi pod Lwowem, miała widzenie – Maryja podała swojemu małemu synowi, Jezusowi, kwiaty, a On zasypał nimi Ewę. Widzenie księdza PiotraObserwujemy księdza, przebywającego na modlitwie. W jej trakcie miał widzenie – ukazały mu się kibitki jadące na Syberię oraz siedzącą w nich młodzież. Wśród nich znajdował się tajemniczy mesjasz, o imieniu czterdzieści i cztery, który miał zbawić kraj. Ksiądz widział też Polaków niosących krzyż, cierpiących jak Jezus i opłakiwanych przez ich matkę – Wolność. Umarły naród jednak zmartwychwstał i uniósł się do nieba ubrany w białe szaty.Widzenie SenatoraSą to koszmary, które dręczyły Nowosilcowa. Nagle wszyscy odwrócili się od niego, stracił ich szacunek, zaś diabły zaczęły walczyć o jego duszę.Salon warszawskiByło to spotkanie na balu, w którym uczestniczyła cała warszawska elita. Zauważyć można podział na dwie grupy wśród obecnych na sali. Przy drzwiach stali młodzi patrioci, zaś w środku, przy stolikach, zasiadała towarzyska śmietanka – damy, oficerowie, literaci. Tematem ich rozmów była wyższość literatury francuskiej nad polską, wspaniałość balu i dobroć Senatora. Młoda dama z towarzystwa rozmawiającego przy drzwiach zachęca obecnych do wysłuchania opowieści o Cichowskim. Szambelan nie chce słuchać i wychodzi. Reszta zgromadzonych przystaje na propozycję. Adolf opowiada o tym, jak przed laty uznano, że zaginiony Cichowski się utopił. Tymczasem został uwięziony. Poddawano go okrutnym, wymyślnym torturom (pojono opium, karmiono słonymi śledziami nie dając wody do picia, straszono). Mimo że znęcano się nad nim, nikogo z towarzyszy nie wydał. Kiedy po latach więziennej poniewierki wynędzniały wrócił do domu, był człowiekiem zupełnie wyniszczonym, stracił pamięć (prawdopodobnie na skutek lęku przed wydaniem przyjaciół).
Elita uznała, iż historia ta zawierała zbyt dużo wątków realistycznych i zbytnio obfitowała w drastyczne szczegóły. Damy uznały zgodnie, iż cała polska literatura jest mierna i nie dorasta do literatury francuskiej. Nie zgadzali się z tym całkowicie młodzi stojący przy drzwiach. Według nich elita całkowicie upadła moralnie i nie interesowała się sprawami istotnymi dla ojczyzny. Piotr Wysocki tak zakończył i podsumował dyskusję:
Nasz naród jak lawa,Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.
Bal u SenatoraWydarzenia rozegrały się w domu Senatora w Wilnie. Zgromadzeni na balu grali w karty i beztrosko rozmawiali. Senator Nowosilcow, a także Pelikan, Doktor i Bajkow wspomnieli o sprawie Rollisona, który na skutek ciężkiego pobicia przez przysłuchującego go zachorował. Senator zdziwił się także, iż ten mimo to żyje.Na salę weszła matka chłopaka, pani Rollison. Żądała od Senatora widzenia z synem lub pozwolenia na zaprowadzenie do niego księdza. Nowosilcow udał, iż nie ma pojęcia, o czym ona mówi, ale wspaniałomyślnie obiecał, iż jak najszybciej postara się poznać szczegóły sprawy. Rollisonowa przyjęła jego tłumaczenie i stwierdziła nawet, że jest dobrym człowiekiem. Po wyjściu kobiety Senator wydał rozkaz, by zaprowadzić ją do syna. Doktor natomiast doradził, by w jego celi otworzyć okno i umożliwić chłopakowi popełnienie samobójstwa. Doktor rozkazał, by księdza Piotra poniżyć, ten zaś przepowiedział mu, iż jeszcze tej nocy umrze.Pani Rollison dowiedziała się, iż jej syn został wyrzucony przez okno z trzeciego piętra i zginął. Wpadła więc na salę podczas trwania balu, bluźniła przeciw Nowosilcowowi, rzuciła na niego klątwę, po czym zemdlała. Tymczasem dało się słyszeć głośny trzask, po czym okazało się, iż właśnie piorun trafił – zgodnie z przepowiednią – w Doktora i ten zginął. Okazało się, iż Rollison spadając z okna nie zginął, ale tylko został ranny. Ksiądz, za zgodą Senatora, poszedł do sali chłopaka, a po drodze spotkał Konrada, prowadzonego na przesłuchanie. Ksiądz wyznał Konradowi, iż widzi tajemniczą daleką podróż, w którą ma udać się Konrad, a w jej trakcie odnajdzie dziwnego męża. Żołnierz prowadzący Konrada przerwał dalszą rozmowę.
