Rozdział piąty
5. EDUKACJA ZAWODOWA W WERSJI ZAŁOŻONEJ
I RZECZYWISTEJ
W tej części rozważań najwięcej miejsca zajmie problematyka dydaktyczna dotycząca celów, treści, form organizacyjnych procesu i wyników kształcenia zawodowego. Podjęte także zostaną sprawy ogólniejsze, związane z polskim systemem kształcenia zawodowego, jak również problemy dotyczące szeroko rozumianego wychowania zawodowego.
5.1. Pojęcie kształcenia zawodowego oraz jego właściwości ogólne
Termin: kształcenie zawodowe rozpatrywać można w dwóch zakresach i zarazem w dwóch znaczeniach: jako określony stan wiedzy i jako proces. W znaczeniu pierwszym chodzi o układ pojęć, twierdzeń i prawidłowości dotyczących organizacji procesu i wyników kształcenia zawodowego, realizowanego w różnych warunkach społeczno-historycznych oraz przy różnych rozwiązaniach organizacyjno-programowych. W takim właśnie rozumieniu mówi się o kształceniu zawodowym jako o jednym z działów pedagogiki pracy.
Kształcenie zawodowe rozpatrywane w drugim znaczeniu to ogół celowo organizowanych czynności i procesów umożliwiających przygotowanie do zawodu, a w szczególności przygotowanie do pracy zawodowej w określonej gałęzi gospodarki narodowej i na określonym stanowisku pracy. Do podstawowych czyn
ności w tym zakresie zalicza się:
- czynności nauczania, w których dominująca rola przypada nauczycielowi; - czynności uczenia się, wykonywane przez uczniów.
Z kolei wśród różnych procesów istotne znaczenie mają:
- proces lekcyjny, w toku którego realizowane jest kształcenie teoretyczne
ogólne i zawodowe;
202
- proces działaniowy, realizowany w pracowniach, w warsztatach szkolnych, w centrach kształcenia praktycznego, czy też w zakładach pracy i obejmujący kształcenie praktyczne.
Tak więc w dobrze zorganizowanym procesie kształcenia zawodowego w sposób naturalny realizowana jest zasada wiązania teorii i praktyki. Współcześnie rozumiane kształcenie zawodowe prowadzone jest w różnych formach organizacyjno-programowych i na różnych poziomach. Podstawową formą organizacyjno-programową jest szkoła zawodowa. Ale kształcenie zawodowe prowadzą teżzakłady pracy, warsztaty rzemieślnicze i różne ośrodki kursowe. Dawniej kształceniu zawodowemu przypisywano jedynie charakter praktyczny "instrumentalny".
Współcześnie realizowane kształcenie zawodowe jest kształceniem wszechstronnym, a więc uwzględniającym zadania kształcenia umysłowego, ogólnotechnicznego, moralnego, estetycznego i fizycznego. T. Nowacki w związku z tym twierdzi, że współczesne kształcenie zawodowe jest w istocie swojej wszechstronne, bowiem obejmuje i kształcenie ogólne, i kształcenie zawodowe w węższym znaczeniu, przy czym integruje przygotowanie teoretyczne i praktyczne oraz umożliwia wychowanie przez pracę [125].
Rezultatem kształcenia zawodowego jest wykształcenie zawodowe, którego znaczącymi składnikami są: wiedza ogólna i zawodowa, umiejętności zawodowe, nawyki i sprawności zawodowe, postawa zawodowa, wreszcie osobowość zawodowa.
W praktyce utrwalił się także termin: szkolenie zawodowe, przy czym niektórzy przypisują temu terminowi treści charakterystyczne dla kształcenia zawodowego. jest to stanowisko niewłaściwe, bowiem szkolenie zawodowe dotyczy głównie przygotowania w toku praktycznego nauczania zawodu do wykonywania określonych czynności motorycznych, charakterystycznych dla konkretnego stanowiska pracy.
Zatem szkolenie zawodowe to proces rozwijania u jednostki lub grupy umiejętności, nawyków i sprawności warunkujących skuteczną realizację konkretnych, małozmiennych zadań. Tak rozumiane szkolenie jest realizowane w różnych formach organizacyjno-programowych, w szczególności jako szkolenie kursowe i wewnątrzzakładowe, ale także jako szkolenie indywidualne, zespołowe oraz pro
wadzone w wyodrębnionych zespołach nauki zawodu, np. w warsztatach rzemieślniczych.
203
W szkoleniu zawodowym szczególne znaczenie mają ćwiczenia i trening, warunkujące kształtowanie i utrwalanie umiejętności oraz podwyższanie sprawności wykonywania danych czynności, m.in. przez ich automatyzowanie.
Wracając do pojęcia podstawowego, tj. do kształcenia zawodowego, dodać
należy, że wyróżnia się najczęściej trzy poziomy kształcenia zawodowego:
- poziom zasadniczy, w Polsce do roku 2003 realizowany w zasadniczej szkole zawodowej, a następnie w pogimnazjalnej szkole zawodowej oraz prowadzący do zdobycia kwalifikacji robotniczych i równorzędnych;
- poziom średni, w Polsce do roku 2005 realizowany w technikach i innych
odmianach szkół średnich, a następnie w policealnych szkołach zawodowych;
- poziom wyższy, realizowany w wyższych szkołach zawodowych (licen
cjackich i inżynierskich) oraz na studiach magisterskich i równorzędnych.
Oprócz tego wyróżnić można poziomy pośrednie, w postaci tzw. wykształ.cenia policealnego (studia policealne) lub półwyższego (studium nauczycielskie i kolegia nauczycielskie).
Ze względu na stopień wykształcenia, wyróżnia się kształcenie zawodowe podstawowe i kształcenie zawodowe specjalistyczne. Z kolei ze względu na charakter kształcenia, wyróżnia się kształcenie zawodowe teoretyczne i kształcenie zawodowe praktyczne. Warto jednak zaznaczyć, że w konkretnych sytuacjach kształcenia zawodowego mamy do czynienia nie tyle z wyżej wymienionymi rodzajami kształcenia, traktowanymi w sposób dosłowny, ile z przewagą któregośz nich. Wynika to z okoliczności, że każde kształcenie zawodowe obejmuje zarówno kształcenie ogólnozawodowe (podstawowe) i specjalistyczne, jak i kształcenie teoretyczne oraz praktyczne.
Będzie o tym mowa w dalszej części rozdziału. W tym zaś miejscu dodamy, że współcześnie organizowane i realizowane kształcenie zawodowe zawsze nawiązuje do głównych działów gospodarki narodowej, uwidocznionych w postaci grup wielkich klasyfikacji zawodów i specjalności.
W rzeczywistości mamy do czynienia z różnymi kierunkami kształcenia zawodowego. W praktyce polskiego szkolnictwa zawodowego wyróżnia się następujące kierunki: budowlany, chemiczny, górniczy, hutniczy, mechaniczny, odzieżowy, rolniczy, elektryczny i elektroniczny, drzewny, gastronomiczny i hotelarski, spożywczy, włókienniczy, medyczny, artystyczny, pedagogiczny i inne, przy czym do kierunków tzw. masowych należą: mechaniczny, rolniczy, elektryczny i elektroniczny, budowlany, ekonomiczny, medyczny, górniczy, odzieżowy, włókienniczy i pedagogiczny. Określoną specyfikę uzyskały już: kształcenie techniczne, kształ
204
cenie rolnicze, kształcenie medyczne, kształcenie pedagogiczne i kształcenie arty_ styczne. I do tych spraw wrócimy w dalszej części rozważań.
5.2. Historyczne formy kształcenia zawodowego
Zaczątki kształcenia zawodowego sięgają okresu wspólnoty pierwotnej, kiedy to przygotowanie do pracy przez uczenie się wyrobu narzędzi i zapoznawanie ludzi młodych z czynnościami dorosłych członków grupy (budowanie mieszkań, sporządzanie odzieży, zdobywanie i przygotowywanie pożywienia) traktowano
jako obowiązek nakładany na całą ówczesną młodzież.
Wśród różnych form i metod wychowania szczególne znaczenie miał obrzęd
inicjacji - obrzęd związany z przyjęciem do społeczności dorosłych.
W okresie niewolnictwa, z jednej strony, nadal występowały elementy przygotowania do pracy i wychowania przez pracę, charakterystyczne dla społeczeństwa rodowego, z drugiej zaś strony, zaczęły się kształtować formy, które rozwinęły się w całej pełni w okresie feudalizmu. W tym z kolei okresie Tadeusz Nowacki, poza innymi dziedzinami działalności społecznej, wyróżnia trzy podstawo
we formy przygotowania do działalności produkcyjnej. Są to:
a) przysposobienie do działalności produkcyjnej,
b) przysposobienie zawodowe,
c) kształcenie cechowe, które już wówczas charakteryzowało się:
- wysuwaniem na czoło celu dydaktycznego,
- układem trój stopniowym w hierarchii cechowej (terminator, czeladnik,
mistrz),
- bezpośrednim uczestnictwem w procesie produkcyjnym,
- daleko posuniętym zinstytucjonalizowaniem (system terminatorstwa ce
chowego) [124].
Pod koniec XVII w. i w wieku XVIII powstają pierwsze szkoły zawodowe. Rozprzestrzenia się idea szkolnictwa zawodowego, będąca odzwierciedleniem nowych potrzeb gospodarczych (rodzącego się kapitalizmu) i nowych stosunków społeczno-ekonomicznych. Powszechnie uważa się, że duży wpływ na rozwój szkolnictwa zawodowego wywarła Wielka Ekonomiczno-Matematyczna Szkoła Realna, założona w 1747 r. w Berlinie przez Jana Juliusza Heckera. W rzeczywistości już we wcześniejszym okresie spotykamy szkoły i zakłady uwzględniające w swym programie potrzebę przyuczenia młodzieży do zawodu [61].
205
Właściwy rozwój szkolnictwa zawodowego przypada dopiero na wiek XIX. Szkoły niedzielno-świąteczne, szkoły dokształcające lub szkoły zawodowe dzienne różnych stopni oraz różnorodne kursy - oto formy, które prowadziły do rozwiązań palącego już w tym okresie problemu kształcenia zawodowego dla potrzeb rozwi
jającego się przemysłu, rolnictwa, handlu, komunikacji i innych gałęzi życia gospodarczego oraz dziedzin życia społecznego.
W Polsce pionierem w zakresie propagowania szkolnictwa zawodowego był
wspomniany już wcześniej (w rozdz. 1) Stanisław Staszic.
W drugiej połowie XIX w. określony wpływ na dalszy rozwój szkolnictwa zawodowego i sprawę udziału młodzieży w pracach produkcyjnych wywierać zaczęły poglądy przywódców proletariatu, głównie Karola Marksa.
Na przełomie XIX i XX wieku mamy już do czynienia ze znacznie rozwiniętymi formami kształcenia zawodowego. Cały okres międzywojenny cechowała walka o nadanie szkolnictwu zawodowemu rozmiarów i rangi odpowiadających potrzebom ówczesnego życia gospodarczego. W wielu krajach, przede wszystkim w Niemczech, szkolnictwo zawodowe stało się główną drogą przygotowania młodzieży do pracy zawodowej.
W Polsce w tej dziedzinie napotykano poważne trudności, bowiem wśród społeczeństwa widoczne było niedocenianie wartości i znaczenia pracy fizycznej i wytwórczej, a hołdowanie pracy umysłowej.
Wyraźniejsza zmiana nastąpiła dopiero w okresie powojennym. W Polsce Ludowej człowiek pracy zaczął zyskiwać należny sobie szacunek i miejsce w życiu społecznym, przynajmniej w założeniach i deklaracjach. Stąd też poważnie wzrosło znaczenie szkół w ogóle, a szkół zawodowych w szczególności. Dopracowano się systemu kształcenia zawodowego młodzieży i dorosłych, cieszącego się uznaniem w innych krajach. Z różnych powodów, głównie ideologicznych, ów system poddano ostrej krytyce i przystąpiono do projektowania nowych rozwiązań organizacyjno-programowych, dostosowanych do nowych warunków ustrojowych i gospodarczych. W 1999 roku Sejm Rzeczypospolitej Polski podjął ustawę o nowym systemie edukacji w Polsce, w tym także edukacji zawodowej. Omówimy ją szcze
gółowo w końcowej części niniejszego rozdziału.
206
5.3. Cele, treści i programy kształcenia zawodowego
W tytule zestawiono trzy pozornie różne, a w rzeczywistości dopełniające się zagadnienia, jedno bowiem warunkuje i określa drugie. Cele wyznaczają treści kształcenia, te zaś prezentowane są najczęściej w postaci programów nauczania obowiązujących w ściśle określonych jednostkach organizacyjno-programowych kształcenia zawodowego. Niekiedy rolę wykładni treści kształcenia stanowi podręcznik szkolny. Nie jest to jednak warunek konieczny, tym bardziej w szkolnictwie zawodowym, gdzie liczba przedmiotów nauczania wykazanych w planach nauczania różnych typów szkół zawodowych i różnych kierunków kształcenia sięga dwóch tysięcyl. Z powyższych, między innymi, względów rozważania snute w tym rozdziale muszą mieć charakter ogólny. Przeprowadzimy je w trzech etapach odpowiadających trzem tytułom podrozdziału.
5.3.1. Cele kształcenia zawodowego
Problematyka teleologiczna ma już bogatą literaturę. Interesujące rozważania w tym zakresie przeprowadza Bolesław Niemierko, który wyróżnia cele ogólne i cele operacyjne. Cele ogólne w ujęciu autora - wskazują kierunki dążeń. Z kolei cele operacyjne stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. W obu przypadkach autor zaleca odwoływanie się do taksonomii celów, nazwanej "TaksonomiąABC", i uwzględniającej:
A. Zapamiętanie wiadomości oznaczające gotowość ucznia do przypomnienia sobie pewnych terminów, faktów, praw i teorii naukowych, zasad działania. Wiąże się to z elementarnym poziomem rozumienia tych wiadomości; uczeń nie powinien ich mylić ze sobą i zniekształcać.
B. Zrozumienie wiadomości, oznaczające że uczeń potrafi je przedstawić w innej formie, niż je zapamiętał, uporządkować i streścić, uczynić podstawą prostego wnioskowania.
C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, oznaczające opanowanie przez ucznia umiejętności praktycznego posługiwania się wiadomościami według
l W szkolnictwie ogólnokształcącym. podstawowym i średnim, liczba przedmiotów nauczania nie przekracza 40. \\' tej sytuacji można mówić o podręcznikach dla uczniów (nawet alternatywnych). o podręcznikach dla nauczycieli, jak również o podręcznikach dla rodziców.
207
podanych mu uprzednio wzorów. Cel, do którego wiadomości mają być stosowane, nie powinien być bardzo odległy od celów w toku ćwiczeń szkolnych.
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych, co oznacza opanowanie przez ucznia umiejętności formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych dla niego zjawisk, formułowania planu działania, tworzenia oryginalnych przedmiotów, wartościowania przedmiotów według pewnych kryteriów2.
W aspekcie dydaktycznym mówi się często o celach nauczania lub o celach kształcenia, przez które rozumie się świadomie założone wyniki procesu dydaktycznego, wyrażone wzrostem wiadomości, umiejętności i nawyków oraz zmianami w osobowości uczniów (osób kształconych). Przyjęło się wyróżniać 3 cele: cele poznawcze, dotyczące dochodzenia przez uczniów do coraz lepszego poznania świata; cele kształcące polegające na rozwoju sprawności psychicznych i fizycznych uczniów, ich zainteresowań i zdolności, oraz cele wychowawcze, związane z kształceniem wszechstronnie rozwiniętej osobowości, a szczególnie takich jej składników, jak: przekonania, światopogląd, postawy.
Prawidłowe określenie celów nauczania (szerzej - celów kształcenia) stanowi punkt wyjścia dla doboru treści kształcenia oraz metod i środków nauczania.
W przypadku interesującego nas kształcenia zawodowego, realizowanego w różnych formach organizacyjno-programowych, godne uwagi propozycje celów kształcenia zaprezentowali Tadeusz Nowacki, Władysław Zaczyń ski i Wincenty Okoń oraz autorzy koncepcji kształcenia zawodowego zgrupowani w Instytucie Kształcenia Zawodowego.
Tadeusz Nowacki, omawiając cele kształcenia w zakresie przygotowania młodzieży do pracy zawodowej, w powiązaniu z działami pedagogiki pracy, wyróżnia następujące cele etapowo-cząstkowe3: (tab. 7).
2 B. Niemierko: Cele kształcenia. w: Sztuka nauczania ... [88, s. 13].
3 T. Nowacki: Cele kształcenia w zakresie przygotowania młodzieży do pracy zawodowej.
"Szkoła Zawodowa", 1975, nr 7/8, s. 3.
208
Tabela 7
Cele etapowo-cząstkowe kształcenia zawodowego
Etapy
Wiedza. świadomość
Motywacje
Umiejętności
Ogólna wiedza o go-
Ogólne, pozytywne
Powszechne "politech-
Ksztalcenie przedza-
...
emilkazet4