KONCEPCJE USTROJOWE
Niepowodzenie podjętych na początku wojny planów powstańczych Józefa Piłsudskiego spowodowało, że próba samodzielnego, niezależnego w znacznym stopniu od Austro- Węgier, tworzenia armii polskiej oraz wyłonienia centralnego ośrodka władzy zakończyła się powołaniem Legionów Polskich, jako formacji posiłkowej armii austriackiej, i galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego, któremu nie udało się jednak nigdy rozciągnąć władzy na okupowane przez Austriaków i Niemców Królestwo Kongresowe.Państwa centralne, zajmując w 1915 roku ziemie zaboru rosyjskiego, znalazły się na obszarze, gdzie wskutek ewakuacji dotychczasowego aparatu administracyjnego władza cywilna, poza niektórymi ogniwami szczebla podstawowego nie istniała. Czynnik ten zmusił okupantów do wzmocnienia kompetencji gmin i zarazem do rozbudowy- w imię realizacji własnych celów, przede wszystkim gospodarczych- a ściśle: do stworzenia, lokalnych ogniw samorządowych.Nie ma potrzeby przypominania tu przyczyn, które doprowadziły do ogłoszenia tak zwanego aktu 5 listopada 1916 roku. Kwestią tą zajął się między innymi Janusz Pajewski. W związku z wykonywaniem postanowień tego aktu powastała Tymczasowa Rada Stanu. Instytucja ta miała niejako dwojaki charakter. Stanowiła organ doradczo- opiniodawczy okupantów o znikomych rzeczywistych kompetencjach.Była jednak zarazem, w postaci zalążkowej, zespołem polskich- utworzonych po raz pierwszy od czasów Aleksandra Wielkiego polskiego - centralnych wyspecjalizowanych organów administracyjnych, wprawdzie pozbawionych możliwości bieżącego działania, prowadzących za to dynamicznie pomyślane prace projektodawczo-koncepcyjne. Najbardziej głośne stały się podjęte przez Tymczasową Radę Stanu prace konstytucyjne. Przyniosły one projekt konstytucji Królestwa Polskiego, mieszczący się w ramach wytyczonych przez akt 5 listopada. Projekt uwzględniał niejasną sytuację, w jakiej znajdował się okupowany obszar. Dochodził do tego niezwykle istotny czynnik: jednoznacznie konserwatywne poglądy autorów projektu. Stąd teksty opracowane przez Tymczasową radę Stanu, nawiązując- z reguły werbalnie-do nielicznych dawnych instytucji polskich, za wzorzec ustrojowy uznawały monarchię konstytucyjną o silnej władzy panującego, daleko idących uprawnieniach izby wyższej, stanowiącej prostą reprezentację klas posiadających, przede wszystkim ziemiaństwa, niewielkich kompetencjach wybieranego w sposób bardziej demokratyczny sejmu, silnej administracji i znacznym skrępowaniu praw i swobód jednostki. Był to więc wzorzec nawiązujący do elementów feudalnych w ustroju mocarstw centralnych, przy całkowitym niemal pominięciu istniejących w obu państwach urządzeń demokratycznych.Rewolucja lutowa 1917 roku w Rosji przyniosła załamanie się koncepcji Tymczasowej Rady Stanu. Spowodowała zarazem zmianę orientacji ugrupowań lewicy niepodległościowej, współdziałających dotąd z aktywistami. Przeszły one stopniowo do działań zarówno przeciw okupantomjak i przeciw związanym z nimi siłom konserwatywnym. W sierpniu 1917 roku Tymczasowa Rada Stanu podała się do dymisji. Pozostały jednak powałane przez nią departamenty. Dwa z nich osiągnęły spektakularny sukces.Powstały bowiem, niezależne w zakresie swych kompetencji od okupantów, polskie organizacje sądownictwa i szkolnictwa. Tworzono je, opierając się na wzorcach wspólczesnych.reorientacja postaw politycznych lewicy niepodległościowj łączyła się z zainicjowanym przez Piłsudskiego kryzysem przysięgowym. W