Scena IX – Noc dziadówWydarzenie rozgrywają się na cmentarzu, gdzie odbędą się dziady. Pojawiły się zjawy Doktora i Bajkowa, którzy nie zaznali spokoju po śmierci. Jedna z kobiet prosiła o przywołanie ducha jej kochanka. Guślarz uczynił to, ale bez skutku.Gdy zbliżał się dzień, Kobieta i Guślarz zobaczyli wozy ze skazańcami wiezione na Syberię. Zauważyli, iż był tam i Konrad, ze śladami krwi na piersiach.
Ustęp do III części "Dziadów"
Droga do Rosji
Opis podróży do Rosji. Dokoła jadących kibitek rozciąga się "[...] kraina pusta, biała i otwarta". Ludzie skazani na zesłanie, siedzą ciasno stłoczeni w wozach. Na ich twarzach maluje się rozpacz, ale i złość:
"[...] więzień, chociaż w słomie siedzi,
Jak dziko patrzy! Jaki wzrok dumny."
Przedmieście stolicy
Wozy dojeżdżają do przedmieścia miasta. Następuje opis wielkiego przepychu, z jakim zbudowano carską rezydencję w Carskim Siole, położonym pod Petersburgiem:
" Ileż trzeba było spisków,
Ilu niewinnych wygnać albo zabić,
Ile ziem naszych okraść i zagrabić,
Póki krwią Litwy, łzami Ukrainy
I złotem Polski hojnie zakupiono
Wszystko, co mają Paryże, Londyny".
Petersburg
Mickiewicz przedstawia historię powstania miasta:
" W głąb ciekłych piasków i błotnych zatopów
Rozkazał wpędzić sto tysięcy palów
I wdeptać ciała stu tysięcy chłopów",
a
"[...] kto widział Petersburg, ten powie:
Że budowały go chyba szatany."
Poeta ukazał cara jako człowieka, który swym okrucieństwem dorównuje samemu diabłu. Wśród owego przepych przechadzają się dworzanie, między którymi chyłkiem przemyka raz po raz młody zesłaniec - "Pielgrzym sam jeden", który z nienawiścią patrzy na dwór carski. W tym piekle zdarzają się jednak i dobrzy ludzie, określani tu mianem "drugiego człowieka" (Józef Oleszkiewicz), który przekazawszy datki potrzebującym, próbuje pocieszać nieszczęśliwego Pielgrzyma.
Pomnik Piotra Wielkiego
Dawaj młodzi ludzie - Pielgrzym i "wieszcz rosyjski" (Puszkin albo Rylejew) obserwują pomnik cara. Jest on dla nich symbolem okrucieństwa, tyranii i reżimu.
Przegląd wojsk
Mamy tu opis wojskowej parady i obraz uległego tłumu poddanych cara. Pojawia się ironiczny komentarz poety na temat złudnego "ucywilizowania" Rosji. Przygnębiający jest obraz placu po paradzie, na którym pozostały ciała żołnierzy:
"Biorą ich z ziemi policyjne sługi
I niosą chować; martwych, rannych społem".
Mickiewicz opowiedział tu również historię rekruta z Litwy oraz los sługi, który zamarzł pozostawiony na siarczystym mrozie.
Fragment zakończony jest apostrofą: " Ach, żal mi ciebie, biedny Słowianinie".
Do przyjaciół Moskali
Utwór jest hołdem złożonym pamięci dekabrystów (A. Bestużewa i K. Rylejewa). Mickiewicz w klarowny sposób wyraża tu swe polityczne poglądy. Krytykuje despotyzm carski i postępowanie podległych mu Rosjan. Jednoczy się z tymi, którzy, podobnie jak Polacy, walczą o wyzwolenie spod dyktatury cara i marzą o wolności i szczęśliwym kraju.
Podsumowanie
W dramacie Mickiewicz zastosował metodę synkretyzmu gatunkowego. Zerwał z regułą trzech jedności. Kompozycję utworu cechuje fragmentaryczność, pojawiają się luźno powiązane ze sobą epizody. Obok scen realistycznych, pełnych patosu i wysokiego tonu, wprowadził poeta również sceny o charakterze mistycznym. Obrazy dramatyczne przeplatają się tu z wątkami komediowymi (czarny humor) i groteską. Opisane sceny są zróżnicowane pod względem ładunku emocjonalnego, historie są bardzo plastyczne i sugestywne w odbiorze.
"Dziady" jako dramat romantyczny
- niespełniona reguła trzech jedności: miejsca (cela Konrada, klasztor bernardynów, pałac Nowosilcowa, cmentarz w okolicach Wilna, dworek mieszczący się pod Lwowem, Warszawa, Petersburg), czasu (akcja obejmuje okres około roku, ale między poszczególnymi scenami pojawiają się liczne luki czasowe) i akcji (tematyka scen jest bardzo zróżnicowana, a każdą z nich cechuje odrębna dramaturgia).
