„Skąd to wiemy, czyli jak korzystać z materiałów źródłowych”

„W dzisiejszych czasach, kiedy to środki masowego przekazu czynią młodzież i dorosłych biernymi odbiorcami manipulowanej (...) informacji, szczególnie ważne jest, by uczeń potrafił krytycznie analizować i wartościować źródła.”

D.J. Steel, L.Taylor, Family History in Schools, London, 1973, s. 2.

Współczesny historyk w akademickim podręczniku określa jako źródła historyczne „wszelkie informacje (...) o przeszłości społecznej, gdziekolwiek się one znajdują, wraz z tym, co owe informacje przekazuje (kanałem informacyjnym) ...”. Krócej i prościej można powiedzieć, że dla historyka źródłem może być każdy wytwór człowieka, wszystko to, skąd da się czerpać informacje o przeszłości.

Świadomie użyto tu słów „może być”, ponieważ to historyk „wydobywa” informacje ze źródła! Laik może setki razy przechodzić obojętnie obok różnych rzeczy i zjawisk, które dopiero w oczach historyka stają się interesującą kopalnią wiedzy o przeszłości.

Informacje pozyskuje się poprzez stawianie źródłom pytań. Moc informacyjna źródeł jest nieskończona, bowiem kolejne pokolenia badaczy zadają tym samym oraz nowo wyszukiwanym źródłom coraz to inne pytania.

W pracy ze źródłem mamy do czynienia z informacją, którą musimy odczytać oraz z jej nośnikiem, którym w wypadku tekstu będzie zapisany w jakiejś formie pergamin, papier czy dyskietka, w wypadku tradycji będzie żywy człowiek, a w wypadku rytuału - gest. Współcześnie coraz większą rolę odgrywają prasa, obrazowo-dźwiękowe oraz elektroniczne nośniki informacji. (Internet!) Wybór któregoś z nich wiele nam mówi o nadawcy i jego zamysłach.

Na przykład pokazywanie w telewizji informacji o reformie państwa w formie reklamowego spotu wskazuje, że autorzy reformy chcą dotrzeć również do mas nie czytających gazet i nie oglądających debat politycznych oraz sądzą, iż pozytywne nastawienie do reformy można wywołać na zasadzie podobnej, jak w reklamie jogurtu.

Ponieważ najistotniejszym elementem metody badawczej historii jest wnioskowanie ze źródeł, pokolenia historyków wypracowały rozliczne klasyfikacje źródeł, ustanowiły wzory rozumowania i procedury, dzięki którym potrafimy je gromadzić, oceniać przydatność, dokonywać wyboru, analizować i weryfikować. Większość tych umiejętności nauczyciel powinien ćwiczyć i wykorzystywać na lekcjach edukacji obywatelskiej.

Najprostsza klasyfikacja źródeł - to podział na źródła pisane i niepisane.

Jeśli jednak za wyróżnik klasyfikacji uznamy wspomniany wcześniej kanał informacyjny (czy też nośnik lub środek przekazu), źródła będziemy mogli podzielić na:

1.     rzeczowe i obrazowe (np. narzędzia, budowle, obrazy, fotografie, film),

2.     pisane: źródła opisowe - listy, pamiętniki, artykuły prasowe oraz źródła aktowe (normatywne - konstytucje, dekrety, statuty, akta stanowiące ślad dokonanej

3.     czynności prawnej - legitymacje, paszporty, kwity, wyroki sądowe itp., abstrakcyjne - język, obyczaje, wierzenia).

Jeśli za wyróżnik klasyfikacji uznamy kwestię dystansu czasowego i przestrzennego, który oddziela sporządzenie relacji o wydarzeniu od samego wydarzenia, będziemy mieli dwie grupy źródeł:

1.     informacje uczestników i naocznych świadków badanego faktu,

2.     informacje wtórne, "z drugiej ręki" - powstałe później lub w innym miejscu aniżeli badany fakt.

Powyższy podział wcale nie przesądza o większej wartości źródeł pierwszego typu, albowiem uczestnik czy obserwator wydarzenia nie jest w stanie widzieć wszystkich jego elementów składowych, natomiast ktoś inny (nie uczestniczący w wydarzeniu) może sumiennie zebrać wyczerpujące relacje od różnych uczestników i pełniej zrekonstruować przebieg wydarzenia.