jego wyniku Legiony przestały istnieć, tracąc szanse bezpośredniego przekształcenia się w jedną z formacji armii niepodległego państwa. Podobny los spotkał zresztą, nieco pózniej, korpusy wojsk polskich wydzielone po powstaniu Rządu Tymczasowgo z armii rosyjskiej. Pewna swoboda działania, jaką w wyniku upadku caratu uzyskały w sprawie polskiej mocarstwa zachodnie, spowodowała, że utworzony w Lozannie w sierpniu 1917 roku, a następnie działający w Paryżu Komitet Narodowy Polski- pracujący pod przewodnictwem Romana Dmowskiego- uznany został przez państwa koalicji za oficjalną organizację polską o niektórych atrybutach rządu emigracyjnego. Z komitetu w prostej linii wywodziły się polskie placówki dyplomatyczne w najważniejszych dla naszej ówczesnej polityki zagranicznej stolicach: Paryżu i Londynie, polska delegacja na konferencję pokojową w Wersalu i w części przynajmniej ministerstwo spraw zagranicznych. Zorganizowana podówczas we Francji Armia Polska, pod dowództwem generała Louisa Archinarda, a następnie generała Józefa Hallera, stała się w konsekwencji jedyną- poza istniejącą w okupowanym Królestwie szkieletową Polską Siłą Zbrojną- wielką polską jednostką wojskową pierwszej wojny światowj, w całości wcieloną do budowanego po odzyskaniu niepodległości wojska polskiego. Po dymisji Tymczasowej Rady Stanu, zgodnie z postanowieniami patentu z 12 września 1917 roku okupanci ,w porozumieniu z siłami prawicy aktywistycznej, powołali do życia Radę Regencyjną , mającą w granicach określonych przez państwa centralne wykonywać ,, najwyższą władzę państwową". Akty rządowe Rady kontrasygnował, odpowiedzialny przed nią, prezydent ministrów, mianowany za zgodą mocarstw okupacyjnych. Władzę prawodawczą sprawowała Rada przy współudziale Rady Stanu. Dekret z 3 stycznia 1918 roku o tymczasowej organizacji władz naczelnych określił zasady działania rady ministrów, to jst naczelnego organu zbiorowego tworzącego rząd, złożonego z ministrów pod przewodnictwem prezydenta ministrów. Jednocześnie każdy z nich stanowił w wyznaczonym mu zakresie naczelną władzę pństwową. Dekret z 3 stycznia przyjmował zasadę rzeczowego podziału kompetencji między poszczególnych ministrów. Ustalał następującą strukturę ministerstw: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, oświaty i wyznań, rolnictwa i dóbr koronnych, przemysłu i handlu, opieki społecznej i ochrony pracy, aprowizacji. Przy prezydencie ministrów funkcjonowały: Departament Spraw Politycznych ( odpowiednik ministerstwa spraw zagranicznych) oraz Komisja Wojskowa ( odpowiednik ministerstwa spraw wojskowych). Powołanie przez Radę Regencyjną pierwszego gabinetu ( na jego czele stanął aktywistyczny polityk i historyk Jan Kucharzewski) oznaczało kolejną fazę budowania polskiego centralnego aparatu adminisracyjnego. Ustawa Rady Regencyjnej z 4 lutego 1918 roku określiła skład i szczegółowe kompetencje Rady Stanu. Tworzyło ją 110 członków: 12 wirylistów ( w tym 9 przedstawicieli kleru różnych wyznań), 55 osób wybieranych przez samorządy powiatowe i miejskie, wreszcie 43 osoby mianowane przez samą Radę Regencyjną na wniosek prezydenta ministrów.Do kompetencji tego ciała, powołanego według sposobu praktykowanego w monarchiach konstytucyjnych w odniesieniu do izby wyższej, należeć miało przede wszystkim uchwalenie projektu konstytucji..W samej ustawie dotyczącej utworzenia Rady Stanu, zgodnie z postanowieniami aktu 5 listopada, oraz stosownie do monarchistycznych koncepcji Rady Regencyjnej i stojącej