- sceny realistyczne cechuje wieloprzestrzenność (liczne szczegóły o autentycznym charakterze np. pochodzące z opisu celi Konrada), a realizm przeplata się tu ze scenami symbolicznymi (cela to grób, ale i kolebka narodzin Konrada). Taki sposób realizacji utworu zbliża go do misterium z okresu średniowiecza. Mamy tu bowiem podział na prawą (dobrą) i lewą (złą) stronę, a świat postrzegany jest w układzie pionowym: piekło, ziemia, niebo.
- różne rodzaje czasu:
a. historyczny (daty i wydarzenia, których uczestnikami są autentyczne postaci historyczne)
b. religijny (złożony z cykli, wyznaczanych okresem od jednego do drugiego święta; ważne wydarzenia religijne odpowiadają mistycznym przeżyciom postaci, np. Wielkanoc łączy się z widzeniem ks. Piotra, a Boże Narodzenie z Wielką Improwizacją, która zwiastuje powtórzenie losów Zbawiciela)
c. mistyczny ( cykl agrarny: zima symbolizuje umieranie, niewolę, podczas gdy wiosna staje się symbolem zmartwychwstania, zapowiedzią wolności. Ziarno to natomiast młodzież, która przygotowuje się do kiełkowania w ukryciu - w niewoli)
- wielka różnorodność postaci
historyczne:
- występujące pod własnym, autentycznym nazwiskiem - Sobolewski, Pelikan, Wysocki, Bajkow
- ukryte pod pseudonimem - Doktor - August Becu
fikcyjne
- ukazane poprzez nakreślenie rysów psychologicznych i przepuszczone przez pryzmat satyry (literaci w Salonie Warszawskim) lub karykatury (Senator)
- symboliczne - noszące cechy wielkości, wzniosłości i niewinności (Ewa, ks. Piotr)
fantastyczne
- przedstawione w oparciu o średniowieczne alegorie (duch dobre i złe, zjawy).
- liczne nawiązania do Biblii, wyrażone w przedstawionych wątkach, motywach fabularnych, ale i w postaci symboli, w zawartych wzorcach osobowych, przekonaniach filozoficznych i prawdach moralnych. Autor zestawia dzieje ojczyzny z losem Chrystusa; studentów porównuje do wiedzionych na rzeź niewiniątek, a cara określa mianem Heroda. Konrad jest tu Samsonem, a Petersburg - wieżą Babel i Babilonem.
W opisie widzeń łatwo natomiast zauważyć naśladowanie stylu charakterystycznego dla Apokalipsy według św. Jana i Ewangelii.
- kompozycja utworu jest luźna, nie ma tu wyraźnych związków przyczyna - skutek, a poszczególne sceny znacznie różnią się poruszaną tematyką
- przemieszano tu również rodzaje literackie: obok liryki (Wielka Improwizacja) występuje epika (Ustęp) i dramat (Pan Senator)
- pojawiają się fragmenty śpiewane, operowe
- występuje połączenie wielu konwencji i pojęć estetycznych:
fantastyka + realizm
język potoczny, mówiony + symboliczny, mistyczny sposób wyrażania się
komizm + tragizm
wzniosłość i powaga + ironia, satyra i groteska.
- dualistyczna wizja świata: obok rzeczywistości realnej występuje świat nadprzyrodzony, ponadzmysłowy. Wydarzenia prawdopodobne wiążą się ściśle z metafizycznymi: Wielka Improwizacja to zarówno efekt choroby (epilepsja), jak i opętania duszy przez złe moce, natomiast piorun to jednocześnie zjawisko przyrodnicze, jaki i kara za grzechy.
Wszystkie przedstawione cechy tworzą dramat romantyczny przepełniony mnogością znaczeń i wątków. I tak mamy:
patriotyzm - cierpienie polskiej młodzieży
bunt Konrada wobec losu, jaki zgotował Polakom Bóg - Wielka Improwizacja
przekonanie poety o roli Polski jako mesjasza - "Polska Chrystusem narodów"
objawienia woli Boga - widzenie księdza Piotra
surowa ocena społeczeństwa - Salon Warszawski
zdanie poety na temat wrogów ojczyzny - Sen Senatora, Ustęp, Pan Senator.
Trzecia część "Dziadów" Adama Mickiewicza jest próbą przełamania pasma nieszczęść dotykających naród polski. Mesjanizm jest tu drogą do objaśnienia sensu cierpienia prześladowanych Polaków. Jest też źródłem nadziei na "zmartwychwstanie" - na wolność.
Ogromna różnorodność zawartych w utworze przesłań, a także ich uniwersalny charakter czynią ten dramat ciągle aktualnym i dają możliwość odkrywania go na nowo.
kacper.kosmala