Andre Leroi-Gourhan – 1911-1986 – francuski archeolog, paleontolog, paleoantropolog, antropolog – zrobił doktorat pod Marcellem Maussem!; „Religie prehistoryczne”, w oryg. „Les religions de la Préhistoire”, powstało w 1964 roku (więc zapewne niektóre poglądy są już nieaktualne J ).
WSTĘP
Prehistoria – niejasny termin (np. pismo dotarło do Amazonii w XX wieku, a przecież nie mówi się już o prehistorii)
Metoda komparatyzmu – porównywanie prehistorycznych narzędzi i kultury do dorobku „dzikich” współcześnie żyjących – pobieżność, uproszczanie, niedociekanie innych wersji prawdy itd.
Początek dziejów ludzkich – koniec trzeciorzędu – ok. milion lat temu – jedno narzędzie o ostrej krawędzi, bardzo mały mózg, brak informacji o działalności intelektualnej ani religijnej
Ok. 500 tys. lat temu – archantropy (pitekantrop, sinantrop, atlantrop) – kult czaszek u sinantropów, kilka rodzajów narzędzi
Ok. 100 tys. lat temu – paleantropy (Neandertalczyk) – pierwsze pochówki
Ok. 30 tys. lat temu – Homo sapiens
Ok. 10 tys. lat temu – koniec paleolitu – wejście w gospodarkę rolniczą i hodowlę à cywilizacja
Religia według Leroia-Gourhana: brak rozróżnienia magia-religia, ale wąski zakres słowa „religia” – przejaw zainteresowań wykraczających poza sferę materialną (ta definicja obowiązuje aż do młodszego paleolitu z powodu braku informacji); obecność ochry w życiu Neandertalczyka to fakt religijny, bo nie była potrzebna mu do utrzymania się przy życiu
Powody tak ostrożnej definicji:
1) Trudność w określaniu zjawiska religijnego na podstawie materialnych świadectw nawet przy społeczeństwach żyjących
2) Skromne, fragmentaryczne źródła – niejednoznaczne
Człowiek od początku istnienia używał języka àtworzył sferę symboli
Symbole i działania religijne – wyrażają lęk oraz panowanie – stadia rozwijały się w kolejnych gatunkach ludzkich, „nadbudowa”
Skupianie się na źródłach zoologicznych (kult szczątków kości), antropologicznych (praktyki pogrzebowe), technicznych i artystycznych – ziemia zachowała tylko kości i narzędzia, nawet jeśli składano ofiary z kwiatów, to nie dowiemy się tego
Wykopaliska – wymagają wielu notatek, fotografii – wykopywanie szczątków = niszczenie dowodów
Nie zawsze poprawna dokumentacja, zwłaszcza paleolit młodszy, ten okres „ratuje” tylko sztuka (malunki jaskiniowe)
ROZDZ. 1 – KULT SZCZĄTKÓW KOSTNYCH
Szczątki kostne zwierząt umyślnie przechowywane lub wyzyskiwane dla celów religijnych – np. kości długie, ogony, zęby, pazury etc.
