3. Sahlins, Pierwotne społeczeństwo dobrobytu.pdf

W obrcbie przypisanej jej sfery. Kakda rzecz, kt6ra nie mieici sie W ustalonych

kategoriach, wykazuje anomalie i zostaje wyiaczona z normalnego obiegu; jest ona

albo sakralizowana, albo izolowana bqdi po prostu usuwana. W biografiach ]udzi

oraz rzeczy nalezacych do tego rodzaju spoieczenstw mozna dostrzec przede

wszystkim system spoieczny i zbiorowe rozumienie, na ktorym sic on opiera.

Natomiast W spoleczenstwach zlozonych spoieczne tozsamoici jednostki

nie tylko wielorakie. lecz cz~sto

Pierwotne spdeczenstwo

dobrobytu

tei popadajq ze sob3 W konflikt. Nie istnieje jasna

hierarchia IojalnoSci, CO sprawia, ze jedna hierarchia dominuje nad drug3 Tutaj

dramatyzm jednostkowej biografii staje sic coraz bardziej dramatem toisarnofci,

ich zderzania sic ze soba, niemozliwoSci dokonania wyboru miedzy nimi, braku

sygnaiow ze strony kultury i spoieczenstwa, ktore mogiyby W tym wyborze pomoc.

Krdtko mowiac, dramat lezy W tym, ze tozsamo.Cd jest chwiejna i niepewna; temat

ten coraz bardziej dominuje we wspoiczesnej zachodniej literaturze, spychajac na

Jeieli przyjmiemy, ze ekonomia jest nauka przygnebiajacq, to gaiezia, kt6rej to

najbardziej dotyczy, musza byd badania gospodarek iowc6w-zbieraczy. Niemal bez

wyjatkow przychylajqc sic do tezy, ze zycie W paleolicie byto ciezkie, nasze

podreczniki przeicigaja sie W staraniach, by oddad nastroj stalego zagrozenia

katastrofq, i skianiaja do zastanowienia sie nie tylko nad tym, jak iowcy radzili sobie

W zyciu, ale czy W ogole mozna by10 to nazwad iyciem. Na kartach tych ksiqzek

widmo giodu kroczy tropem tropiciela. Techniczna niedoskonaioSC iowcy ma

~muszadgo do nieustannej pracy po to tylko, by przezyd, ale nie pozwala ani na

wytchnienie, ani nie daje nadwyzek, W zwiazku z czym nie ma on nawet ,,wolnego

crasu", by ,,rozwijad kulture". Jednak pomimo caiego swojego wysiiku mySliwy

osiqga najnizszy stan termodynamiczny - mniej energii na giowe W skali roku nil:

przy jakinlkolwiek innym sposobie produkcji. Ponadto W traktatach na temat rozwoju

gospodarczego kaze mu sir peinid funkcje ziego przykiadu tzw. gospodarki

przetrwania.

Z tradycyjnymi przekonaniami bardzo trudno jest walczyd. Trzeba jednak

z nimi polemizowad, przeprowadzad konieczne korekty dialektycznie: ot6z

W rzeczywistoSci, jezeli zbada sic ja dokiadnie, gospodarka pierwotna okazuje sic

gospodarkd dobrobytu. Paradoksalnie takie ujecie prowadzi do innego pozytecznego,

a nieoczekiwanego wniosku, W powszechnym przekonaniu spoieczenstwo dob-

robytu to takie, W kt6rym potrzeby materialne wszystkich ludzi sa z iatwoicia

raspokajane. Zatem udowodnienie, ze iowcy sp zamozni, to tym samym zaprze-

crenie. ie kondycja ludzka to nieuchronna tragedia, a czlowiek to niewolnik

ciezkiej pracy, doSwiadczajacy nieustannej niewsp61miernoSci swoich nieograni-

czonych potrzeb W stosunku do niedostatecznych Srodk6w.

Istniejq jednakze dwie moiliwe drogi do dobrobytu. Potrzeby mozna &two

ZaspokoiC" albo dzieki wysokiej produkcji, albo dzielu niskim wymaganiom.

Znana koncepcja, zgodna z podejiciem Galbraitha, czyni prrypuszczenie takie

S~zeg6lniestosownym wobec gospodarki rynkowej: czlowiek ma wielkie, by nie

powiedziei nieskonczone potrzeby, a rownoczeSnie ograniczone, cho6 dajqce sic

udoskonalad Srodki, a zatem przepaSd pomiedzy Srodkami a celami mozna

zmniejszyd dzicki produkcji przemyslowej, ktdra doprowadzi do obfitoSci ,,d6br

pierwszej potrzeby" Do dostatku prowadzi r6wniez droga zen, wychodzqca

plan dalszy dramat, ktorego podstawa jest struktura spoieczna (nawet W wypadkach

tak wyrainie odwoiujqcych sic do problemciw struktury spoiecznej. jak prace

dotyczqce kobiet czy roznego rodzaju mniejszoSci). Biografia rzeczy W spoieczens-

twach ziozonych ujawnia ten sam wzor. W homogenicznym wiecie towarsw

burzliwa biografia izeczy staje sie historia jej rozmaitych ujednostkowiehx

kolejnych klasyfikacji W Swiecie niepewnych kategorii, ktore ulegajq przewartoi-

ciowaniu przy najmniejszej zmianie kontekstu. Podobnie jak W wypadku ludzi,

dramatyzm biografii lezy tutaj W niepewnosci wartoiciowania i toisamoSci.

Wszystko to sugeruje pewnq poprawke do giebokiej, wnikliwej koncepcji

Durkheima, twierdzacego, ze spoieczenstwo porzqdkuje Swiat rzeczy na wz6r

spoiecznej struktury Swiata ludzi. Sqdzc, ze spoieczenstwa rownoczeinie ograniczajq

oba te Swiaty W ten sam sposob, konstruujac przedmioty tak samo, jak konstruuja

ludzi.

Przeiozyla Ewa Klekot

Pierwotne spdeczenstwo dobrobytu 277

z zalozen nieco innych niz nasze: ludzkie potrzeby materialne sq ograniczone i jest

ich niewiele. 5rodki techniczne zaS niezmienne, ale W zupeinoSci wystarczajqce.

Przyjmujqc strategic Zen, ludzie mogq cieszyC sie niespotykanym dostatkiem

materialnym przy niskirn standardzie zycia.

Taka konstatacja wtaSnie, jak sqdze, odnosi sie do iowcbw. Porladto pozwala

ona wyjaknid niektore z ich osobliwych zachowan ekonomicznych. np. ich

,,rozrzutnoSc'", sktonnoSC do spozywania od razu wszystkich dostepnych zapasow,

jak gdyby ktoS je dla nich specjalnie przygotowal. Wolne od rynkowej obsesji

niedoboru, ekonomiczne skionnokci iowc6w mogq by6 bardziej konsekwentnie

oparte na obfitoici niz nasze wiasne. Destutt de Tracy, mimo ze mogl by6

rzeczywiicie ,,zimnym buriuazyjnym doktrynerem", przynajmniej wymusil mark-

sowskq zgode na obserwacje, ze ,,ludziom W biednych narodach 2yje sic dobrze",

podczas gdy W narodach bogatych .,sa oni zazwyczaj biedni".

Nie mam zamiaru zaprzeczad, ze gospodarka przedagrarna musiala borykai sie

z powaznymi przeszkodami i ograniczeniami. Chce jedynie podkreilid, ze z badan

wsp6iczesnych gospodarek towcow-zbieraczy wynika, iz zazwyczaj nastepuje

pomyilne przystosowanie. POrozpatrzeniu dostepnych materialow om6wie pod koniec

pracy prawdziwe trudnoici gospodarki iowiecko-zbierackiej, ktorych iadne z istniejq-

cych opracowan na temat paleolitycznego ubostwa nie rozpoznalo W sposob wlaiciwy.

l l

produkcji znaczyia fjzyczne przetrwanie, natomiast niezwykle rzadko dysponowali

nadwyi;kami produkcji lub czasu" (Steward. Faron 1959: 60; zob. takze Clark 1953:

27; Haury 1962: 1 13: Hoebe1 1958: 188; Redfield 1953: 5; White 1959).

Ten trndycyjny ponury obraz problernow iowcbw jest jednak takze przedantro-

polugicmy i pozaantropologicz~ly,a zarazem historyczny i odnoszacy sie do

szerszego kontekstu, W kt6rym dziaia antropologia. Siega on czas6w: w ktorych pisat

,b,dam Smith, a prawdopodobnie czasow, W ktorych nikt jeszcze nie pisai '. By6

rnoie byio to jedno z pierwszych wyrainych uprzedzen neolitycznych; ideologicznc

uznanie zdolnoBci mySliwego do wykorzystywania naturalnych zasobow zierni.

najbardziej zblizone do historycznego zadania pozbawiania go owych zdolnoici.

MLlsieliSmyodziedziczyc' je razem z nasieniem Jakuba, kt6re ,,rozprzestrzeniio sie nu

zach6d i na wschod, na p6inoc i na poiudnie [...l" * z niekorzySci3 dla Ezawa, ktory

byi starszym synem i przebiegiym myiliwym, ale ktdry W znanej scenie pozbawit sic

171-"W pierworodztwa.

Obecna niska ocena gospodarki iowiecko-zbierackiej nie musi bye jednak

(f~inlaczonaetnocentryzmem neolitycznym.-Moze tu takze posluzyi etnocentryzn-\

buszuazy~ny.Gospodarka rynkowa, stanowiaca ideologicznq puiapke, z ktbrej c0

krok musi sic wymykai ekonomia antropologiczna, r6wniez powtarza te metnil

opinie o zyciu lowcow.

Czy podtrzymywanie opinii, ze iowcy m43 gospodarki zasobne, mimo ich

kr6dla nieporozumien

calkowitego uMstwa, jest az takim paradoksem? Nowoczesne spoleczenstw;l

kapitalistyczne, mimo bagactwa. podporzadkowujq sie zasadzie niedobom. Niedo-

statecznoii Srodk6w ekonomicznych jest pierwszq zasadq najbogatszych spoie-

czelistw Swiata. Wydaie sic wi~c,ze dajqcy sie zaobserwowac' stan materialny

,,Zwykia gospodarka pszetrwania", ,.ograniczony do wyjqtkowych okolicznoici

czas wolny", ..niekonczqca sic pogo6 za poiywieniem", .,skromne i niestale"

zasoby naturalne, ,,brak nadwyzek produkcyjnych". ,,maksimum energii wydat-

kowanej przez maksyn~alnqliczbe ludzi" - to typowe dla myili antropologicznej

opinie na temat lowc6w i zbieraczy.

,,Klasyc~nymprzykladem lud6w majqcych jedne z najuboiszych zasoby ekonomiczne

s9 pierwotni mieszkaricy Australii. W wielu rejonach iyjq w irodowisku nawet

bardziej surowym niz tereny Buszmen6w. choC niejest to by6 moke do korica prawda,

jeili chodzi o czeSC p6inocna [...l Zestawienie rodzajdw pozywienia, kt6re aborygeni

z p6~nocno-zachodniejczeSci centralnego Queenslandu pozyskuja z zamieszkiwanego

przez nich terytorium, jest pouczajqce [...l Lista zwraca uwage r6inorodnoSciq, ale nie

wolno narn daC siq zwieSC, sqdz;lc, iz r6znorodnoSC oznacza obfitoSC, poniewai

dostepna iloiC kazdego ze skfadnikow jest tak niewielka, iejedynie najwyzszy wysitek

urnozliwia przetrwanie" (Herskovits, 1958: 68-69).

gorpodarki nie ma zwiqzku z jej osiagnieciami. nalezy zatem wziqC rowniez pod

uwagp sposob organizacji gospodarki (por. Polanyi 1947, 1957. 1959; Dalton 1961).

System rynkowo-przemyslowy instytujonalizr~jeniedobor W sposob caLowicic

kzprrykiadny i W stopniu niespotykanym nigdzie indziej. Tam gdzie produkcja

I dystrybucja oparta jest na ruchach cen. a podstawy utrzymania zalezq od

~arabiania

i wydawania, niedostatecznoSi Brodkiiw mnterialnych stale sic wyrainym

i wymiernym punktem wyjicia wszystkich dzialan gospodarczych '. Przedsiebiorca

5taje wobec alternatywnych mozliwoici inwestowania ograniczonego kapitalu,

13mcownik (W optymistycznym ujeciu) dysponuje altematywnymi mozliwoiciami

dochodowego zatrudnienia, konsument zaS ...

Konsumpcja jest podwojnq tragediq: czymS. CO zaczyna sic od poczllcia

niedostatku. a konczy poczuciem deprywacji. Zgromadziwszy wytwory miedzy-

narodowego podzialu pracy, rynek prezentuje olSniewajqce bogactwo produkt6w.

Wsrystkie te wspaniaie dobra sq dostepne dla czlowieka. ale nigdy wszystkie naraz

nie dajq sie uchwycic'. Co gorsza, W tej samej grze W wolny wybbr konsumenta

Albo W odniesieniu do pohldniowoamerykanskich lowcow:

.,Koczownic7.y towcy-zbieracze z trudem zaspokajali swoje podstawowe potrzeby

iyciowe, a czesto doiwiadczali powainych brak6w. Odzwierciedla to gestoSC

zaludnienia: l osoba na 26 lub 52 kilometry kwadratowe. Ich nieustajwa aktywnoiC

w poszukiwaniu poiywienia powodowaia, ii brak im byio czasu wolnego na znaczace

dziatania niezwiazane z przetrwaniem, ponadto zaS mogli oni pr7.enosiC tylko niewiele

z tego, co zdoialiby wyprodukowad w wolnych chwilach. Dla nich dostateczno~d

' CO najmniej do czasdw, W klbrych tworzyl Lukrecjusi! (Harris 1968: 76-27).

Na ternat historycznie szczeg61nych warunkdw takich obliczen por. Codere 1968: zwiaszcza

574-575.

+ Biblia Tysiaclecia. Rdz 28. 14 (przyp. rfurn.).

Pierwotne spoteczenstwo dobrobytu 279

jest wiec r6wniei.

aksjomatem naszej ekonomii: zastosowanie niedostatecznych Srodkow wobec

alternatywnych celdw w taki sposob, by osiqgnai moiliwie n;?lwieksze w danyeh

okolicznoiciach zadowolenie. To wiainie z takiego pozadliwego punktu widnnia

spoglqdamy wstecz na lowcow. Jeili jednak wspoiczesny cziowiek, wraz re

wsrystkimi swoimi zdobyczami technologicznymi, wciai nie posiadl tego, CO jest

mu potrzebne. to jaka szanse ma ten nagi dzikus ze swoim siabiutkim lukirm

i strzaiami? Wyposaiywszy myiliwego w burzuazyjne popedy i paleolityczne

narzedzia. z gory oceniamy jego polozenie jako beznadziejne '.

Jednak niedostatek nie jest immanentnq wiaiciwo6cip Grodkhw technicznych.

Wynika on z rclacji pomiedzy Srodkami a celami. Powinniimy zatem zabawiC sie

rozwazaniem empirycznej moiliwoici, ze myiliwi zajmujg sie polowaniem dla

zdrowia. i jest to ich cel ostateczny, a iuk i strza1y sa adekwatne dojego osiggniecia5.

Jednak coraz to nowe idee w teorii antropologicznej i praktyce etnograficznej

sprzysiegiy sie, by wykluczyC podobne rozumowanie.

I 957: 122). PO zdegradowaniu w ten sposob iowc6w antropologia swobodnie

rnog1a wychwalad wielki przeiom neolityczny. glhwne osiagniecie technologicrne,

htcjre spowodowaio: ,,ogoInq dostepnoSi wolnego czasu dzieki wyzwoleniu od

ci4:liej pogoni La pozywieniem" (tamze: 5; por. Boas 1940: 285).

W wainym artykule Energ~und Evol~ition of Culture Leslie A. White

,y.ja<nii, ie neolit spowodowai

..c~gromnypostep w rozwoju kultury [...l jako konsekwencje wielkiego wzrostu iloSci

energii okietznunej i kontrolowanej per capita w ciqgu roku, dzieki wykorzystani~l

umiejetnoici uprawy roli i hodowli" (1919: 372).

jako ircjdlom energii W kulturze neolitycznej.

Takie okreilenie ir6del energii pozwoliio mu r6wnoczeinie na dokiadne

niskie oszacowanie terniodynamicznego potencjaiu lowcow - generowanego przez

ludzkie ciaio (,,przecietne irodlo mocy" rowne jednej dwudziestej konia parowego;

t~rmie:369) - jak i przez wyeliminowanie ludzkiego wysilku z kulturowego

pi-zedsiewziecia neolitu, oraz wykazaio, ieludzie zostali wyzwoleni dzieki pewnym

l~rrlldzeniomoszcz~dzaj~cym

prace (udomowione roiliny i zwierzeta).

Ale problem White'a jest w oczywisty sposob Ale postawiony. Podstawowej energii

~ilechanicznej,dostepnej zar6wno w kulturze paleolitycznej, jak i neolitycznej,

dostarczajg ludzie, pzyskujgc jq W obu przypdkach ze ir6del roglinnych i zwierz~cych.

Zatem uwzgledniajqc nieistotne wyjqtki (sporadyczne bezpoirednie wykorzystanie

snergii nie pochodzqcej od czlowieka). moina stwierdzii, ze iloii energii wytwarzanej

jwr a7pitu rocznie jest W gospodarkach paleolitycznej i neolitycznej taka sama. i doit

staia w ciqgu caiej historii ludzkoici. ai do zarania rewolucji przemyslowej '.

Same badania terenowe. W kontekicie obserwacji z perspektywy Europejczyka

istniejilcych grup lowiecko-zbierackich, takich jak australijscy aborygeni, Buszmeni,

Ona cry Yahgan, przyczyniajq sie do powstania innego, specyficznie antropologicz-

nego zrridla krytyki paleolitu. Ten etnograficzny kontekst przyczynia sie do

wypaczenia naszego rozu~nieniagospodarki lowiecko-zbierackiej na dwa sposoby.

PO pierwsze, dostarcza niezwyklego pola popisu dla naiwnoici. Odlegle

i egzotyczne Grodowiska, stanowiqce tereny wspdlczesnych iowcbw, przyczyniaja

sie do najbardziej niekorzystnej oceny przez Europejczykirw sytuacji, w kt6rej

iowcow przejawia sie najwyrainiej w ublizajpcych porownaniach z gospodarkami

neo1itycznymi.-towcy, otwarcie stwierdza Lowie: ,,muszg pracowak duzo ciqiej

nii rolnicy czy hodowcy. by utrrymai sic przy zyciu" (1946: 13).

W tym zakresie zwlaszcza antropologia ewoluc~onistycznauznala za aosowne,

a nawet teoretycznie konieczne, przyj~ciezwyczajowego tonu krytyki. Etnologowie

i antropologowie stali sie neolitycznymi rewolucjonistami. a w swoim entuzjazmie

dla rewolucji nie oszcz~dzilinam niczego. co demaskowaioby stary porzadek

(epoki kamienia iupanego). W1;lczajqc w to pewne bardzo stare oszczerstwo. To

nie po raz pierwszy filozofowie przypisaliby najstarsze etapy rozwoju 1udzkoEci do

sfery natury raczej niz kultury. (,,Czlowiek. ktory caie swoie iycie sp$dza-

W pogoni ra zwierzetami po to tylko, by je zabiC i zjeii, lub przechodzacy od

jednego krzaka jaglid do drugiego, w istocie zyje jak zwierze". Braidwood

' Na ternat uzupeiniajqcej instytucjonaiizacji ,.niedus~atkli" W warunkach kapitalistycrnej produkcji

por. Gorz 1967: 37-38.

Ndeiy wspomniei. iz wspbicresna europejska teoria rnrrksistowska zgodna jest z ekono~nis

hllriuii~~~lll

jednostek ludzkich, utrzymujacych sic

Przy iyciu dzieki udornowieniu roSlin i zwierzqt. Ten ogbiny przyrost spolecznego produktu niekoniecznie

jednak wynika Le wzrostu efektywnoSci pracy, kthry zdaniern White'a rciwniei lowarzyszyi rewoluclji

neolitycznej. Dostqpne dane etnograficzne (zob. tekst poniiej) sugerujq, ieproste systemy rolnicze pod

wzglrdem energii wytwarzanej przel jednostkr pracy ludzkiej nie sa wcale bardziej efektywne

terrnodynamicznie nii towiectwo i zbieractwo. Podobnie archeologia wsphiczesna skiania sir do

uznania przewagi stabilnoici zarnieszkania, a nie efektywnokci pracy w wyja3nianiu neolitycznego

rozwoju (por. Courses Towarrl Urban L(fe 1962).

W kwestii ubbstwa spoleczelistw pierwotnych. Por Bucharin 1936; Mandei 1962, t l, oraz

Ap6'r$'[l d'hi.vtoirf~ PI il'8c~onomie 11 965'?1.

Ein'an R. Service przer dlugi czas powie jako jedyny wyst~powalpr~eciwkotradycyjnym

poglitdom

ternat ubbstwa iowcdw. Autur prer,entowanego tu artykulu W duiym stopniu zawdrircza

jego uwagorn na temat spqdzmia wolnegu ciasu U Arunta (1963: 9). jak rbwniei osobistyrn

r07111OWOm z nim.

kazdy nabytek jest jednocze?nie rezygnacja. gdyz kazdy zakup jest utratq czegoi

innego. rwykle jedynie minimalnie nlniej poigdanego. a w szczegdlnych przypad.

kach nawet czegoi bardziej upragnionego, co mozna by miei zamiast. (,ChodZi

o to, iz jezeli kupujesz samochrid. powiedzmy plymoutha, nie mozesz mied

jed~ioczeinicforda i - jak sadze na podstawie aktualnych reklam telewizyjnych

- ta utrata ma nie tylko materialny aspekt) 3.

Wyrok ..W pocie czoia pracowai bedziesz" zostal wszelako wydany wylgcznie

Ila nas Niedostatek jest zadekretowany przez naszq gospodark~.

White bardziej zwiekszyi ewolucyjny kontrast, uznajgc wysilek lu&ki za

podstawowe irodlo energii w kulturze paleolitycznej i przeciwstawia~qcje

Ir(/(,tuovi'iotzy

ros'litzorn i z~tlierzqtom

Antropologiczna skionnoid do przesadzania o nieudolnoici ekonomicznej

h Oczywistynl blydem ewolucjonistycznych praw sforrnuiowanych przez White'a jest wykor~y-

5tanie rniary per cc,pita. Spoiecznoli;ci neolityczne ujarzmiiy Iqcznir wiqkszq ilo.<L rnergii niz spoiecznosci

pr~edagrarne,z powodu wi~kszejliczby wydatkujqcych energi~

ill5~ira"~

Pierwotne spdeczenstwo dobrobytu 281

znajduja sir iowcy. Skrajna trudnoic' warunkbw, jakie charakteryzujq pustynie

australijskie lub pustynie Kalahari w odniesieniu do rolnictwa, czy tez codzienne

doiwiadczenie europejskie. stanowiq powM do zdziwienia wyrazanego przez

niewyksztalconego obserwatora: ..Sak moina zyi W takim rniejscu". Przekonanie,

ie krajowcom r trudem tylko udaje sic przetrwae, jest jeszcze wzmocnione drieki

ich zdumiewajqco zr6inicowanej diecie (por. Herskovits 1958). Kuchnis lokalna,

wykorzystujqca rzeczy zazwyczaj uwaiane przez Europejczyk6w za wstrctne

i niejadalne, podtrzymuje przekonanie. iz ludzie ci przymierajq glodem. Ociywi5cie

takie twierdzenia moina spotkiii raczej we wczeSnie~szych niz poiniejszych

relacjach i raczej w driennikach podroznik6w i misjonarzy niF w monografiach

antropologbw. Sednakie wlainie dlatego ze sprawozdania podrbinik6w sq starsze

i blizsze pierwotnym warunkom. zachowuje sic dla nich pewien szacunek.

Szacunek ten oczywiicie nalezy okazywad z rozwap. Z wipkszq atencjq

trzeba potrattowad takiego czlowieka jak sir George Grey (84) ktorego

ekspedycja W latach trzydziestych XIX wieku dotarla do uboiszych rejon6w

zachodniej Austr:ilii. Jego niezwykla troska i uwaga okazywana krajowcom

sklonila go do weryfikacji re1ac.j kolegow wlainie W kwestii rozpacrliwej sytuacji

ekonomicznej krajowcow.. Bardzo czcsto blednie przypuszcza sic - pisal Grey - ii

rdzenni Australijczycy .,majq ograniczone irodki do przetrwania lub ze sq stale pod

wielkq presjq koniecznoici zdobywania poiywienia". Liczne i .,nieomal nonsen-

sowne" sq biedy, kt6re podr6inicy popeiniali W tej kwestii:

lowieckiego terytoriurn I r~ogq

jedyrlir port'iedziec', ii Lawsze ziiujdowafem wirlki

244 i nast.) '.

D~konuja~

Ipodkr. - M.D.S.]" (tamze: 259-262; pclr. Eyre 1845:

tej radosnej oceny. sir George zatroszczyi sic specjalnie o to, by

,, Yhqczyc'z niej lumpenproletariat aborygenski iyjqcy W miastach Europejczyk6w

, \~ok61nich (por. Eyre 1845: 250, 254-255). Wyjatek ten jest pouczajqcy.

~i/~~;oli~je

on drugie irddto mozliwego nieporozumienia etnograficznego: antro-

pnlireia iowcdw jest w wieksm6ci przypadkow anschronicznym badaniem byiych

cl,.il\usciw,jak kiedyS powiedzial Grey, sekcjq zwiok prowadzonq na trupie jednego

,C ~~oieczenstw

przez czionk6w innego.

Zbieracze. ktorzy przetrwali. stanowiq klase wysiedlenc6w. Sq przykiadem

pAlcolitycznego ubezwiasnowolnienia; zajrniljqc marginalne tereny niewhiciwe

L1la tego rodzaju produkcji, tworzq rezerwaty. tak odlegie od glbwnych oirodk6w

hulturowego postcpu, ze zwolniono ich z obejmujqcego caly glob dqienia do

L'~olu~j~

kulturowej, poniewaz ich bieda przekracza zainteresowania i Srodki

hardzie.j zaawansowanych gospodarek. Pomilimy tu dogodnie ulokowanych zbie-

I.aczy, takich jak Indianie pdinocno-zachodniego wybrzeza Stanow Zjednoczonych,

htorych (relatywny) dostatek nie podlega dyskusji.

Ocalaie grupy iowc6w, wysiedlone z bogatszych rejon6w ziemi najpierw przez

rolnictwo, potem przez gospodllrke przemysiowq, dysponujq mniejszymi mozliwoScia-

mi 4rodowiskowymi niz p6inopaleolityczna SredniaR. CO wiecej, zniszczenia

dokonane w ostatnich dwdch stuleciach przez europejski imperializm byiy tak

cli)tkliwe. ze wiele z etnograficznych zapisdw, stanowiqcych podstawe antropologicz-

nych rasobow, jest zafaiszowanych. Nawet relacje podr6inikow i misjonarzy, opr6cz

hicdnych sfonnulowan wynikajacych z etnocentlyzmu. nlogq zawierad dane o skazo-

nych pospodarkach (por. Service 1962). MySliwi ze wschodniej Kanady, o kt6rych

czytalny w Jeslrit Relations, na poczqtku XVII wieku zajmowali sic handlem futrami.

Srodowiska innych lowc6w byiy systematycznie ograniczane przez Europejczykow,

ritnim zostaiy sporzqdzone wiarygodne opisy dolyczqce miejscowej produkcji.

Eskiniosi, kt6rych znamy. nie polujq jui na wieloryby. Buszmen6w pozbawiono

ll10iliwoSci polowania na grubq zwierzyne, pilion Szoszon6w zostaly wyciete na

tlrewno. a ich tereny iowieckle zniszczone przez wypas bydia? Jeieli obecne opisy

lych lud6w Swiadcza o ich ubbstwie, to czy ich ,,szczuple i niepewne" zasoby

rodzajach

poiywienia, kt6re znajdujq W pobliiu swoich szalastiw, i W tym kontekicie czesto

wymieniajq artykuiy, ktcire krajowcy najbardziej cenia i kt6rynl nie brak ani walorciw

smakowych. ani wartokci odzywczych".

By zilustrowad ,.powszechnq ignorancje co do nawyk6w i zwyczaj6w tych

ludzi w ich dzikim stanie", Grey dostarcza znakomitego przykiadu, cytatu ze

swego kolegi podr6znika, kapitana Sturta. kt6ry napotkawszy grupe aborygen6w

zajetych zbieraniem duzych iloici gumy arabskiej. wywnioskowal ze te ,,nie-

szczcsne stworzenia w ostatecznym poniieniu, nie umiejqc zdobyd jakiekolwiek

innego poiywienia. zostaiy zmuszone do zbierania tego roilinnego kleju" Ale, jak

rauwaia sir George, guma ta jest ulubionym poiywieniem W tym rejor~ie i we

wiaiciwej porze roku umozliwia spotkania i wspdlne obozowanie duiej liczby

ludzi. czego w innych okresach nie sq oni w stanie przedsi~wziqd.Konkluduje:

i~skazujqna pierwotne warunki, czy tei ";a kolonialny przymus?

' Podobny konientarz W zwiqzku z mylnq interpretacjq rnisjonarzy, dotyczacq zabiegu leczenia

I,rm spoiywanie krwi W Australii Wschodniej, por. Hodgkinson 1845: 227.

Warunkbw iycia pierwotnych lud6w lowieckich nie wolno osqdzaf, jak zauwaia Car1 Sauer,

..M podstawie ich ocalalych potomkbw zrnuszonych obecnie do zadowolenia sic najbardziej jatowymi

..ogcilnie rzecz biorqc, krajowcom zyje sie dobrze. W niektrirych rejonach W pewnych

porach roku moze brakowaC zywnokci, ale jeieli tak sic zdarzn, tereny te W tym czasie

pustoszejq. Jest jrdnak c.ufkowic.ie nierno,liwy:vr?l dln podrrjinikn C.

narvet dla

orac:on~u,iie, cq dury trren obfitrije ,v pob-

h3ienie. czy rei jest przeciwtlit. [...l Na wtasnym terenie sytuacja krajowca jest

catk~wiciein~la.Wie on doktadnie, jakich zirmin dostarcza plrdciw. kiedy jest

wiakiwy sezon nn poszczegrilne rodzaje poiywienia i jak najhtwiej je zdobyc'. Biorqc

pod uwage te okolicznobci, organizuje swoje wyprawy do rciinych cr~.(ciswojego

]'t.jonarni Lierni, takimi jah au5tralijski interior. arnerykariski Great Basin czy arktycLna tundra i tajga.

Ohvary wczeSniej przer. nich ~an~iesikiwane

byiy bardzo /:asnbne w pozywienie" (cyt. za: Clark,

tiaswell 1964: 23).

"zym

mogto by6 zbieractwo i iowiectwo W sprzyjajqcyrn Srodowisku, wierny dzieki relacji

Alexandra Henry'ego Z Jeg" owocnego pohytu jako Chippewa W p6lnocnym Michigan, por. Quimby

dostclrek M; irh clolrlo,s,it~crc.h

,,Uzalajq sie W swych dziennikach, ze poniiajqcy gi6d W sposob godny poiatowania

zrnusza nieszczysnych aborygenciw do opierania swej egzystencji na pew~~ych

i~och(~&~ce~o

z innjdr rtron kruj(~~vc,u

Pierwotne spdeczenstwo dobrobytu 283

Waikie implikacje (i problemy) dla interpretacji ew~lucjonist~czne~

Wywoiane

~viecejniz Jednego egzemplar~a CZeSto uzywanych przyborow jest ,,oznakq

pewnoSci siebie". nalej Gusinde stwierdza: ,,Nasi tubylcy zdobywa~q

przez ten zasadniczy zwrot dopier0 niedawno zaczeiy przyciqgak uwage badaczy

swoje przyrzqdy przy niewielkim wysiiku" (1961: 213) "'.

W sferze nie zwiqzanej z pozyskiwaniem pozywienia, potrzeby ludzi sq zwykle

L latwoSciq zaspokajane. Taka .,niaterialna obfitoid" zalezy czeiciowo od iatwoSci

produk~~i.

i wytwarzajq

ale racze;

narzucajq im COS W rodzaju testu ostatecznego. W takim razie tym bardziej

niezwykie sq poniisze relacje o ich dokonaniach.

a ta od prostoty technologii i demokracji wiasnoici. Produkty

nit.skompliko~ane:wykonane z kamienia, koici, drewna, skory - material&,

~ktdrychbyio w0k6i nich pod dostatkiem". Zasadq jest, ze ani pozyskiwanie

aur~~c6~,

,,Swego rodzaju materialny dostatek"

ani ich przetwarzanie nie wymaga wytezonego wysilku. Dostep do

surow~~~

naturalnych jest zwykle bezpoiredni: ,,sq dostepne dla kazdego za darmo".

tak samo jak powszechne jest posiadanie potrzebnych narzedzi i niezbednych

umie.j~tnoSci.Podobnie prosty jest.podziai pracy, dorninuje podziai ze wzgledu na

JeSli dodaniy do tego liberalny zwyczaj dzielenia sie, z ktbrego siusznie siynq

towcy, to na ogcii wszyscy ludzie moga cieszyc' sie dobrobytem takim, jaki jest.

OczywiScie, ze ,,talurn,jaki jest". ,,DobrobytW

Biorqc pod uwage biede, W ktcirej teoretycznie zyjq iowcy i zbieracze, n~espodzianke

\tanowi fakt, ieiyjqcy na Kalahari Buszmeni cieszq sie ,,swego rodzaju materialnym

dostatkiem", pr7ynajmnieJ W zakresie przedmiotciw codziennego uzytku. z W-Y~~T

kiem pozywienia i wody:

,,Jako ie !Kung wchodzq W czestsze kontakty z Europejczykami -a tak wiainie sic dzieje

- odczuji gwaitownie brak naszych wytwor6w i bed3 ich potrzebowali i chcieli wiecej.

Gdy znajduja sie wSr6d obcych. kt6rzy S* ubrani, czujq sic gorsi, nie majqc odziezy.

Jednak W swoim wiasnym iyciu i wbr6d swych wlasnych wytwor6w b!li relutywnie

ten bowiem wyznaczony jest przez

obiektywnie niski standard zycia. Kwestia o podstawowym znaczeniu jest to, ze

~nrwyczajiloic' d6br Cjak i liczba konsument6w) jest kulturowo okreilona na

skromnym poziomie. Nieliczni ludzie czuja sic szczeSliwi, rnajqc zaledwie kilka

lxostych przedmiotciw: troche skapego odzienia i na ogol nietrwaie schronienia

w wiekszoSci stref klimatycznych "; ponadto kilka ozdob, zapasowe krzemienie oraz

rormaite inne przedmioty, takie jak ,,kawaiki kwarcu, ktore tubylczy lekarze wydobyli

ze swych pacjentow" (Grey 1841: 266); i wreszcie na koniec skorzane torby,

w ktorych wierne zony noszq caie to ,,bogactwo australijskiego dzikusa" (tamze).

W przypadku wiekszoSci iowcciw taki dobrobyt bez obfitoici W sferze nie

rwiqzanej z przetrwaniem biologicznyrn nie podlega dyskusji. Bardziej interesujace

pytanie to: dlaczego zadowalajq sie tak niewielonia przedmiotami? Jest tak, gdyz

stanowi to ich taktyke, jest .,sprawa zasady", jak to okreSlii Gusinde (1961: 2), a nie

niepowodzeniem.

Czego oczy nie widzg tego sercu nie zal. Ale czy iowcy sq tak niewymagajacy

do dobr materialnych, poniewaz sq zniewoleni ciagia pogoniq za pozywieniem,

..wymagajgcq maksymalnej iloSci energii od rnaksymalnej liczby ludzi", do tego

stopnia, ze nie wystarcza irn czasu ani sit na zapewnienie sobie innych wygod?

Niektorzy etnografowie twierdzq. ze przeciwnie, pogon za pozywieniem jest tak

PomySlna, ze przez poiowe czasu ~udzieci nie wiedza, CO ze sob3 zrobiC. Z drugiej

strony, r~ich

rvolni od mcltrrial?iychprrsji. Opr6cz poiywienia i wody (wazne wyjqtki!), ktdre Nyae

Nyae !Kung mieli W iloiciach wystarczajacych, sadzqc z tego, ie wszyscy oni sa

szczupli, to jednak nie wychudzeni, kaidy mial wszystko to. czego potrzebowal, lub

m6gi zrobiC to. czego potrzebowal, poniewaz kazdy mezczyzna potrafi zrobjc~_i_-ro~-

rzecry wytwarzane przez mezczy7n, a kazda Kobieta rzeczy wytwarzane przez k_obicty+

[...l Zyli oni rv srvego rod:yju tnutrriulnym dostutkcr, poniewaz dostosowali uzywane

przez nich narzedzia do materiaibw. ktcirych byio wok61 nich pod dostatkiem i kt6re byiy

dla kaidego dostepne za darmo (drewno, trzciny, koici na bro6 i narzedzia, wl6kna na

sznury, trawa na szaiasy) W iloici co najmniej wystarczajacej na potrzeby populacji [...l

!Kung zawsze mogliby zuzyc' wiecej skorup ze strusich jaj na paciorki do ozdoby lub na i

handel. ale znajduje sic ich wystarczajqco duio, by kaida kobieta rniaia tuzin lub wiecej 1

skorup na pojemniki na wode, tyle ile zdola ich uniebc', i znacznq ilobd paciorkowych

ozd6b. W ich koczowniczym, zbieracko-iowieckim zyciu, przenoszac sie od jednego

ir6dla poiywienia do drugiego, W zaleznoici od pory roku, W ciqgiym ruchu pomiedzy

pozywieniem a wodq, sami nosza make dzieci i sw6j dobytek. W zwiqzku Ldbstatkkrfi

wiekszoici materiai6w zawsze znajdujqcych sie pod rekq. by W razie potrzeby zastapii

jakii prredmiot, !Kung nie wyksztalcili sposob6w diugotrwalego ich przechowywania,

nie potrzebowali i nie chcieli obciqiaC sie nadwyikami czy duplikatami. Nie chca oni"--

nawet nosid po jednym egzemplarzu kazdej rzeczy. Pozyczajq to, czego nie majq. Dzieki

temu utatwieniu nie gromadzili rzeczy i akumulacja przedmiot6w nie zostaia wir6d nich,,_

powiqzana ze statusern [podkr. - M.D.S.]" (Marshall 1961: 243-244).

jest warunkieni ich powodzenia, W pewnych okresach ruch bardziej

urmoiony niz W innych, ale zawsze dostatecznie duzy, by szybko zmniejszyd

\atysfakcje wynikajaca z posiadania. W przypadku lowcow sprawdza sic twier-

Analize produkcji iowcow i ~bieraczydobrze jest podzielik na dwa sektory,

jak to zrobila Lorna Marshall. Poiywienie i woda sa oczywiicie ,,waznymi

wy~atkami",i najlepiej potraktowad je osobno i szerzej. CO do reszty, czyli sektora

nie zwiazanego z przetrwaniem biologicznym, to, CO zostalo powiedz~aneo Busz-

menach, dotyczy W og6lnoSci i W szczegbiach lowcow od Kalahari po Labrador

czy Ziemie Ognistq, gdzie, jak donosi Gusinde, niech~kYahgan do posiadania

"' Podobnie pisx Turnbull o kongijskich Pigmejach: ,,Wszystkie rnaterialy konieczne do

"~konaniaschronienia, ubiorow i wszystkich potrzehnych wytwordw kultury rnaterialnej sa pod rckq

k:lzdej chwili". Nie zglasza on rciwniei iadnych zastrzeien co do poiywienia: .,W ciqgu calego roku

Icjt zawsze obfite zaopatryznie w Lwierzyng i produkty roilinne" (1965: 18).

" Wydaje sic, ie niekt(ir7.y zhierac/z. nie 7nani wczegniej ze swych architektonicrnych

()jiqgniei, hudowali hard2ie.i trwaie domostwa, zani~n

rostali zmuszeni do ucieczki przez Europejcrykhw.

Z.ob. Snlyth 1878, t. 1 : 125-128.

stanowiq uczciwego sprawdzianu produkcyjnych mozliwoSci ~OWC~W,

(Lee 1968). Kwestiq o najwyiszym znaczeniu jest teraz to, iz obecne warunki nie

- .. . -

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: