rozdzial 2 cz3.rtf

Józef SKRZYPCZAK

Rozdział n

PROCES KSZTAŁCENIA CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

1. Kształcenie formalne i nieformalne

Cele kształcenia dorosłych są, tam wszędzie gdzie ono funkcjonuje, bardzo bogate i ogromnie zróżnicowane. Jeśli jednak przyjrzeć im się bliżej, to okazuje się, iż tworzą one, pomimo częściowej odmienności w różnych krajach i w róż­nych systemach społeczno-politycznych, dwie zasadnicze kategorie, dzielą sięna dwa podstawowe zbiory.

Jeden z tych zbiorów tworzą cele narzucone niejako systemom kształce­nia dorosłych z zewnątrz poprzez stanowione zazwyczaj centralnie (a niekiedy także i regionalnie) wymagania o charakterze formalnym, odnoszące się głównie do poziomu określonych kwalifikacji zawodowych, decydujących o możliwo­ściach objęcia wskazanych stanowisk pracy. Te formalne wymagania polegająnajczęściej na konstruowaniu całych niekiedy systemów różnej wartości świa­dectw, mających rangę dokumentów państwowych. Dobrym przykładem takiego systemu jest np. zbiór świadectw uzyskiwanych przez uczestników kształcenia systematycznego. Warunkiem niezbędnym dopuszczenia do udziału w wyższym szczeblu tego kształcenia jest uzyskanie świadectwa ukończenia szczebla bezpo­średnio niższego. Szkoły ponadpodstawowe, jak wiadomo, przyjmują tylko po­siadaczy świadectw ukończenia szkoły podstawowej, zaś szkoły wyższe od swoich przyszłych studentów z reguły żądają m.in. okazania świadectw matu­ralnych. Dla absolwenta szkoły wyższej dyplom jej ukończenia jest znów cen­nym dokumentem ułatwiającym znalezienie satysfakcjonującej pracy w danej specjalności czy wręcz warunkującym podjęcie takiej pracy.

Sprawa jednak przecież nie kończy się na świadectwach szkolnych. Również w wielu formach kształcenia pozaszkolnego ubiegać się można o różne dokumenty zaświadczające o fakcie posiadania określonego poziomu kompetencji zawodowych, dające możliwość awansu zawodowego i finansowe­

Część trzecia Cele, fonny i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 271

go. Chodzi tu między innymi o różne, dokumentowane specjalnymi zaświad­czeniami i dyplomami, stopnie specjalizacji zawodowej, prawa jazdy różnych kategorii czy inne rodzaje uprawnień i nominacji.

Waga takich dokumentów jest różna i zależy m.in. od tego, jakie upraw­nienia posiada instytucja je wydająca, a także i od tego, jaką sobie zdobyła re­",omę Uak to ma miejsce np. w odniesieniu do dyplomów szkół wyższych wielu ,;rajów). Jest tak jednak zarówno w procesie kształcenia systematycznego, jak

w dalszej edukacji ustawicznej dorosłych, iż fakt istnienia takich właśnie do­..umentów rangi państwowej - dyplomów, świadectw, zaświadczeń - w znacz­"ej mierze determinuje cele kształcenia dorosłych, które w tym ich obszarze sunowione są w zasadzie, jak już wspominaliśmy, z zewnątrz jako swoisty zbiór zarządzeń.

Zbiór drugi celów kształcenia dorosłych tworzą te wszystkie z nich, które ~ierzają do zaspokojenia potrzeb edukacyjnych ujawnianych spontanicznie :7.eZ samych dorosłych i które realizowane są w różnych formach kształcenia

" pełni swobodnego, o charakterze głównie pozaszkolnym, dla własnej przy­

_ ~~:1ości i satysfakcji ich uczestników, praktycznie bez żadnych formalnych : :-'.'.arowań, chyba że zostały one ustalone i zaakceptowane przez samych -..:.zestników.

              Całość tych wszystkich oddziaływań edukacyjnych, które służą realizacji

: ;;~'wszego zbioru opisanych tu celów nazywana jest, poczynając od początku ..l: -o. naszego wieku, kształceniem formalnym (formai education), tych zaś, c:~ realizują drugi zbiór celów - kształceniem nieformalnym (nonformal edu­..," "

n)

              ł..ł. .

Kształcenie formalne dorosłych przyjmuje zazwyczaj postać kształcenia ~..:~::mamego w szkołach dla dorosłych różnych rodzajów i szczebli (stopnia x~tawowego, ponadpodstawowego, wyższego i tzw. podyplomowego), przy =z:.. ~ uczniowie dorośli najczęściej łączą naukę z pracą zawodową. Może ono .e-":"-al( także być realizowane poprzez studia zaoczne czy też zdalne formy ~..a~cenia lub wreszcie drogą samodzielnego zdobywania wiedzy (poprzez tzw. gr-.;);Cształcenie), niezbędną do zdania określonego, państwowego egzaminu

-r-.skania pożądnego świadectwa. Kształcenie formalne więc, choć miało ono ::...: i'1edy, gdy zaproponowano dla niego tę nazwę jedynie trafniejszym okre­;e:!Iem kształcenia wewnątrzszkolnego, w istocie mieć może charakter zarówno ;aclny, jak i pozaszkolny.

Potrzeba kształcenia formalnego pojawia się zawsze wtedy, gdy powstaje

:~.':a określone państwo, a jednym z istotnych zadań tego kształcenia jest ~mywanie społeczeństwa danego państwa takim, jakie ono jest lub też ta­L:~. jakie ono, zdaniem elit sprawujących władzę, być powinno. Edukacja for­'I:.l ~ bowiem zarówno prywatna, jak i publiczna jest z reguły uzależniona od "'~.d: danego państwa lub regionu, szkoły zaś ten rodzaj edukacj i realizujące .. -.:ą przystosowaniu jednostek danego regionu czy państwa do efektywnego u:..:: ..:lfU w jego życiu ekonomicznym i politycznym.

272

Józef Skrzypczak - Proces kształcenia człowieka dorosłego

Jednakże, co trzeba zaznaczyć, rola szkoły, a także i w znacznej mierze subsydiowanego przez państwo samego kształcenia formalnego w ogóle, jest, poczynając od lat 60., poważnie kwestionowana. Krytykuje się zarówno cele jak i metody, i treści kształcenia formalnego, jego wysokie koszty przy małej wy­dajności czy chęć monopolizacji kształcenia. Twierdzi się także, iż szkoły po­przez systemy świadectw są źródłem dodatkowej stratyfikacj i społecznej społe­czeństw, dzieląc je według formalnych właśnie kryteriów, na lepszych, czyli posiadaczy świadectw oraz na gorszych, a więc tych, którzy takich świadectw nie posiadają. W skrajnych ocenach formułowane są wręcz wnioski o koniecz­ności całkowitej likwidacji szkół!).

Kształcenie nieformalne jest znacznie trudniejsze do zdefiniowania, a to z tego między innymi względu, iż jego zakres pokrywa się częściowo z zakre­sami takich pojęć, jak "kształcenie ustawiczne", "oświata dorosłych", "alfa­betyzacja funkcjonalna", "nauczanie na odległość" itp. Najczęściej jednak pod pojęciem "kształcenie nieformalne" rozumie się każdą działalność oświatową organizowaną poza ustalonym systemem formalnym, funkcjonującą bądź samo­dzielnie, bądź jako istotny składnik szerszej działalności i zaplanowaną dla o­kreślonych odbiorców i celów edukacyjnych2). Dla dorosłych stanowi ona ob­szar edukacji pełnowartościowej, uwarunkowanej na ogół autentycznymi po­trzebami, które wynikają z potrzeb kształcenia bezinteresownego bądź dyktowa­ne są potrzebami zawodowymi lub warunkami życia społecznego i jest środkiem dla ich indywidualnego lub społecznego rozwoju, a także dla uzyskania swo­istego poczucia bezpieczeństwa. Kształcenie nieformalne realizowane jest głównie poprzez kursy, seminaria, odczyty, kluby dyskusyjne, koła oświatowe i różne formy samokształcenia na odległość (w tym sensie pokrywa się ono zna­czeniowo z pojęciem kształcenia pozaszkolnego), opisane bliżej w innej części tego podręcznika.

Różnice pomiędzy systemami (i celami) kształcenia formalnego i niefor­malnego są tym większe na ogół, im bardziej demokratyczny jest ustrój danego pa!lstwa. W pa!lstwach totalitarnych edukacja nieformalna bywała i bywa mo­nopolizowana przez władzę, nie tylko ją finansującą, lecz także ingerującą w jej cele i drogi ich realizacji. Jednakże nawet jeśli państwo nie monopolizuje edu­kacji nieformalnej, może być jej znaczącym sponsorem, tak jak ma to miejsce w wielu ustrojach demokratycznych. Państwom bowiem o takich ustrojach, świadomym swoich powinności wobec obywateli, winno zależeć na upo­wszechnianiu kształcenia nieformalnego i bogaceniu jego celów, ponieważ jest to jedna z ważnych dróg podnoszenia świadomości społecznej obywateli i po­twierdzania ich prawa do podmiotowego traktowania. Ponieważ jednak zbyt duży finansowy udział państwa w popieraniu i upowszechnianiu kształcenia

I) Por. np. I. Illich: Społeczeństwo bez szkoły. Warszawa, 1976.

2) M. Bacquelaine, E. Raymaekers: Kształcenie nieJormalne w krajach rozwijających

się. Oświata Dorosłych, nr 6, 1988.

Część trzecia Cele, formy i plZejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów żydowych ludzi dorosłych 273

nieformalnego grozić może pewnym ubezwłasnowo\nieniem tego kształcenia, a co najmniej zbyt daleko idącym jego uzależnieniem od struktur państwowych, władza nie powinna być, na co często zwraca się uwagę, ani jedynym, ani też najbardziej znaczącym sponsorem tego rodzaju kształcenia. Finansować nato­miast w znacznym stopniu winno je społeczeństwo, np. poprzez instytucje ro­dzinne, organizacje religijne i świeckie, przemysł prywatny i inne zainteresowa­ne grupy formalne i nieformalne.

Obok kształcenia formalnego i nieformalnego często wymienia się jeszcze tak zwane kształcenie incydentalne (informaI educationiJ. Pod tym pojęciem rozumie się trwający przez całe życie, nie zorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez jednostkę wiadomości, sprawności, przekonań i postaw opartych na własnych, codziennych doświadczeniach oraz oddziaływaniu śro­dowiska: rodziny, rówieśników, sąsiadów, otoczenia społecznego, a także publi­kacji, dzieł sztuki i komunikatów przekazywanych przez środki masowego od­działywania.

Ten ostatnio wymieniony rodzaj kształcenia jest jednak, na co trzeba Z\\Tócić uwagę, znaczeniowo o tyle odmienny od wyliczonych tu wcześniej, iż zarówno kształcenie formalne, jak i nieformalne zmierza do osiągnięcia wyraź­nie wcześniej określonych celów, tymczasem w toku kształcenia incydentalne­go. z samej jego istoty, żadne konkretne cele wyznaczane nie są. Ponadto pod pojęciem "kształcenie" rozumie się najczęściej rezultat konkretnego procesu nauczania-uczenia się, a także czynności i nauczyciela, i uczniów podejmowane \\ toku tego procesu, podczas gdy kształcenie incydentalne jest to tylko rodzaj uczenia się i to przypadkowego, epizodycznego. Dlatego też np. kształcenia Incydentalnego nie należy mylić z samokształceniem (które występować może L1Tówno jako strategia kształcenia formalnego, jak i nieformalnego), to ostatnie . est bowiem zawsze działaniem zaplanowanym i realizowanym przez podmiot

.;, sposób celowy, podczas gdy uczenie się w toku kształcenia incydentalnego -:e posiada takich cech, będąc bliskie raczej pojęciu samouctwa.

Tym niemniej edukację incydentalną uważa się coraz powszechniej za ":zJsilniejszy, wśród opisywanych tu trzech rodzajów kształcenia, czynnik przy­;crowujący jednostkę do zachowania się w sposób właściwy w kulturze społe­~ze~stwa, do której ona należy. To przekonanie wypływa z faktu, iż kształcenie :~':2' dentalne ma miejsce właściwie w ciągu całego życia człowieka i zazwyczaj .;:.-:'-'onuje się jako niemal nieskończony szereg prób dostosowywania się każde­;: z nas do ogromnej liczby sytuacji, w których znajdujemy się co chwilę we ... 'asnym życiu rodzinym, w życiu religijnym, społecznym, wreszcie i zawodo­...:. '"':. Jednocześnie też poprzez incydentalne kontakty z innymi ludźmi, a także

zch dziełami wzbogacamy własną wiedzę o świecie, poza informacje nas _ '..;.. dotyczące.

F Coombs, M. Ahmed: Attacking rura/ poverty: How nonforma/ education can he/p. Ba.timore, Johns Hopkins University Press, 1974.

274

Józef Skrzypczak - Proces kształcenia człowieka dorosłego

Jednakże równie wysoko, choć z innych względów, ocenić trzeba miejsce edukacji formalnej w oświacie dorosłych. Realizuje ona bowiem i wspiera reali­zację niezwykle ważnej grupy celów edukacji dorosłych, zmierzających przede wszystkim do znacznego zwiększenia ich kompetencji zawodowych, regulując także i normując, choć niekiedy i w sposób zapewne dyskusyjny, cały system zasad i kryteriów obsadzania stanowisk pracy poszczególnych jej szczebli i za­kresów kompetencji. W tej roli edukacja formalna wydaje się jako całość nie do zastąpienia.

Równie ważna jest ta część oddziaływań edukacyjnych oświaty doro­słych, która posiada charakter kształcenia nieformalnego. To właśnie poprzez ten rodzaj kształcenia demonstruje się siła oświaty dorosłych jako swoistego ruchu społecznego, świadomego swoich potrzeb i możliwości działania. To właśnie kształcenie nieformalne staje się często siłą sprawczą różnego rodzaju zmian społeczno-politycznych, pozostajac poza tym przecież znaczącym obsza­rem wolnoczasowej, zaspokajającej wiele potrzeb poznawczych działalności wielu osób dorosłych, również w wieku podeszłym.

Oświata dorosłych więc zawsze, a przynajmniej w bardzo odległym hory­zoncie czasowym, składać się będzie z szeregu inicjatyw - systemów - strategii realizujących zarówno cele kształcenia formalnego, jak i nieformalnego. I te dwie opcje w zasadzie wyczerpują całość działań oświaty dorosłych. Edukacja incydentalna bowiem, tak ważną odgrywająca rolę u wielu ludzi, jest poza moż­liwościami opisu systemowego, będąc rodzajem uczestnictwa w kształceniu bardzo indywidualnym i osobistym, nie dającym się ująć, jak już tu wcześniej wspomniano, w ramy jakiejkolwiek strategii czy systemu. Kształcenie incyden­talne jest więc waI10ścią samą w sobie, istniejącą i funkcjonującą jakby we­wnątrz człowieka, poza samą oświatą dorosłych rozumianą jako system spo­łeczny.

W praktyce edukacja formalna, nieformalna i incydentalna powinny być rozpa~rywane raczej jako swoiste tryby uczenia się i nauczania w danej chwili dominujące, ponieważ w odniesieniu do określonego podmiotu mogą one wy­stępować jednocześnie, czasami w zgodzie ze sobą, czasami w konflikcie.

W różnych okresach życia człowieka poszczególne rodzaje kształcenia dominują nad pozostałymi, przy czym zauważa się, iż w zasadzie każda jednost­ka tworzy własną konfigurację wpływów edukacyjnych, porządkując je i selekcjonując na podstawie częściowo własnych, osobistych kryteriów, czę­ściowo na kryteriach narzuconych różnymi okolicznościami i wymaganiami zewnętrznymi.

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi dorosłych 275

2. Proces kształcenia dorosłych i jego elementy

Pojęcie procesu ksztalcenia doroslych

"Kształcenie", czy też przyjęte tu "nauczanie-uczenie się" jest zawsze, nieza­leżnie od wyznaczanych mu celów i zada6, określonym ciągiem czynności osób w danym kształceniu uczestniczących. Ten ciąg czynności układa się w pewien uporządkowany zbiór, który nazywany jest procesem kształcenia.

Proces kształcenia jest określany dość różnie, tutaj odwołamy się do jego definicji zaproponowanej przez W. Okonia4). Zgodnie z nią przez proces kształ­cenia rozumieć należy uporządkowany w czasie ciąg zdarze6, obejmujący czyn­ności nauczyciela i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści oraz uwzględniający takie warunki i środki, które służą wywoływaniu pożądanych zmian w uczniach.

Inaczej mówiąc proces kształcenia, w tym naturalnie również proces kształcenia dorosłych jest to, zdaniem W. Okonia, swoisty system, obejmujący cztery składniki: działalność uczniów dorosłych, zwaną ich uczeniem się, dzia­łalność nauczycieli, czyli nauczanie, swoisty układ treści tego kształcenia, czę­sto nazywany programem nauczania oraz kształt danego środowiska dydaktycz­nego, to jest ogół warunków lokalowo-wyposażeniowych (zwanych też infra­strukturą dydaktyczną) oraz czasowo-przestrzennych, w których dany proces przebiega.

Proces kształcenia określony został w podanej definicji jako rodzaj sys­temu. Czy można się z tym zgodzić? W tzw. ogólnej teorii systemów pojęcie "system" określone jest jako zbiór oddzielnych elementów, oddziałujących na siebie tak, aby mógł on, jako całość, osiągnąć określony cel, dla którego został zresztą stworzony. Tak więc każdy system jest zwartą i niepodzielną całością, którą można wyodrębnić z otoczenia. Co więcej, jest to całość zorganizowana, ponieważ odzwierciedla dynamiczne i wzajemne związki między różnymi czę­ściami składowymi systemu, a jakakolwiek zmiana któregoś z elementów pocią­ga za sobą w sposób wręcz konieczny zmiany pozostałych elementów, a w konsekwencji całego systemu. Systemu nie można zredukować do sumy jego części, albowiem te ostatnie mają inne znaczenie, gdy rozpatruje się je oddzielnie, w izolacji, niż gdy rozpatruje się je jako składowe pewnej całościS).

Wszystkie podane wyżej cechy systemu można odnieść również do tego, co tu nazywamy procesem kształcenia. W takim razie proces kształcenia może­my rozpatrywać jako rodzaj systemu, choć również można założyć, iż proces

4) W. Okoń: Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa, 1987, s. 140-141. 5) Por. np. Proces kształcenia - podejście systemowe. Warszawa, 1986, s. 9-10.

276

Józef Skrzypczak - Proces kształcenia człowieka dorosłego

jako ciąg zdarzeń nie jest dokładnie systemem, w obrębie którego się toczy, natomiast system swoim kształtem powinien umożliwić taki bieg procesu, jaki jest pożądany. Wtedy możemy np. powiedzieć, iż dany proces kształcenia jest realizowany w, powiedzmy, systemie szkolnym (lub pozaszkolnym) traktując wspomniany system jako pojęcie szersze od konkretnych procesów kształcenia, które się tam toczą.

Tak czy inaczej określenia "proces kształcenia" i odpowiednio "proces kształcenia dorosłych" jako system mają charakter ogólny, jednakże opisują zawsze w praktyce jakiś wybrany proces kształcenia w jego konkretnym kształ­cie, przygotowanym na potrzeby realizacji uprzednio wyznaczonych i w miaręmożliwości zoperacjonalizowanych celów tego kształcenia, wspartym też zaw­sze na założeniach wybranej konkretnej teorii nauczania-uczenia się.

W procesie kształcenia typowo szkolnym rozumianym jako proces na­uczania-uczenia się można wyodrębnić następujące momenty (ogniwa): l) uświadamianie uczniom i uświadamianie sobie przez nich potrzeby i celów nauczania-uczenia się; 2) poglądowe i werbalne opracowanie nowego materiału (dominacja myślenia reproduktywnego); 3) rozwiązywanie problemów oparte na nowym materiale, doprowadzające do opanowania pojęć i praw naukowych (myślenie produktywne); 4) systematyzacja i utrwalanie wiedzy; 5) kształtowa­nie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń opartych na poznanej przez uczniów wiedzy; 6) łączenie teorii z praktyką, czyli stosowanie nabytych wia­domości i umiejętności w nowych sytuacjach teoretycznych i praktycznych; 7) kontrola i samokontrola wraz z oceną osiągnięć uczniów6). Tych siedem ogniw opisuje uogólniony model procesu kształcenia, w każdym bowiem kon­kretnym przypadku o jego ostatecznym kształcie decydują zarówno przedmiot kształcenia, wiek i poziom wykształcenia uczniów, temat i cel konkretnych za­jęć, a także metody kształcenia oraz jego warunki materialno-czasowe.

Tak jak opisano go wyżej, proces kształcenia przebiega przede wszystkim w systemach szkolnych, a więc np. w szkołach podstawowych i ponadpodsta­

wowych dla pracujących, czy też na studiach zaocznych. Inny już jednak będzie

jego kształt w przypadku uczenia się zdalnego, inny w przypadku popularnego pdczytu, jeszcze inny w sytuacji pełnego samokształcenia, podczas którego bez­pośredni kontakt z nauczycielem praktycznie nie istnieje.

Jeszcze inaczej z procesem kształcenia rzecz się ma w przypadku takich rodzajów kształcenia nieformalnego, jak np. koła oświatowe czy formy oparte na drukowanym słowie. Wyraźnie można określić cele tych strategii edukacji nieformalnej, trudniej zaplanować i opisać sam jej proces, który projektowany i realizowany jest często spontanicznie, bez wykorzystywania całej wiedzy teo­retyczno-metodycznej z tego zakresu, której uczestnicy konkretnego kształcenia mogą po prostu nie znać. O istnieniu procesu kształcenia natomiast nie można

6) W. Okoń: Wprowadzenie... op. cit, s. 143;

Część trzecia Cele, formy i przejawy edukacji w rozwiązywaniu problemów żydowych ludzi dorosłych 277

mówić w ogóle w odniesieniu do tzw. kształcenia incydentalnego, ze względu na jego charakter opisany w poprzednim podrozdziale.

...