Przykłady współczesne: czaszki niedźwiedzi/jeleni u sachalińskich Ajnów, szczątki renów u Czukczów (Syberia Wsch.), czaszki małp w Dahomeju przytwierdzone do bębnów lub włączone do akcesoriów uzdrawiacza, głowy ptaków z Amazonii (możliwe, że te zwyczaje pochodzą jeszcze z paleolitu, ale brak uzasadnienia, aby przyjąć to za pewnik i na ich podstawie analizować paleolityczne wykopaliska)
Przyczyny: zdobienie ciała, magia sympatyczna, symbolizm metafizyczny (mix, trudno odróżnić, który z tych powodów)
Problem archeologiczny: miejsca użytkowane na przestrzeni ogromnego czasu, szczątki naruszane w starożytności i później; trudności także w odróżnieniu posiłku człowieka od znalezisk związanych z obrzędami religijnymi
Sądzono, że ludzie z kultury mustierskiej znosili do jaskiń zwierzęce łby, bo znajdywano kręgi szyjne zwierząt, tymczasem okazało się, że można było znaleźć całe szkielety, tyle że części szyjne najlepiej się zachowały, były najbardziej odporne na działanie fizyko-chemiczne. A więc zapewne zwierzęta się znajdowały w jaskiniach mieszkalnych, bo je zjadano – a nie z powodów „religijnych” (hipoteza „religijna” częstym uproszczeniem – gdy brak innego wytłumaczenia poza „rytualnym”)
Dr Allain – wyjaśnienie praktyczne, bardziej niż religijne à np. ogony końskie – włosie użytkowe; kości piętowe ze ścięgnem Achillesa – zapasowe nici do wiązania i szycia
Szkielety renów ze Stellmoor w płn. Niemczech – brzuchy wypełnione kamieniami; zatopione w jeziorze – uznano, że to obrządek religijny, tymczasem w ten sposób przechowywano upolowaną zwierzynę z dala od drapieżników
Szczątki kostne w stosach lub we wnękach:
- w grotach z rzadka w dobrym stanie – musiałoby je szybko pokryć namulisko
- na zewnątrz w dobrym stanie – gdy zostały pokryte, np. pyłem lessowym
- ludzie kultury mustierskiej i młodszego paleolitu miażdżyli wydrążone kości – wydobywanie szpiku, materiał palny
Wyjątki niepasujące do powyższej reguły:
Na lessach morawskich, ukraińskich, syberyjskich i innych w ZSRR – rozległe strefy mieszkalne – jamy szałasów otoczone szczątkami kostnymi (zwłaszcza mamuta); chaty wydłużonego lub okrągłego kształtu z mniejszymi jamami wypełnionymi dużymi szczątkami kostnymi (prawdopodobnie jamy na odpadki, czasem – stanowiska „rytualne”) à Grota Hieny, Grota Renifera (mustierskie, stanowisko Arcy-sur-Cure)
Grota Renifera:
- kultura szatelperońska (ok. 35 000 lat p.n.e.)
- kultura oryniacka (ok. 30 000 lat p.n.e.)
- kultura grawecka (ok. 25 000 lat p.n.e.)
Grota Guattari na Monte Circeo (Włochy) à słynna czaszka neandertalska
Szkielety wilków na Morawach w Pavlov obok miejsca zamieszkania
Liczne odkrycia kolistych układów szczątków kostnych mamutów w ZSRR, np. wokół centralnego ogniska
Najstarsze znane miejsca zamieszkania na wolnym powietrzu – Mołodowo nad Dniestrem, kultura mustierska, koliste układy 8m średnicy; kolisty układ z kamieni
Stanowisko Malta na Syberii – kolisty układ z kamieni wewnątrz zapełniony dziesiątkami rogów Rena
Dr Gruet – 1940 – stanowisko El Guettar w Turcji, kultura mustierska – stos kamieni (kamienie o kulistym kształcie) – 3 000 krzemieni, 236 zębów ssaków, pewna liczba kości – celowe ułożenie ewidentnie
Młodszy paleolit – liczne (do kilku tysięcy miejscami) kości z wyrytymi kształtami ludzi lub zwierząt
Mezina nad Desną (ZSRR) – 2 żuchwy i łopatka mamuta zdobione czerwoną ochrą w pasy i zygzaki
Stanowisko Awdejewa (dorzecze rzeki Sejm) – ciosy i duże kości mamuta zdobione nacięciami
Łopatka lub kości udowe mamutów – możliwe wykorzystanie „profetyczne” – powierzchnia do pracy etc.
