Lichwa-kościół.pdf

Jan Kracik

Kredyt i lichwa jako zjawiska społeczne

Starsza od najstarszej cywilizacji wymiana dóbr materialnych. Z ręki do ręki. Ten z na-

szych praprzodków, który jako pierwszy zgodził się poczekać na to, co miał dostać w zamian,

jest wynalazcą kredytu. A kiedy zażądał czegoś dodatkowo za czekanie, za związaną z tym

stratę czy ryzyko, zapoczątkował odsetki i lichwę. Odtąd bowiem, a zwłaszcza po wynale-

zieniu płacideł i pieniędzy, towarzyszyć miał ludzkości spór wierzyciela z pożyczkobiorcą

o wysokość, czy wręcz godziwość zysków z tytułu udzielania kredytu.

Zaczęło się wszak nie od zaciągania pożyczek na intratne inwestycje, lecz po to, by

przeżyć: bo nieurodzaj, bo pożar, wojna, powódź. W agrarno-pasterskim wszak świecie

powstawały zręby grecko-rzymskiej i judeochrześcijańskiej etyki kredytowej. Uznano w niej

za niegodziwość dorabianie się na przymusowym położeniu biedaka. Gdy tej szlachetnej

ahumanitarnej zasadzie nadano konkretną postać religijno-prawną, zaczęły się jej

wielowiekowe interpretacje, a więc i ich rozbieżności, bardziej czy mniej komplikujące

praktykę.

W Pięcioksięgu Mojżeszowym powiedziano tedy: „Jeśli Twój brat zubożeje, podtrzy-

masz go /.../ Nie będziesz brał od niego odsetek ani lichwy /Kpł 25, 35–36/ – od pieniędzy,

żywności, ani „z czegokolwiek, co się pożycza na procent”. Od swoich, bo „od obcych mo-

żesz się domagać” odsetek /Pwt 30, 20–24/. Tak oto kredyt został podzielony na komercyjny

dla obcych i charytatywny dla ziomków, dla których miał być bezinteresowną pomocą

sąsiedzką, której nawet bezodsetkowy zwrot nie był przecież zawsze pewny. Nadto co 7 lat,

w roku szabatowym, wygasać miały wszelkie wierzytelności /Pwt 15.1/.

Czy tak daleko posunięta troska o ubogich nie obracała się przeciwko nim, zmniejszając

liczbę chętnych do udzielenia im pożyczek, zwłaszcza gdy nadciągał ów rok umorzeń? Czy

podobne w celach średniowieczne zakazy lichwy w świecie chrześcijańskim nie będą

powodować podobnie obosiecznych efektów/ Historia ludzkości zna przecież mnóstwo

stanowionych praw, których wykładnia nie nadążając za zmienną materią życia utrudniała je

jednym, a mało pomagała drugim, choć miała ich chronić. Nie przesądzając tego z góry

w odniesieniu do lichwy, zacznijmy od epoki, w której jawiła się ona ludziom w jej

najostrzejszej jaskrawości.

Wydając swe córy za mąż diabeł – według Jakuba z Vitry – symonię wyswatał prałatom,

obłudę mnichom, a lichwę mieszczanom. Na ten ostatni mariaż przez długie wieki sypały się

z ambon gromy najcięższe. Kaznodzieje XIII w. Przeklinając lichwiarzy dowodzili, jak wiel-

cy to wrogowie Pana Boga, człowieka i natury. Wszak nawet bluźniercy, mordercy i roz-

pustnicy nie grzeszą bez przerwy, choćby wskutek zmęczenia. Lichwiarz zaś nawet gdy śpi,

pomnaża swe niegodziwe zyski. Bez pracy, którą Bóg nakazał. Sprzedając swe czekanie na

pieniądze, czyli czas, choć ten należy do wszystkich. Żąda więcej niż pożyczył, popełniając

grzech przeciwny naturze, bowiem bezpłodny pieniądz nie rodzi pieniędzy. Wierni dowiadują

się z egzemplów o wyrafinowanych mękach piekielnych lichwiarzy, których ciał nawet

ziemia nie chce przyjąć, wyrzucając nieboszczyków. W „Piekle” Dantego cierpią oni w towa-

rzystwie sodomitów, a za życia wymienia się ich z ambon pospołu ze złodziejami i prosty-

tutkami. Jakub z Vitry prezentuje cały bestiariusz lichwiarzy, przyrównanych do pająków,

lisów i wilków. Z perspektywy dłuższego trwania dzisiejszy historyk przyznaje lichwiarzowi,

mimo popełnionych przezeń niesprawiedliwości, „status prekursora nowego systemu gospo-

darczego”, kapitalizmu /J. Le Goff/. Za swoich jednak czasów lichwiarz był piętnowany

ostrzej, niż niejeden rodzaj średniowiecznych grzeszników grubszego kalibru.