Jeśli za wyróżnik klasyfikacji uznamy celowość przekazu, będziemy także mogli wyróżnić dwie grupy źródeł:

1.     przekazy niezamierzone (nieadresowane), których twórca nie miał intencji przekazywania potomności informacji; z nich to musimy wydobyć potrzebne nam informacje (do przekazów tych należą: narzędzia i przedmioty codziennego użytku, np. stroje, meble czy księgi rachunkowe, bieżąca dokumentacja, listy z jednej oraz obiekty architektoniczne, układ miasta, sieć dróg z drugiej strony),

2.     przekazy celowe (adresowane), których twórca miał świadomy zamiar zakomunikowania potomnym swych myśli lub czynów (np. kroniki, autobiografie, pomniki, programy partii politycznych, testamenty).

Wymienione podziały podporządkowuje się zasadniczemu rozróżnieniu na źródła pośrednie i bezpośrednie:

1.     źródła bezpośrednie to wszystkie szczątki przeszłości czy elementy rzeczywistości, które możemy bezpośrednio obserwować. Pomiędzy rzeczywistością, którą one reprezentują, a obserwatorem nie ma żadnych pośredników. Moneta wykopana przez archeologa, mebel z kamienicy mieszczańskiej, układ ulic miasta, pergaminowy dyplom z przywilejem, budynek Domów Towarowych Centrum lub samochód "garbus" poddają się naszej bezpośredniej obserwacji,

2.     źródła pośrednie to wszelkie relacje o rzeczywistości (przeszłej lub aktualnej), w których mamy do czynienia z pośrednictwem informatora i stosowanych przez niego kodów przekazu - języka, pisma, rysunku, mapy, itp. W wypadku źródeł pośrednich mamy do czynienia z sytuacją, kiedy informator znajduje się pomiędzy interesującą nas rzeczywistością a nami. Informatorem (pośrednikiem między nami i interesującą nas rzeczywistością) może być średniowieczny kronikarz, autor pamiętnika, rysownik kreślący plan miasta, sprawozdawca radiowy czy telewizyjny, fotograf czy socjolog, który przedstawia wyniki badań popularności polityków. W wymienionych tu wypadkach nie będziemy bezpośrednio obserwować średniowiecznych wydarzeń, życia autora pamiętnika, wyglądu miasta, meczu sportowego czy intensywności sławy polityków. Będziemy zdani na te tylko informacje, które znalazły się w kronice, pamiętniku, planie miasta, sprawozdaniu radiowym czy telewizyjnym, na fotografii czy wykresie.

Tak więc informacje zawarte na przykład w kronice stanowić będą źródło pośrednie, natomiast sam egzemplarz kroniki, papier, atrament, oprawa - jeśli są autentyczne, będą stanowić źródło bezpośrednie, jako podlegające bezpośredniemu oglądowi.

Zalety pracy ze źródłami:

Zasadniczym celem nauczania historii w szkole powinno być zaangażowanie uczniów w proces badania przeszłości, natomiast celem edukacji obywatelskiej - zaangażowanie w życie społeczeństwa. Aby to osiągnąć, musimy wyposażyć młodzież w narzędzia poznawania przeszłości i współczesności, a więc przede wszystkim w umiejętność czytania źródeł. Źródła mają ogromny wpływ na zainteresowanie uczniów tak przeszłością, jak i współczesnością, ponieważ są rzeczywiste i osobiste. Historia nabiera dzięki nim ludzkiego wymiaru, wciągając w świat ludzkich emocji, uczuć, wartości, nadziei i obaw.

Dla wielu uczniów historia jawi się jako szereg faktów, dat i wydarzeń opisanych w podręczniku. Gdy zaczynają studiować źródła, widzą, że autor podręcznika dokonuje pewnych generalizacji, interpretuje przekazy historyczne i reprezentuje jakiś punkt widzenia. Dotykają w tym momencie dwóch podstawowych problemów związanych z obcowaniem ze źródłami:

·         stwierdzają, że wszelkie relacje o rzeczywistości odzwierciedlają osobisty, społeczny, polityczny czy ekonomiczny interes autorów,

·         oraz że do odczytywania relacji o rzeczywistości wnosi się nieuchronnie swoje własne doświadczenie i uprzedzenia.

Umiejętność, jaką wykształca się w trakcie takiej pracy, jest zdolność dostrzegania, wydobywania i zbierania informacji z różnego typu źródeł. Nawyki i postawy nabywane w trakcie obcowania ze źródłami historycznymi przydatne są nade wszystko we współczesnych społeczeństwach, w których politycy i biurokraci poprzez mass media próbują manipulować dorosłymi oraz młodzieżą. Posiadanie wymienionych umiejętności winno być nie tylko domeną zawodowych historyków, lecz również wszystkich członków społeczeństwa. Zdolność oceniania i krytyki docierającej do nas informacji jest podstawą zachowania wolności społeczeństwa obywatelskiego.

Tak więc w toku pracy ze źródłami uczniowie rozwijają takie umiejętności jak:

·         wyszukiwanie, gromadzenie i selekcjonowanie źródeł,

·         samodzielne wydobywanie ze źródeł potrzebnych informacji,

·         wykrywanie tendencyjności źródeł, porównywanie informacji pochodzących z różnych źródeł, oddzielanie opinii od faktów, itp,

·         krytycznego podejścia do różnych źródeł informacji.

W świat źródeł należy wprowadzać uczniów od początku nauczania historii i edukacji obywatelskiej, dając im możliwość odpowiedniego do wieku i zdolności badania różnego typu przekazów.

 Rozpoczynając w szkole podstawowej nauczanie przedmiotu "Historia i Społeczeństwo" winniśmy zająć się wyjaśnieniem, skąd czerpiemy wiedzę o życiu ludzi w przeszłości. Mówi się wtedy o źródle historycznym i pokazuje różne jego rodzaje: kroniki, dokumenty, broń, itp. Aby dzieciom łatwiej było zrozumieć pojęcie "źródła", warto zacząć od tego, co jest im dostępne w domu rodzinnym oraz w szkole. Należy poprosić o przyniesienie dokumentów takich jak legitymacje, dyplomy, świadectwa, paszporty, a także starych urządzeń domowych, narzędzi czy strojów. Następnie należy zachęcić do szukania odpowiedzi na pytania: "Co nam te dokumenty, narzędzia czy stroje mówią o ludziach, którzy ich używali? Czy mówią coś o społeczeństwie, w którym żyli? Jak mógłby wykorzystać je historyk piszący opowieść o ich czasach?" Drugie zadanie może polegać na szukaniu odpowiedzi na pytanie: "Jakie źródła będą mi potrzebne do opisania życia moich rodziców, a jakie do opisania wydarzenia z życia szkoły". W obu zadaniach do gromadzenia odpowiedzi można wykorzystać burzę mózgów.

W trakcie omawiania odpowiedzi można wprowadzić zagadnienia:

·         Reprezentatywności źródeł. Omawiając reprezentatywność źródeł należy wyjaśnić, że każde zjawisko czy wydarzenie pozostawia właściwe dla niego ślady. Aby odtworzyć to zjawisko czy wydarzenie, musimy pozbierać i odczytać źródła, które pozostawiło; inne dokumenty obrazują życie naszych rodziców, inne życie szkoły, a jeszcze inne - życie państwa.

·         Podziału źródeł. Omawiając podział źródeł należy pomóc uczniom podzielić przyniesione na lekcję przedmioty na rzeczowe (materialne), obrazowe i pisane, oraz omówić różnicę pomiędzy źródłem aktowym i opisowym - pokazać na przykład, czego można się dowiedzieć o życiu rodziców z ich świadectw szkolnych czy metryki chrztu, a czego z ich listów czy pamiętników.

·         W toku realizacji tematów z bloku "Historia i społeczeństwo" (takich jak "Mój dom, moja rodzina i sąsiedztwo", "Historia rodzinna i regionalna", "Zagospodarowanie terenu, uwarunkowania życia ludzi danego obszaru, krajobraz najbliższej okolicy") oraz w toku realizacji tematów z cyklu "Wychowanie do życia w społeczeństwie" (takich jak "Charakterystyka geograficzna i kulturowa regionu", "Elementy historii regionu i ich związki z historią i tradycją własnej rodziny", "Lokalne i regionalne tradycje, święta i obyczaje") należy wykorzystać dokumenty rodzinne i domowe oraz lokalne. Poza tym uczniowie powinni poznać różnorakie źródła znajdujące się w ich najbliższym otoczeniu: krajobraz i zagospodarowanie terenu, nazewnictwo, sieć komunikacyjną, lokalną prasę oraz oczywiście zbiory miejscowego muzeum, najciekawsze dokumenty z archiwum państwowego, samorządowego czy parafialnego. Poza tym uczniowie mogą poznać tak specyficzne źródło, jakim jest przekaz ustny, w większości bowiem wsi, miast i miasteczek żyją miłośnicy tych miejsc i strażnicy ich historycznej spuścizny. Mogą oni pomóc uczniom w dwojaki sposób: jako przewodnicy po historycznych miejscach i zbiorach oraz jako źródło informacji o tradycji i czasach najnowszych.

·         Lekcje historii i kształcenia obywatelskiego winny wykształcić nawyki niezbędne do krytycznej analizy przekazów źródłowych. Poza nawykiem dokonywania krytyki zewnętrznej, czyli zaczynania od ustalenia, kto, gdzie i kiedy dane źródło stworzył, musimy dać uczniom wiedzę na temat podstawowych technik świadomego wywierania wpływu na odbiorcę oraz wykształcić zdolność identyfikowania ich, tak w tekstach, jak i obrazach. Ćwiczenia na początku powinny opierać się na fragmentach prasy znanej uczniowi - gazetki szkolnej, prasy lokalnej, dzielnicowej, młodzieżowej.
Wciąż pozostaje problemem, jak stopniować ćwiczenie wymienianych umiejętności w kolejnych klasach. W polskiej podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych osiągnięcia uczniów w posługiwaniu się źródłami zostały sformułowane następująco:

Poszukiwanie potrzebnych informacji w różnorodnych źródłach oraz rozwijanie umiejętności ich selekcjonowania, porządkowania i przechowywania.

·         Odczytywanie i opis różnorodnych źródeł informacji historycznej i ich ilustracyjne wykorzystanie przy rekonstrukcji przeszłości.

·         Integrowanie wiedzy historycznej uzyskanej z różnych źródeł informacji.

·         Formułowanie pytań, problemów dotyczących zjawisk zachodzących w środowisku lokalnym, regionalnym i poszukiwanie ich rozwiązań z wykorzystaniem dostępnych źródeł informacji.

W podstawie programowej dla historii w gimnazjum zapisano w oczekiwanych osiągnięciach:

·         Interpretacja różnego rodzaju źródeł historycznych.

·         Docieranie do różnych źródeł informacji historycznej.

Z tej proporcji oczekiwań widać, że większość ważnych dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego umiejętności związanych ze zdobywaniem i wykorzystywaniem informacji powinna się wykształcić w klasach 4-6 szkoły podstawowej, bardziej skomplikowane zaś czynności intelektualne związane z zewnętrzną oraz wewnętrzną krytyką, a także z analizą, interpretacją i konfrontacją sprzecznych przekazów pozostawia się poziomowi gimnazjalnemu i licealnemu.

Generalnie rzecz ujmując, o wprowadzaniu źródeł na lekcje oraz o zakresie ich odczytywania, krytyki i interpretacji powinna decydować znajomość możliwości konkretnego zespołu klasowego.

Wskazówki praktyczne:

a) Analiza źródeł normatywnych oraz stanowiących ślad czynności prawnych (Konstytucje, Deklaracje, Rozporządzenia, Przepisy, itp.)

·         Zanim przystąpisz do lektury źródła, zaznajom uczniów z okolicznościami wydania dokumentu na tyle szczegółowo, żeby wiedzieli, kto, gdzie i kiedy dokument napisał/wydał (to zaznajomienie może przybrać formę opowiadania, lektury podręcznika, referatu ucznia lub zostać zlecone uczniom do przygotowania zawczasu w domu).

·         Rozdaj uczniom tekst dokumentu i poproś o uważne przeczytanie (ewentualnie sam czytaj powoli, wyraźnie i głośno, polecając, by uczniowie czytali wraz z tobą cicho, każdy ze swojego egzemplarza. Jeżeli dokument zawiera dużo trudnych słów, powinieneś przygotować z góry słowniczek z objaśnieniami. Jeśli tylko kilka, można wyjaśnić je w trakcie czytania.

·         Ustal z uczniami, kto, gdzie i kiedy stworzył tekst. Rozdaj wszystkim uczniom "Arkusz analizy dokumentu" i poleć, by wypełnili jego kolejne punkty. Arkusz analizy dokumentu powinno się wypełniać na lekcjach w tych klasach, które nie mają wprawy w pracy ze źródłami. W trakcie regularnego stosowania go uczniowie nabierają nawyku systematycznej krytyki źródeł.

Arkusz analizy dokumentu
Rodzaj dokumentu (zakreśl właściwą kratkę)