Przewiercone zęby – młodszy paleolit – wisiory
Grota Teszik Tasz (Uzbekistan) – szkielet dziecka neandertalskiego wśród 5 rozbitych rogów koziorożca – nieregularny krąg
Jeleń symbolem męskości – kły jelenia ważnym trofeum, nieuzasadnionym inaczej
KULT NIEDŹWIEDZIA – znalezienie wewnątrz głębokich grot zachodniej i środkowej Europy czaszek i szczątków kostnych niedźwiedzia jaskiniowego – sugerujące świadomą działalność
- zgromadzone w „skrzyniach” kamiennych (Bächler w Szwajcarii)
- szczątki kostne umieszczone wzdłuż ścian (Zolz na Śląsku)
- krzemienie zrośnięte z czaszką (Ehrenberg w Austrii)
- czaszki - wewnątrz jamy nosowej lub łuków jarzmowych ukryte kości (Bächler, Ehrenberg)
- czaszki pokryte kopczykiem z gliny (kanonik Lenozi)
- grób niedźwiedzi (Bonifay w Dordonii)
- czaszki ułożone na ziemi świadomie (Malez w Jugosławii)
F. Koby – badacz z Bazylei – krytyk teorii kultu niedźwiedzia – niedźwiedzie krążyły pośród szkieletów swych poprzedników
Wniosek: nic pewnego nie pozostało z tej teorii, wg Leroia-Gourhana jest naciągana
ROZDZ. 2 - PRAKTYKI POGRZEBOWE
- KULT ŻUCHWY: przewaga liczebna żuchw ludzi kopalnych w stosunku do reszty szkieletu (żuchwy z la Naulette, z Mauer, z Ternifine, z Montmaurin, z Arcy-sur-Cure etc.); religijny kult żuchw bliskich zmarłych i pokonanych wrogów; tak samo zachowało się najwięcej żuchw lisów, wilków i hien, więc to bzdura, kolejna naciągana teoria – tzw. „kult żuchwy” to po prostu kwestia wytrzymałości na czas tych rodzajów kości!
Kilka jednakże bezspornych przypadków: w Trois Frères i w Ariège – ułamek żuchwy dziecka z przebitym otworem służącym do zawieszania, ząb trzonowy dziecka z otworem służącym do zawieszenia, ząbkowany znak wyryty na korzeniu znaleziony w La Combe w Dordonii, siekacz przebity – w Dolni-Vestonice na Morawach (wszystko to młodszy paleolit)
- POJEDYNCZE CZASZKI: sinantrop, chiński krewny pitekantropa, otaczał czcią i gromadził czaszki swoich bliźnich (prace badawcze w Czu-Ku-Tien) – trofea lub relikwie; bezsporny przypadek: czaszka młodej kobiety z kultury magdaleńskiej w Mas-d’Azil (Ariège) – wydobyta w 1951 – pozbawiona żuchwy, dwie ociosane płytki kościane w oczodołach pozorowały oczy;
Przypadki niepewne: np. odłamki sklepienia czaszki ociosane lub poznaczone nacięciami krzemienia – nie wiadomo, czy to nie dowód kanibalizmu jak na przykład 11 stropów czaszek z Ngandong na Jawie – trofea lub pozostałości po posiłku kanibali – bardzo specyficzny brak części twarzowej!
Najsłynniejsza pojedyncza czaszka – z grotu Guattari, wewnątrz Monte Circeo – odkrywcą baron A. C. Blanc (1939) – czaszka neandertalska leżąca na kamiennym podłożu w głębi jednego z pomieszczeń, dno zasłane szczątkami zwierzęcymi, powleczonymi twardą powłoką, czaszka bez żuchwy ogołocone z mięsa; oczodół zmiażdżony przed złożeniem, otwór potyliczny rozbity i poszerzony – wysnuto teorię, że zjedzono mózg, Leroi-Gourhan twierdzi, że to naciągane
KANIBALIZM RELIGIJNY: prawdopodobny, ale niemożliwy do udowodnienia – za mało dowodów! W jaskini koło miejscowości Isturitz (płd.-zach. Francja) – fragment ścianki czaszki rozbity i poznaczony nacięciami za pomocą noża krzemiennego; Przedmość (Morawy) jeden ze szkieletów – ślady nacięć; Czułatowo (Ukraina) – ułamek kości czołowej ślady nacięć;
Kości rozkładającego się ciała – najmniejsze szanse na zachowanie
Kości po posiłku ogołocone z mięsa i szpiku – średnie szanse na zachowanie
Kości przeznaczone na narzędzia, dokładnie pozbawione tłuszczu – największe szanse na zachowanie
(Stąd wniosek – kości po posiłkach kanibali miały całkiem spore szanse zachowania się)
Zdrowe zęby oznaką, że ktoś zmarł śmiercią nienaturalną
OGOŁOCENIE Z MIĘSA – część naukowców wysunęło hipotezę, że najpierw ogołacano zwłoki z mięsa, a dopiero potem chowano. Zgodnie z opinią Leroia-Gourhana, pomimo braku dowodów, ten pogląd jest najbardziej prawdopodobny.