Ekonomiczny rozkwit urbanizującej się Europy nadał w XII w. Nową rangę obrotowi

pieniężnemu, łącznie z kredytem inwestycyjnym, jego ryzykiem i możliwymi profitami,

w jakich chcieli uczestniczyć również pożyczkodawcy. W Kościele tym więc mocniej

gromiono lichwiarzy. Powoływano się na Stary i Nowy Testament /por. Łk 6,35/ oraz na

Ojców Kościoła. Powtarzali oni ongiś /Klemens z Aleksandrii, Bazyli, Grzegorz z Nysy, Jan

Chryzostom, Ambroży, Hieronim, Augustyn i inni/, że bogaty winien pożyczać ubogiemu

bezinteresownie, a lichwa sprzeczna jest z religią. Uprawiających lichwę duchownych I sobór

nicejski /325/ polecił usuwać spośród kleru. Lokalne synody powtarzały wydany przez Karola

Wielkiego w 789 r. zakaz pożyczania na procent przez kapłanów i świeckich.

Apelami do sumienia i urzędowymi zakazami wolnego rynku nie udał się uregulować.

Pogregoriańskie papiestwo podjęło próbę przekształcenia świata w prawdziwie chrześcijański

i sięgnęło także w kredytowych sprawach po zdecydowane środki prawne. Zadłużonych

krzyżowców wzięto w obronę przed wierzycielami. Trudniących się lichwą II sobór laterański

/1139/ uznał za pozbawionych czci i odmówił im prawa do chrześcijańskiego pogrzebu.

Gracjan /około 1140/ zdefiniował lichwę jako żądanie więcej niż się pożyczyło, nie precy-

zując jednak oceny konkretnych technik kredytowych. Papież Aleksander III w 1180 r. po-

tępił zastaw jako rękojmię pożyczki, a od końca XII w. lichwiarzy ścigały sądy biskupie.

Do uzyskania pożądanych efektów tych działań ciągle było daleko. III sobór laterański

/1179/ stwierdziwszy, iż „prawie wszędzie przestępstwo lichwy zakorzeniło się” i uchodzi za

dozwolone, postanowił, by lichwiarzy nie dopuszczać do komunii i nie przyjmować od nich

ofiar. Wprowadzony przez IV sobór laterański /1215/ obowiązek corocznej spowiedzi przy-

naglił teologów do analizowania rozmaitych rodzajów aktywności kredytowej i oceny obo-

wiązku zwrotu zysków przez lichwiarza, jeśli ma on uzyskać rozgrzeszenie.

Tomasz z Akwinu posiłkując się Arystotelesem, przekonanym o bezpłodności pieniądza,

powtarzał za poprzednikami: żądać można jedynie zwrotu kapitału, zarówno w przypadku

pożyczki konsumpcyjnej, jak i produkcyjnej. Pozostawił jednak furtki w tej sztywnej doktry-

nie : lucrum cessans oraz damnum emergens . Określenia te oznaczały utracony wskutek

udzielenia pożyczki zysk lub poniesione straty. Następcy doprecyzują te pojęcia dodając /XIV

w./ periculum sortis – ryzyko dla zaangażowanego kapitału.

Scholastycy będą poszerzać lub zawężać zakres zakazanej lichwy, usiłując godzić poglą-

dy Ojców Kościoła z przemianami praktyki gospodarczej. Rozeznanie jej moralnych aspek-

tów utrudniało nie tylko tempo i złożoność dokonujących się procesów, ale i tradycyjny res-

pekt dla nietykalnych autorytetów przeszłości, połączony z zadawnioną nieufnością duchow-

nych wobec handlu jako zajęcia łatwo prowadzącego do grzechu.

Najwięksi teologowie i prawnicy średniowiecza pojęcie lichwy wiązali z analizą spra-

wiedliwej ceny. Poglądy owych uczonych na grzeszny charakter rozmaitych kontraktów

gospodarczych bywały jednak mocno rozbieżne, nawet w tym samym środowisku uniwer-

syteckim. Nie mając z tej strony jednoznacznych ocen władze kościelne stopniowo rewi-

dowały swe stanowisko wobec niektórych form przemian ekonomicznych, w miarę uryn-

kowienia oraz wzrostu roli pieniądza i kredytu. Ograniczono więc skalę represji wobec

lichwiarzy i różnicowano ich karanie według stopnia społecznej szkodliwości.

Przemiany te i kościelne do nich przystosowanie w Europie środkowo-wschodniej

dokonywały się później, na przełomie XIII i XIV w., a wiązały się głównie z wielkimi

inwestycjami, do jakich należała kolonizacja na prawie niemieckim. Zapotrzebowanie na

kredyt zaspokajała głównie sprzedaż na raty, ku zadowoleniu wierzycieli i dłużników. Nad

moralna oceną tych kontraktów debatowano na uniwersytetach Pragi, Wiednia i Krakowa,

dociekając, czy taka umowa to umowa kupna-sprzedaży, czy oprocentowanej pożyczki, czyli

ukrytej za pozorami legalności lichwy. Część uczonych mężów dowodziła w swych trakta-

tach pierwszego, a inni drugiego. Spór podzielonych ekspertów nie ustał, mimo że papież

Marcin V orzekł w 1425 r., że dozwolone są umowy sprzedaży renty z prawem odkupu

/K. Olendzki/.

Jednak nie roztrząsania kanonistów i moralistów o dozwolonych lub nie postaciach

kredytu, lecz wystąpienia bez porównania liczniejszych i wszechobecnych kaznodziejów

przeciw lichwiarzom budowały społeczne wobec nich nastawienia. Korzystano z usług tych

pożyczkodawców i nie cierpiano ich jako wyzyskiwaczy, którzy doprowadzili do ruiny wielu

kupców i rzemieślników. Ci zaś oraz trzymająca ich stronę większość miejskiej społeczności

uzyskiwali wsparcie dla swych negatywnych emocji od kaznodziejów, zyskujących przez to

na popularności. „To oni usprawiedliwiali i rozpalali nienawiść środowisk parafialnych do

lichwiarzy” /A. Guriewicz/. Mieszczańska wrogość wobec nich przebija w wielu egzemplach.

W miarę jak przemiany gospodarcze czyniły pieniądz bardziej „urodzajnym”, rosła chęć

szukania zysku z jego użyczania. Unikając tępionej przez Kościół lichwy dokonywano

zamiast pożyczki na procent kupna wspomnianej renty, a więc prawa do corocznego dochodu

z ziemi dłużnika aż do czasu spłacenia długu /stąd: czynsz odkupny, wyderkaf/. Nie jest to

lichwą, o ile czynsz ów nie jest większy niż normalny dochód z ziemi wartej tyle, ile wynosiła

przekazana suma – orzekł papież Innocenty IV /+1254/.

Tytułem dochodu była więc nie pożyczona kwota, lecz odpowiadający jej udział we

współwłasności. Co surowsi kanoniści XIII–XV w. Dopatrywali się jednak w takiej operacji

pożyczki maskowanej pozorowaną sprzedażą, a w płaconym od owej własności czynszu –

lichwy. Mimo to rosło powszechne przekonanie o legalności umowy rentowej, stającej się

ważnym składnikiem zachodniej gospodarki.

Duchowni interesowali się tymi kontraktami nie tylko w ramach odpowiedzialności

duszpasterskiej, ale także jako uczestnicy finansowych przedsięwzięć. Uzyskując coraz

liczniejsze od końca średniowiecza wieczyste zapisy pobożne mieli dbać, by ofiarowana

kwota, przeznaczona głównie na koszta rocznicowych czy częstszych mszy za fundatora, nie

wyczerpała się po latach. Było to możliwe jedynie przy zachowaniu całego kapitału

i obracaniu na wskazane cele tylko czynszu od niego. Nierzadko donator z braku gotówki

w ogóle nie przekazywał jej kościołowi czy klasztorowi, tylko od wskazanej przez siebie

sumy zapisywał wprost czynsz na swych nieruchomościach, płacony potem przez spadko-

bierców. Tu nawet rygoryści nie mogliby dopatrzyć się ukrytej lichwy.