za nią prawicy przesądzono zasadnicze elementy ustrojowe państwa. Miała to być monarchia konstytucyja o dwuizbowym ciele przedstawicielskim. Rada Stanu zaostała zwołana w czerwcu 1918 roku.W składzie jej dominowali konserwatywnie nastawieni aktywiści. Ugrupowania lewicy niepodległościowej, przede wszystkim Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie oraz Narodowy Związek Robotniczy, zbojkotowały prace Rady. Występowała przeciw niej lewica rewolucyjna, nastawiająca się podówczas na zwycięstwo rewolucji socjalistycznej w całej Europie. Wskazać jednak trzeba, że w momencie gdy rząd niemiecki podjął próbę rokowań, opartych na 14 punktach orędzia Wilsona, z mocarstwami koalicji i zadeklarował przekształcenie Rzeszy w monarchię parlamentarną, Rada Regencyjna 7 pazdziernika 1918 roku oficjalnie zerwała dotychczasową zależność od okupantów, nawiązując tym do swego protestu ogłoszonego 13 lutego 1918 roku- przeciw decyzjo, terytorialnym układu pokojowego między państwami centralnymi a tak zwaną Ukrainą Nadnieprzańską. Jednocześnie postanowiła rozwiązać Radę Stanu i powołać rząd ,,złożony z przedstawiciei najszerszych warstw narodu i kierunków politycznych''. Zdaniem owego rządu miało być opracowanie demokratycznej ordynacji wyborczej do sejmu. Sejm z kolei ustaliłby zasady ustroju państwa.Rada Regencyjna deklarowała przy tym przekazanie swych dotychczasowych uprawnień określonej przez sejm zwierzchnej władzy państwowej.Podjęte przez Radę Regencyjną próby sprawowania kierownictwa nad procesem kształtownia się, odradzającego się państwa polskiego nie przyniosły rezultatów. Również Komitetowi Narodowemu Polskiemu nie udało się wywrzeć bezpośredniego wpływu na oblicze ustrojowe Polski, mimo bezspornych atutów, jakimi dysponował, mianowicie- bezpośrednich kontaktów ze zwycięskimi mocarstwami koalicji oraz własnej siły wojskowej. Czołowy przywódca Narodowej Demokracji Roman Dmowski zdawał sobie sprawę, że w warunkach listopada 1918 roku jego stronnictwo oraz Komitet Narodowy Polski nie powinny bezpośrednio sięgać po władzę. Współdziałaniu z endencją sprzeciwiało się wyraznie najbardziej dynamiczne ugrupowanie lewicy niepodległośćiowej ,Polska Patria Socjalistyczna. Jak się wydaje, rozumiała ona w tym momencie nie skrystalizowane nawet w pełni nastroje szerokich mas, łączących dążenia niepodległościowe z pragnieniami przemian o charakterze społecznym.Znane stanowisko, jakie Demokracja Narodowa zajmowała w tej materii oznaczało wyraznezaprzeczenie konieczności dokonania takich przemian. Polska Partia Socjalistyczna na swym ostatnim konspiracyjnym zjezdzie, we wrześniu 1918 roku, przyjęła postulat bezpośredniej walki o budowę niepodległej Polski jako demokratycznej republiki, zgodnie z założeniami programu paryskiego. Wówczas też ostatecznie wytyczono założenia współpracy z Polskim Stronnictwem Ludowym w Królestwie, lewicowo nastawionymi grupami inteligenckimi oraz kręgami piłsudczykowskimi, stojącymi w omawianym okresie n demokratycznych pozycjach. Ścisłe współdziałanie ugrupowań lewicy niepodległościowej miało już zresztą miejsce w łonie konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Ostateczne decyzje o utworzeniu polskiego rządu w Lublinie zapadły na tajnym zebraniu w Warszawie 1 listopada 1918 roku. Uczestniczyli w nim działacze lewicy niepodległościowej oraz członkowie Konwentu, niejawnego kierowniczego zespołu piłsudczyków, powołanego po aresztowaniu przez Niemców komendanta 1. brygady Legionów Polskich.
bzylik