GRÓB – pochówek świadomy – chowano zmarłych w paleolicie poza miejscem zamieszkania, poza grotą; w pozycji skurczonej – dwie teorie dotyczące tej pozycji:
1) Zmarły zgięty i związany, aby unieszkodliwić – lęk przed zmarłymi
2) Zmarły skurczony w pozycji płodu, umieszczony w łonie ziemi – nowe narodziny
Obecność popiołów, ogniska powyżej grobu – ogrzewanie trupa – Solutré, Saint-Germain-la-Rivière (Gironde)
GROBY MŁODSZEGO PALEOLITU: groby pokryte ochrą (Leroi-Gourhan twierdzi, że ta ochra po prostu była sama elementem gleby i że prawdopodobnie wcale nie nanoszono jej na pochówki)
Pozycje skurczone, skulone, siedzące, poziome (położenie grzbietowe)
Grzebani z przedmiotami osobistymi (naszyjniki itp.) à uczucie odrazy wobec kradzieży z grobów
KULTURA MUSTIERSKA – kości tkwiące w stosie otoczaków
GÓRNY PALEOLIT – jamy ze szczątkami kostnymi zwierząt z Europy wschodniej, malowane kości mamuta, połupane szczątki turów czy żubrów
Zęby zwierzęce do zawieszania – znane jedynie w młodszym paleolicie
ROZDZ. 3 – PRZEDMIOTY I RYTUAŁY
BARWNIKI: ochra – malowidła ścienne, kolorowanie grobów, malowanie ciał żyjących, symbolizacja krwi – życia, życia zmarłych; pojawiła się pod koniec kultury mustierskiej (ale brak inf.dot. zastosowania – brak malarstwa neandertalskiego ani grobów z ochrą), wszędzie praktycznie w młodszym paleolicie;
żelaziste ochry (prażone) w różnych odcieniach: od żółtego do fioletowego; do okresu kultury magdaleńskiej – ochra sproszkowana, w pałeczkach i postaci płytek, dwutlenek manganu w proszku lub startych bryłkach;
ochra – przedstawienia ran u zwierząt; połączenia kolorów czerwonego i czarnego; bryłki ochry z wetkniętymi w nie odłamkami krzemienia (Arcy-sur-Cure); grób Negroidów w Grimaldi – posypany ochrą tylko jeden osobnik (wyróżnienie płciowe lub każde inne); grób Le Vacillon w Grimaldi – 18-cm długości wypełniony ochrą rowek biegnący od nosa i ustt na zewnątrz àutożsamienie ochry z tchnieniem życia lub mową; sztuka magdaleńska àzwierzęta z liniami czerwonymi biegnącymi od pyska (tchnienie życia)
SKAMIELINY I MUSZLE: późna kultura mustierska – muszla ślimaka i jeżowiec oraz 2 bryłki pirytu w kształcie połączonych kul – przyniesione umyślnie; zainteresowanie niezwykłymi kształtami; znaczenie znachorskie, religijne itp.; uczucia estetyczne – uczucia religijne u Neandertalczyków;
młodszy paleolit – nieustannie skamieliny i muszle (od Atlantyku po krańce Uralu) – muszle z trzeciorzędu, amonity, paleolityczne muszle morskie;
trylobit z Arcy – pochodzi z obszaru dzisiejszej Czechosłowacji (przyniesiony z daleka);
muszla z grot Grimaldi – występuje tylko na obszarze Oceanu Indyjskiego;
zaopatrywano się w muszle przeciętnie w promieniu 100-200 km od miejsca zamieszkania;
prawdopodobnie ozdoby – do włosów, naszyjników, bransoletek na ramiona lub nogi;
przeważnie muszle mięczaka rodzaju Littorina lub muszle o kształtach kulistych (analogicznie do kłów jelenia); muszle rodzaju Cyprea oneta – tzw. kauri (możliwe, że symbolika organu żeńskiego);
młodszy paleolit: mozaika z małych kamyków w kształcie równoległoboku, odkryta przez D. Peyrony’ego w warstwie solutrejskiej w Fourneau-du-Diable w Dordonii; mozaika z kilkudziesięciu komór wewnętrznych muszli kopalnych Cerithidae odkrytych przez Duponta w Belgii w warstwie młodszego paleolitu; kamienie wyobrażające głowę konia z ZSRR; charakter rytualny!;
Od młodszego paleolitu otwiera się etap przedstawień figuralnych!
ROZDZ. 4 – SZTUKA RELIGIJNA
DZIEŁA SZTUKI PALEOLITYCZNEJ
Grota Chabot w Ardèche – odkryta w 1870r.
Grota Altamira w Hiszpanii – 1879
Sztuka prehistoryczna – mobilna i ścienna
Koniec XIX wieku – teoria o religijnym charakterze sztuki prehistorycznej
Brak dowodów za i przeciw teorii, że religia prehistoryczna podobna do pierwotnych ludów współcześnie żyjących
Sztuka mobilna prostsza w datowaniu; sztuki ściennej nie da się bezpośrednio datować;
Sztuka mobilna: Hiszpania, Francja, Włochy, Wlk. Brytania, Belgia, Szwajcaria, Niemcy, Austria, Czechy, Słowacja, dawne ZSRR aż po Don.
Sztuka ścienna: Hiszpania, Francja, płd. Włochy; w 1961r. odkryto grotę z malowidłami paleolitycznymi na Uralu;
Treść malowideł nie uległa zmianie od 30 000 – 9 000 r. p.n.e.
Determinizm (ciągłość sztuki przez ten czas i przestrzeń) à wzajemne kontakty (migracjonizm) rozprzestrzeniły sztukę figuratywną (pochodzenie skomplikowania systemu przedstawień skojarzonych)
Jednolitość stylu w okresie między kulturą solutrejską a młodszą kulturą magdaleńską
CHRONOLOGIA STYLÓW:
1) Okres prefiguratywny:- późna sztuka mustierska (ok. 50 000 r. p.n.e.) – ochra, zbieranie skamielin, brak sztuki figuratywnej- kultura szatełperońska (ok. 35 000 r. p.n.e.) – niewyraźne ozdoby, liczne kości, nacięte płytki kamienne
2) Okres prymitywny:- kultura oryniacka (ok. 30 000) – wizerunki ryte lub malowane na płytkach kamienia głów lub przednich części zwierząt przemieszane z wyobrażeniami narządów płciowych(np. Dordonia: La Ferrassie, Abri Cellier; płd.-zach. Francja oraz Isturitz)- kultura grawecka i wczesna kultura solutrejska (ok. 25 000-20 000) – w Europie Zachodniej, na Wschodzie nieco inne; jednolite postaci zwierząt – szczegółowe postaci żubra, konia, mamuta, koziorożca etc. (najstarsze postaci ścienne: Gironda – Pair-non-Pair; Pireneje: Gargas)
3) Okres archaiczny:- kultura solutrejska (ok. 20 000-15 000) – specyficzne proporcje: postaci mają olbrzymie ciała, a łeb i kończyny małe; Dordonia: Lascaux, Kantabria; La Pasiega
4) Okres klasyczny:- kultura magdaleńska – zaawansowany realizm kształtów; figury cechuje bogactwo sierći i modelunku; jaskinie zdobione: Vienne: Angles-sur-l’Aglin; Dordonia: Font-de-Gaume, Cap-Blanc, Les Combarelles; Ariège: Niaux, Troi-Frères, Montespan, Kantabria: Altamira, El Castillo.
5) Okres późny:- kultura magdaleńska młodsza (ok. 10 000) – zanikają stopniowo jaskinie zdobione, sztuka mobilna dominuje; realizm i precyzja kształtów
Ok. 9 000 r. p.n.e. następuje upadek sztuki paleolitu młodszego – nagła nieporadność i schematyzm!
TEMATY W SZTUCE ŚCIENNEJ I MOBILNEJ:Zwierzęta: koń (24%), znaki (15%), żubr (15%) – te trzy w sumie 54% wszystkich; koziorożec (7%), ren (6,5%), tur (5%), jeleń-łania (4,5%), człowiek (4%), niedźwiedź (3%), ryba (3%), kobieta (2,5%), kot (2%), ptak, mamut, nosorożec (po 1%), koza dzika, saiga, bawół, wilk, hiena, potwory, wąż (mniej niż 1% każdy, lub w ogóle wątpliwe rozpoznanie kształtu)
Dwie teorie wyjaśniające dominację konia, żubra i znaków (niewykluczające się):
1) Koń i żubr najpopularniejszą zwierzyną, najczęściej występującą
2) Są one tematem głównym o charakterze „mitologicznym” – żubr-koń-znak
ZNAKI: wszystkie odkryte znaki podzielono na dwie grupy: α (znaki wydłużone – kreski, pałeczki, linie kropkowane) i β (znaki pełne – owale, trójkąty, równoległoboki, klamry etc.)
Znaki wyobrażeniami seksualnymi (dowodem na to malunek z Dordonii w La Madeleine oraz z Ariège w Massat à niedźwiedź, narząd płciowy męski i żeński; w pierwszym przypadku bardzo realistyczny, w drugim abstrakcyjny); brak scen kopulacji ludzkiej czy zwierzęcej; większość zwierząt przedstawionych pozbawione cech seksualnych; aluzyjne podejście do spraw seksualnych – przedstawienia narządów ludzkich kropeczkami lub pałeczkami
WIZERUNKI ŚCIENNE: umieszczane były w 7 różnych lokalizacjach w jaskiniach – (1) pierwszy mrok, ostatni punkt, gdzie widoczne jest wejście, zwężenie lub zakręt; (2) zakręty, przejścia, zwężenia łączące sale między sobą; (3) wejścia do szczelin, korytarzy bocznych czy wnęk; (4) ostatnie miejsce, do jakiego sięgało zdobienie; (5) centralna część zdobionych ścian w salach lub poszerzonych częściach groty; (6) krawędzie części partii centralnej; (7) wnętrza szczelin, korytarzy bocznych lub wnęk wychodzących na sale. α znajdują się w 69% w położeniach nr 1, 2, 3, 4 lub 6; β w 91% w położeniach nr 5 lub 7, co oznacza, że linie podłużne/męskie związane są z partiami centralnymi i krawędziami, zaś owalne/żeńskie ewidentnie z centrum. Analogicznie do znaków α występuje rozłożenie wizerunków koni; zaś do znaków β turów i żubrów. Nosorożce i mamuty niepewne – ustawiano je w różnych jaskiniach w różnych lokalizacjach.
RANY – wizerunki rannych zwierząt – argument przemawiający za magią czarodziejską; Leroi-Gourhan zwraca uwagę, że ranne zwierzęta to tylko 2,6% wszystkich odkrytych wizerunków zwierzęcych, więc to nieprawda; rana symbolem żeńskim (owal), obok rysowane symbole męskie (kreski itp.) – jedność seksualna?
RĘCE – przykładanie ręki, na ogół lewej, obrysowanie czerwoną ochrą lub dwutlenkiem manganu; w jaskini Gargas ponad 100 rąk; przy odrysowaniu przykładano zewnętrzną stronę dłoni i z niewiadomych przyczyn zginano jeden lub kilka palców; ręce na ogół zbyt małe, by uznać je za męskie; ręce symbolem żeńskim jak rana.
Lascaux – bizon atakujący człowieka
Lascaux – koziorożec-„jednorożec”
Lascaux – polowanie
Jaskinia Rouffignac
Jaskinia Niaux
Lascaux - zestawienia
TEMATYCZNA ANALIZA SANKTUARIUM (obrazy są uporządkowane):
1) Łączenie znaków: przeciwstawienie α i β; para żubr-koń zestawiona z parą samiec-samica; ewentualnie samiec-żubr i samica-żubr + samiec-koń i samica-koń (zaznaczone drugorzędne cechy płciowe); związek żubr-ko...
wiaroznawstwo