Oprócz wyderkafów inną formą kompromisu z istniejącą praktyką życia gospodarczego

stanowiło rosnące od XIII–XIV w. Uznanie dla zasad lucrum cessans i damnum emergens

/odszkodowanie za niemożność dysponowania pieniędzmi/ oraz periculum sortis /ryzyko

kredytowe związane np. z transportem morskim/. Większość kościelnych prawników uznała

też za dopuszczalną karę / poena conventionalis /, jaką dłużnik płacił za niedotrzymanie

terminu zwrotu należności. Nie mieli też nic przeciwko materialnym wyrazom wdzięczności

pożyczkobiorcy, o ile te były dobrowolne.

W XV w. Franciszkański obserwant Bernardyn ze Sieny odróżniał lichwę rzeczywistą od

pozornej, gdzie kapitał daje dochód. Podobnie arcybiskup Antonin z Florencji zalecał

rozwagę w traktowaniu różnych przejawów życia gospodarczego i przestrzegał przed

pochopnym uznawaniem transakcji za lichwiarskie. Aby walczyć z rzeczywistą lichwą

i ochraniać przed nią biedaków kaznodzieje franciszkańscy w Italii zaproponowali formułę

tzw. banków pobożnych / montes pietatis /. Pożyczano w nich pod zastaw, na niskie /około

5%/, przeznaczone na koszta administracyjne, odsetki. Te ostatnie dominikanie i augustianie

kwestionowali, lecz zastrzeżenia ich musiały ustąpić przed uznaniem z potrzeby społecznej

takich instytucji, które wkrótce upowszechniły się zyskując kościelną aprobatę.

Sytuacja wokół lichwy pod koniec średniowiecza była wszechstronnie zagmatwana Jej

zasadniczy zakaz adresowany tradycyjnie najpierw do duchownych, bywał przez część z nich

łamany. Dalej: ogólna definicja lichwy jako pożyczki połączonej z odsetkami, czyli wyzys-

kiem, nie miała jednolitych i klarownych kryteriów. W krajach katolickich aż do 1830 r.

ciągle nie można było pożyczać na procent. Ale Kościół uznawał „renty umowne, pożyczki

publiczne i sprzedaż urzędów, którą posługiwał się sam”, tak jak niejeden rząd. „Fikcja

kupna-sprzedaży pozwoliła w podobny sposób usprawiedliwić /.../ renty roczne. Pożyczka na

procent pozostawała zakazana, operacje wymiany często służyły maskowaniu jej dzięki

wybiegom znanym pod rozmaitymi nazwami” /J. Delumeau/.

Kościelne atakowanie lichwy nie hamowało przemian gospodarczych. Teoria nadążała

stopniowo za praktyką. Intencję zaś oceniał spowiednik, człek rygorystyczny lub pobłażliwy.

„Jednak stanowisko spowiednika kształtował konsens społeczny, a o /.../ skali ukrytej lichwy

decydował rynek”. Autor jednej ze sum spowiedniczych, Jan z Fryburga, stwierdził, że gdy

dwie normy prawne sobie przeczą, należy wybierać rozwiązanie bardziej ludzkie i racjonalne.

Powszechnie mawiano, że Bóg nie żąda rzeczy niemożliwych. A że istnienie „większości

zjawisk społecznych wymaga inwestycji, niektórym prawo przeciw lichwie wydało się

irracjonalne” /John Mundy/. Większość, do których nie docierały zawiłości i sprzeczne

interpretacje tego prawa przez teologiczno-prawne autorytety, kierowało się środowiskowo

uznaną normą tego, co uczciwe lub nie w korzyściach i kosztach pożyczania.

Co nie znaczy, że kościelne wpajanie poczucia winy za lichwę można pomijać, zarówno

w pozytywnych /uwrażliwianie sumień kredytodawców/ jak negatywnych jego efektach

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: