Zaburzenia lateralizacji1.doc

Zaburzenia lateralizacji

Czy wiesz, jako rodzic co oznacza określenie - zaburzenie lateralizacji?

Czy zastanawiałeś się, dlaczego Twoje dziecko jest leworęczne?

Czy zastanawiałeś się, dlaczego jedno dziecko radzi sobie w szkole doskonale, a inne napotykają na trudności?

Na te i inne pytania dotyczące Waszych dzieci i moich uczniów postaramy się porozmawiać.

Rozwój ruchowy człowieka opiera się na daleko posuniętej specjalizacji funkcji. Przewaga jednej ręki nad drugą przy jednoczesnej ruchowej ich koordynacji pozwala człowiekowi osiągnąć wysoki stopień sprawności i ekonomii motorycznej. Za typową uważa się rodzaj przewagi ręki prawej nad lewą.
Do tej typowości dostosowane zostały wszelkie urządzenia techniczne codziennego użytku na całym świecie. Cywilizacja nasza jest cywilizacją praworęczną. Ma za sobą wiekową przeszłość i praktykę. W każdym jednak społeczeństwie, które można określić jako "społeczeństwo praworęczne" istnieje pewien odsetek osób leworęcznych. Czy pamiętają o tym w szkole nauczyciele?
Ogólnie uważa się, że krytycznym okresem w ustalaniu zręczności rąk jest okres między 3 a 5 rokiem życia. We wczesnych okresach motorycznego rozwoju dziecka, a także w wieku przedszkolnym ujawnia się wiele zjawisk fizjologicznych powodujących zaburzenia lateralizacji. Należy to uznać za zjawisko rozwojowe. Większa sprawność funkcjonalna jednej strony ciała od drugiej nie ogranicza się tylko do pracy rąk. Przewagę tę można zauważyć w zakresie funkcji nóg, oczu, ruchów tułowia oraz niektórych parzystych organów zmysłowych. Rozróżniamy trzy rodzaje dominacji:

·         dominacja jednostronna-praworęczności towarzyszy prawonożność i prawooczność, natomiast leworęczności towarzyszy lewooczność oraz lewonożność;

·         dominacja skrzyżowana-praworęczności towarzyszy leworęczność i prawonożność. Praktyka wyróżnia różne rodzaje dominacji skrzyżowanej. Bywają np. dzieci leworęczne, lewonożne, a jednocześnie prawooczne bądź też praworęczne, a przy tym lewooczne i lewonożne. Powstaje wtedy problem działania ze sobą poszczególnych kończyn i organów parzystych;

·         dominacja osłabiona- obustronność, czyli ogólny brak przewagi czynnościowej. Trudności w nauce w szkole występują przede wszystkim u dzieci wykazujących lateralizację skrzyżowaną i osłabioną.

Lateralizacja skrzyżowana w zakresie ręki i oka powoduje zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Utrudnia dziecku kontrolę wzrokową pracy ręki. Dzieci te mają trudności w pisaniu:

·         niekształtne litery,

·         w nierównych odstępach,

·         opuszczają linijki.

Napotykają też na trudności w czytaniu:

·         przeskakują litery,

·         opuszczają sylaby,

·         opuszczają wyrazy,

·         zmieniają kolejność liter.

Lateralizacja osłabiona często wiąże się z ogólnym opóźnieniem rozwoju. Rzadko zdarza się, aby dzieci miały obie ręce "prawe", a raczej osłabiona jest sprawność obu rąk. Objawy lateralizacji osłabionej podobne są do objawów występujących przy obniżonej sprawności manualnej.
Często z osłabieniem procesu lateralizacji wiążą się zaburzenia orientacji przestrzennej. Trudności w zakresie orientacji w schemacie własnego ciała przenoszą się na stosunki przestrzenne.
Decyzja "wyboru ręki" jest sprawą bardzo ważną w skutkach. W licznych krajach dzieci leworęczne badane były przez psychologów i lekarzy. Dopiero po nich podejmowano decyzję w sprawie wyboru ręki do pracy. Badania wykazały, że dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną, po której przewaga czynnościowa zaznacza się, lecz również tempem oraz siłą procesu lateralizacji. Oburęczność może występować na tle ogólnego braku przewagi czynnościowej, mówimy wtedy o zjawisku obustronności.
Dzieci o opóźnionym procesie lateralizacji są zazwyczaj mniej sprawne ruchowo od swych silnie zlateralizowanych rówieśników. Często w przypadku oburęczności zaznacza się brak koordynacji w pracy rąk. Koordynacja ruchowa jest niezbędnym warunkiem precyzyjnego i sprawnego działania. Należy zatem pamiętać, że o "typie" dziecka leworęcznego decydują: tempo i siła procesu procesu lateralizacji, strona, po której lateralizacja (czyli inaczej przewaga stronna) się zaznacza w zakresie kończyn górnych, oczu i uszu, sprawność ruchowa każdej z rąk, jak również ich wzajemne współdziałanie.
Z wiekiem maleje liczba dzieci wykazujących lateralizację osłabioną. U części z nich oburęczność jest zjawiskiem przejściowym, są jednak i takie, które pozostają oburęcznymi do końca życia. Dzieci z opóźnioną i osłabioną lateralizacją wykazują nieraz w pierwszych latach życia tendencję do częstszego używania ręki lewej, później natomiast stają się praworęcznymi. Mówimy tutaj o dominacji zmiennej. Tak więc zaburzenia procesu lateralizacji są zbyt różnorodne i złożone, aby można je było sprowadzać tylko do problemu leworęczności. Upraszczanie takie jest niesłuszne i w praktyce nie uzasadnione. Zarówno wnikliwe obserwacje jak i szczegółowe badania naukowe wykazują, iż dominacja skrzyżowana, osłabiona oraz zmienna wiąże się o wiele częściej z różnego typu zaburzeniami niż wyraźna leworęczność występująca na tle ogólnej lewostronności dziecka.
U dziecka leworęcznego z wczesną, silną i jednorodną lateralizacją występuje bowiem jedynie odwrócenie dominacji w obrębie półkul, u dzieci oburęcznych natomiast mamy do czynienia z brakiem dominacji lub konfliktem dominacji. Konflikt taki zaznacza się również w dominacji skrzyżowanej.
U dzieci o dominacji skrzyżowanej stwierdza się stosunkowo częste występowanie trudności w nauce pisania i czytania. Z tego punktu widzenia trzeba wyróżnić taki rodzaj dominacji skrzyżowanej, w którym leworęczności towarzyszy prawooczność, bądź też lewooczności-praworęczność. Dzieci o tym typie dominacji skrzyżowanej zmieniają niejednokrotnie w czytaniu kolejność i znaczenie liter, a pisząc-kreślą zamiast liter znaki przypominające odbicie tych liter w lustrze. Pismo takie określamy mianem pisma lustrzanego / zwierciadlanego /. Przy słabszym nasileniu tego typu zaburzeń dziecko miesza litery o zbliżonym kształcie, a odmiennym położeniu np. litery d i b, p i b itp. Dzieci o lateralizacji opóźnionej i osłabionej wykazują częściej od innych zaburzenia w zakresie orientacji przestrzennej. Długo nie mogą nauczyć się, która strona jest prawa, a która lewa. Mylą kierunki "na prawo" i "na lewo", mają trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych. Dzieci te przejawiają również trudności w nauce pisania i czytania. Rozwój ich sprawności ruchowej jest zazwyczaj opóźniony, a braki w zakresie orientacji przestrzennej utrudniają im rozpoznawanie i odwzorowywanie kształtów liter.

Dziecko leworęczne

Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne różni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami utrudniającymi naukę pisania i czytania. Sprawą niezmiernie ważną jest "wybór ręki", którą dziecko leworęczne ma pisać. Nauczyciel od pierwszych dni pobytu dziecka w szkole powinien pamiętać o postępowaniu z dziećmi leworęcznymi, powinien też uczulić na to rodziców.

Wskazówki dla rodziców i nauczycieli

1. Zwróćmy przede wszystkim uwagę, którą ręką dziecko myje zęby, czesze się, rysuje, trzyma łyżkę, sięga po zabawki na najwyższej półce. Często wyniki tych obserwacji nie dają jednoznacznej odpowiedzi. Warto wówczas podjąć inne próby i zaproponować dziecku inne zadania w formie zabaw:

·         wkładanie koralików do pudełka w określonym czasie-raz jedną raz drugą ręką (sprawdzamy, w którym pudełku jest więcej koralików),

·         podrzucanie i łapanie piłeczki na przemian prawą i lewą ręką (sprawdzamy, z której ręki piłka częściej wypada),

Dziecko "faworyzujące " lewą rękę powinno przed rozpoczęciem nauki w szkole zostać przebadane przez psychologa, który określi, czy faktycznie jest leworęczne, jeśli tak trzeba zaakceptować jego leworęczność.

Najprostszy sposób ustalenia dominacji to przeprowadzenie testu składającego się z kilku poleceń, które dziecko musi wykonać:

Taką próbę można z ciekawości przeprowadzić na własny użytek z dzieckiem w domu. Należy jednak:

·         podczas wykonywania ćwiczeń dokładnie obserwować dziecko,

·         szczególną uwagę zwrócić na odruchową reakcje dziecka np. odruchowy wybór ręki czy oka,

·         ćwiczenia tego typu można powtórzyć kilkakrotnie, jednak nie kilka razy pod rząd tę samą próbę, gdyż dziecko może zorientować się i wykonywać je nieprawidłowo,

·         należy zwracać uwagę na tempo pracy podczas wykonywania prób,

·         badanie należy przeprowadzić w formie zabawowej, nie powinno nużyć dziecka.

2. Jeśli badania wykażą, że dziecko jest leworęczne:

·         ustawmy lampę z prawej strony biurka, cień lewej ręki nie będzie utrudniał pisania (uwaga dla rodziców),

·         dopilnujmy, by w szkole siedziało w ławce w środkowym rzędzie, gdzie światło jest najbardziej rozproszone. Powinno też zajmować miejsce z lewej strony ławki, by nie przeszkadzać w pisaniu praworęcznemu koledze (uwaga dla nauczyciela),

·         nauczmy je, jak układać zeszyt, aby nie zasłaniało sobie pisanego tekstu i nie zamazywało go. Zeszyt powinien być ułożony ukośnie do krawędzi biurka. Jego lewy róg ma być skierowany lekko w górę, a prawy w dół (uwaga dla rodziców i nauczyciela).

Zaburzenia w nauce czytania i pisania

Jest to bardzo ważne hasło, nad którym chcę się przez chwilę zatrzymać. Nauka pisania i czytania jak już wspominałam, wymaga od dziecka właściwej oceny złożonych struktur czasowo-przestrzennych. Aby prawidłowo pisać i czytać, dziecko musi dokonywać analizy i syntezy wyrazów i zdań. Musi nauczyć się wyodrębniać nie tylko poszczególne wyrazy, lecz również głoski. W pierwszym okresie nauki pisania dzieci muszą przyswoić sobie symboliczne znaki literowe, muszą zapamiętać ich kształty, powiązać je z odpowiednimi dźwiękami i umieć odtworzyć graficznie.

Zarówno pisząc jak i czytając należy dokonać analizy i syntezy wyrazów w zakresie analizatorów:

·         wzrokowego,

·         słuchowego,

·         kinestetyczno-ruchowego.

Analizy nie można traktować w oderwaniu od syntezy, gdyż obydwa te procesy są ze sobą powiązane, to jednak u pewnych dzieci przeważają trudności natury analitycznej, u innych syntetycznej. Dzieci, które wykazują trudności natury analitycznej potrafią wyodrębnić w wyrazie poszczególne głoski, a nie potrafią stworzyć z nich określonej całości. Trudności natury syntetycznej polegają na tym, że dziecko potrafi z podanych liter alfabetu ruchomego złożyć odpowiedni wyraz, nie jest jednak zdolne z wyrazu jako całości tych liter wydzielić.

Dzieci, które źle słyszą lub źle widzą napotykają na trudności w nauce pisania i czytania . Jest to najczęściej:

·         błędne odtwarzanie liter - dziecko niedokładnie odczytuje i pisze głoski, spółgłoski i samogłoski np. zamiast los czyta las, zamiast sęk czyta sok,

·         statyczne odwrócenia liter - dziecko miesza ze sobą litery o podobnych kształtach, a innym położeniu i kierunku (b z d, p z b, u z n, w z m),

·         dynamiczne odwrócenie liter - dziecko przestawia litery, zmienia ich kolejność np. nim = min, 69 - 96, 38 - 83,

·         uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab np.
opuszczanie spółgłosek, tj. wczoraj = czoraj, masło = maso,
opuszczanie samogłosek: tj. jest = jst, album = albm, drugi = drgi.

Oprócz tych trudności wspólnych dla nauki czytania i pisania wymienić należy trudności związane z techniką pisania (między innymi):

·         linie o nierównomiernym nacisku i niejednakowym nachyleniu,

·         łuki przekształcone w kąt ostre i rozwarte,

·         litery wybiegające poza linie,

·         nie zachowana właściwa proporcja liter,

·         nieprawidłowe połączenia liter ze sobą,

·         za duże lub za małe odstępy między literami.

Są to niektóre z przykładów zniekształceń graficznej strony pisma.

W dobie komputerów i Internetu mogą się zdawać zbyt błahe, ale jak bardzo mogą utrudnić start dziecka w szkole wie tylko ten, kto odczuł to na przykładzie własnym, własnych dzieci bądź pracował lub pracuje z uczniami napotykającymi na trudności w nauce pisania i czytania. Ogromnie ważną sprawą jest zrozumienie przez rodziców problemów jakie napotyka ich dziecko, systematyczna współpraca rodziców - wychowawcy - reedukatora, a także Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, która sprzyja uczniowi, a której tak bardzo boją się rodzice. Dlaczego?- nie wiem. Należy także pamiętać, że zaburzeniom lateralizacji towarzyszyć może:

·         zaburzenie mowy (jąkanie),

·         zaburzenia orientacji przestrzennej (orientacja w lewej i prawej stronie własnego ciała, o której wspomniałam).

Zastanówmy się wspólnie na jakie tematy chcielibyśmy porozmawiać. Proszę o propozycje na kartce, którą przekaże mi Państwa dziecko, a ja postaram się w miarę możliwości o przybliżenie tych tematów na kolejnych naszych spotkaniach.

Zachęcam do lektury

1.      H. Spionek: " Dziecko leworęczne"

2.      B. Sawa: "Jeżeli dziecko źle czyta i pisze".

3.      S.B. Rimm: "Bariery szkolnej kariery. Dlaczego dzieci zdolne mają słabe stopnie."

4.      B. Zakrzewska: "Trudności w pisaniu i czytaniu. Modele ćwiczeń"

Leworęczność (dawniej mańkuctwo) - odwrócona w stosunku do większości ludzi funkcjonalność prawej i lewej ręki. Około 8–15% ludności jest leworęczna. Osoby leworęczne w odróżnieniu od praworęcznych, piszą, jedzą i wykonują większość czynności wymagających dużej precyzji ruchów za pomocą ręki lewej. Leworęczni nazywani są czasem mańkutami, lecz jest to określenie nie akceptowane przez wielu ludzi, a nawet uważane za obraźliwe.

Leworęczność wynika z silniejszego rozwoju prawej półkuli mózgu, co objawia się nie tylko w częstszym używaniu lewej ręki, lecz także w lepszym i sprawniejszym funkcjonowaniu całej lewej strony ciała. Tendencja do leworęczności pojawia się w niemowlęctwie i utrwala około 2 roku życia.

5