Aaron Antonovsky Rozwik�anie tajemnicy zdrowia Jak radzi� sobie ze stresem* i nie zachorowa� T�umaczy�a Helena Grzego�owska-Klarkowska Fundacja IPN Sobieskiego 1/9, 02-957 Warszawa Warszawa 1995 : Tytu� orygina�u: Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well Copyright � 1987 by Jossey-Bass, Inc.Publishers Copyright 1995 for the Polish edition by the Institute of Psychiatry and Neurology Autoryzowanie t�umaczenie z publikacji w j�zyku angielskim wydanej przez Jossey-Bass, Inc. Publishers. Wszystkie prawa zastrze�one. Bez pisemnej zgody wydawcy �adna cz�� tej ksi��ki nie mo�e by� powielana lub rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie lub przy u�yciu jakichkolwiek �rodk�w - elektronicznie ani te� mechaniczniej w tym r�wnie� w formie fotokopii, nagrania lub w dowolnym systemie przechowywania i odtwarzania informacji. Authorized translation from the English language edition published by Jossey-Bass, Inc. Publishers. Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocoping, recording or by any information storage retrieval system, without pepnJSJjyi*^ writing from the Publisher. Redakcja prof. dr hab. Helena Se JpJ/ Redakcja: M^jdalena �l�sarska, Anna Tabaczy�ska Projekt ok�adki: Jerzy Grzegorkiewicz WYDANIE PUBLIKACJI DOFINANSOWANE PRZEZ KOMITET BADA� NAUKOWYCH 6*' ISBN 83-85705-24-4 Sk�ad i druk: Zak�ad Wydawniczy Letter Quality Warszawa, ul. Brylowska 35/38 Nak�ad 2000 egz., obj�to�� 15 ark. wydawn. Aaron Antonovsky Rozwik�anie tajemnicy zdrowia Jak radzi� sobie ze stresem i nie zachorowa� T�umaczy�a Helena Grzegotowska-Klarkowska Fundacja IPN Sobieskiego 1/9, 02-957 Warszawa Warszawa 1995 Tytu� orygina�u: Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well Copyright � 1987 by Jossey-Bass, Inc.Publishers Copyright 1995 for the Polish edition by the Institute of Psychiatry and Neurology Autoryzowanie t�umaczenie z publikacji w j�zyku angielskim wydanej przez Jossey-BasSj Inc. Publishers. Wszystkie prawa zastrze�one. Bez pisemnej zgody wydawcy �adna cz�� tej ksi��ki nie mo�e by� powielana lub rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie lub przy u�yciu jakichkolwiek �rodk�w - elektronicznie ani te� mechanicznie, w tym r�wnie� w formie fotokopii, nagrania lub w dowolnym systemie przechowywania i odtwarzania informacji. Authorized translation from the English language edition published by Jossey-Bass, Inc. Publishers. Ali rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocoping, recording or by any information storage retrieval system, without permission in writing from the Publisher. Redakcja naukowa: prof. dr hab. Helena S�k Redakcja: 'Mafdalena �l�sarska, Anna Tabaczy�ska Projekt ok�adki: Jerzy Grzegorkiewicz PUBLIKACJI DOFINANSOWANE KOMITET BADA� NAUKOWYCH ISBN 83-85705-24-4 Sk�ad i druk: Zak�ad Wydawniczy Letter Quality Warszawa, ul. Brylowska 35/38 Nak�ad 2000 egz., obj�to�� 15 ark. wydawn. Spis tre�ci Wst�p do wydania polskiego............................. 7 Przedmowa......................................... 10 O autorze.......................................... 17 1. Zdrowie i choroba: ewolucja nowego punktu widzenia........ 19 2. Koncepcja �poczucia koherencji"....................... 31 3. Podobie�stwa mi�dzy poj�ciem poczucia koherencji a innymi po- dej�ciami do zagadnienia zdrowia....................... 46 4. Pomiar poczucia koherencji: nowa skala................... 71 5. Rozw�j poczucia koherencji w ci�gu ca�ego �ycia............ 91 6. Drogi wiod�ce do zdrowia i do skutecznego radzenia sobie ze stresem 125 7. Rozwi�zanie zagadki: Problemy wymagaj�ce dalszych bada� .... 154 Dodatek: Kwestionariusz poczucia koherencji................. 174 Pi�miennictwo....................................... 179 Indeks nazwisk...................................... 187 Indeks rzeczowy..................................... 191 Wst�p do wydania polskiego Pami�ci moich rodzic�w, haaca i Esther, kt�rzy umarli w wieku 94 i 89 lat, i od kt�rych dowiedzia�em si� o istnieniu poczucia koherencji -��'� Ksi��ka Aarona Antonovsky'ego Rozwik�anie tajemnicy zdrowia, przedsta- wiaj�ca koncepcj� poczucia koherencji w modelu salutogenetycznym, trafia do r�k polskiego Czytelnika w dwa lata po wizycie jej Autora w Polsce i w rok po Jego �mierci. Orientacja salutogenetyczna powsta�a jako odpowied� na radykalnie od- mienne od stawianych dotychczas i prze�omowe pytanie: dlaczego ludzie zachowuj� zdrowie lub szybko do niego powracaj�, pomimo trudnych wa- runk�w, du�ego obci��enia, dzia�ania wielu stresor�w i czynnik�w pato- gennych? Poszukuj�c odpowiedzi, Antonovsky stworzy� koncepcj� saluto- genezy komplementarn� do koncepcji patogenezy. U podstaw tej koncepcji le�y za�o�enie, �e pomi�dzy zdrowiem a chorob� istnieje kontinuum stan�w, kt�re nale�y rozumie� ca�o�ciowo jako dynamiczny proces r�wnowa�enia wymaga� i zasob�w w toku konfrontacji ze stresem. Dlatego w pierwszej swojej ksi��ce Health, Stress, and Coping z 1979 roku Antonovsky po�wi�ci� najwi�cej uwagi tym czynnikom, od kt�rych zale�y skuteczne radzenie sobie ze stresem, i nazwa� je uog�lnionymi zasobami odporno�ciowymi. Tym samym w��czy� si� w nurt najnowszych bada� nad stresem, w kt�rych istotn� rol� odgrywa tworzenie i zachowywanie zasob�w. W tym podej- �ciu przez zasoby rozumie si� cechy �rodowiska naturalnego, materialnego i spo�eczno-kulturowego, cechy organizmu i cechy psychiczne jednostki, korzystne z punktu widzenia proces�w radzenia sobie ze stresem. Jest to koncepcja odporno�ci na stresory i dzia�anie czynnik�w patogennych, zorientowana na potencja�y zdrowia. j/Antonovsky poszed� krok dalej ni� inni badacze problematyki stresu i odporno�ci na stres: odkry� zasad�, za pomoc� kt�rej mo�na wyt�umaczy� funkcjonowanie uog�lnionych zasob�w odporno�ciowych. Zasad� t� jest glo- balna orientacja �yciowa, zwana poczuciem koherencji. Silne poczucie kohe- rencji sprawia, �e uruchamiamy w�a�ciwe dla danej sytuacji zasoby i umiemy je w pe�ni wykorzysta�, j W niniejszej ksi��ce Autor rozwija model salutogenetyczny, przedstawio- ny ju� w pracy wcze�niejszej, koncentruj�c si� na szczeg�owym om�wieniu aspekt�w poj�ciowych i teoretycznych poczucia koherencji jako zmiennej z�o�onej z trzech skorelowanych sk�adowych: poczucia zrozumia�o�ci, po- czucia zaradno�ci i poczucia sensowno�ci. 8 W przygotowaniu niniejszego wydania najwi�ksze trudno�ci sprawia� angielski termin manageability u�yty do oznaczenia jednej ze sk�adowych poczucia koherencji, mianowicie poczucia, �e posiada si� umiej�tno�ci radze- nia sobie z wymaganiami �ycia. Wed�ug Antonovsky'ego ta zdolno�� radzenia sobie polega zar�wno na wykorzystaniu zasob�w podmiotowych, jak i traf- nym odwo�aniu si� do zasob�w pozostaj�cych w gestii przyjaci�, instytucji, historii i Boga. Dla oznaczenia tej umiej�tno�ci, maj�cej cechy kompetencji, wybrano termin �zaradno��", gdy� mie�ci si� on najtrafniej w tematyce stresu, radzenia sobie i zdrowia, oddaje istot� poj�cia wprowadzonego przez Autora oraz odpowiada polskim wymaganiom j�zykowym. Istotnym osi�gni�ciem, umo�liwiaj�cym zebranie do�wiadczalnych dowo- d�w znaczenia koncepcji salutogenetycznej jest specjalnie skonstruowany przez Antonovsky'ego kwestionariusz poczucia koherencji (SOC-29, patrz za��cznik), stosowany za jego zgod� w wielu krajach, tak�e w Polsce. Warto zauwa�y�, z jak� precyzj� Autor omawia konstrukcj� tego narz�dzia oraz badania nad jego parametrami psychometrycznymi. Autor opisuje te� rozw�j poczucia koherencji w ca�ym cyklu rozwojowym cz�owieka i okre�la wzorce socjalizacyjne, wp�ywaj�ce na kszta�towanie si� silnego poczucia koherencji. Ponadto bardzo wnikliwie opisuje mechanizmy dzia�ania poczucia koherencji, dzi�ki kt�rym cz�owiek zachowuje zdrowie lub przesuwa si� na kontinuum zdrowie-choroba w kierunku bieguna �zdrowie". Autor odwo�uje si� przy tym do poznawczej teorii stresu Lazarusa (uzupe�- niaj�c j�) i do teorii Bandury. Istot� dzia�ania poczucia koherencji Autor najdobitniej wyrazi� w twier- dzeniu, �e ludzie o rozwini�tym poczuciu koherencji wybieraj� okre�lon� strategi� radzenia sobie, najbardziej ich zdaniem adekwatn� do danego stre- sora. W trakcie stosowania wybranej strategii ludzie o silnym poczuciu koherencji maj� poczucie w�asnej skuteczno�ci i sensowno�ci swoich przed- si�wzi��. Antonovsky przytacza wiele przyk�ad�w os�b dzia�aj�cych zgodnie z poczuciem koherencji i odwo�uje si� z wielk� erudycj� do prac innych autor�w. Chcia�abym wskaza� na jeszcze jedn� wa�n� w�a�ciwo�� rozwa�a� Autora: ostro�no�� w dokonywaniu uog�lnie�. Analizuj�c wp�yw poczucia koherencji na zdrowie Antonovsky pisze, �e zwi�zek mi�dzy poczuciem koherencji, radzeniem sobie ze stresem a poziomem zdrowia ma charakter hipotetyczny i wymaga bada� empirycznych. Autor stawia �mia�� hipotez� - cz�ciowo ju� zweryfikowan� tak�e w badaniach polskich - �e ludzie z silnym poczuciem koherencji maj� wyra�n� tendencj� do zachowa� prozdrowotnych. Koncepcja salutogenezy i jej centralne poj�cie - poczucie koherencji - jest propozycj� p�odn� i otwart�; powsta�o wiele pomys��w weryfikowania jej w powi�zaniu z r�nymi innymi modelami. W ko�cowej cz�ci niniejszej ksi��ki Antonovsky otwiera jeden z naj- ciekawszych kierunk�w wsp�pracy przedstawicieli nauk spo�ecznych i nauk przyrodniczych czy medycznych w dziedzinie zwanej psychoneuroimmuno- WST�P DO WYDANIA POLSKIEGO logi�. Ukazuje mianowicie, �e uwzgl�dniaj�c poj�cie poczucia koherencji mo�na by wykry� nowe zasady rz�dz�ce odporno�ci...
pthe