Heraklit z Efezu i Eleaci – porównanie
Heraklit z Efezu to filozof, który żył od około 540 r.p.n.e. do około 480 r.p.n.e. Urodził się w mieście Ephesos (Efez), jednym z jońskich miast, na terenie Azji Mniejszej.
Nazywany jest, był też ówcześnie, Ciemnym (greckie skoteinos) ze względu na wyjątkowo zawiłą formę, w jaką ujął swoje dzieło – Peri physeos, czyli O naturze. Nie zachowało się ono w całości, dziś dysponujemy jedynie około 130 fragmentami traktatu. Dzieło podzielone było na trzy części – dotyczącą kosmologii, kolejną o polityce i ostatnią o teologii. Charakter dzieła jest uznawany za bardzo specyficzny, przypomina bowiem aforyzmy i jest niezwykle problematyczny w interpretacji. Istnieją przypuszczenia, że Heraklit w pełni zdając sobie sprawę z trudności, jakie przysparzają jego teksty, chciał być w stosunku do swoich odbiorców złośliwy i dlatego właśnie jego spuścizna przyjęła pełną niedomówień i niejasną formę. Taką hipotezę mogą potwierdzać słowa samego filozofa – Pan, którego wyrocznia jest w Delfach, ani nie oznajmia, ani nie ukrywa, tylko daje znak.
Heraklit działał w okresie tworzenia się filozofii, kiedy słownictwo filozoficzne nie było jeszcze rozbudowane. Przypisuje mu się ukucie samego słowa filozof (philosophos – kochający mądrość), a także nowego znaczenia pojęcia (lub wprowadzenia go w ogóle wedle innych źródeł) logos (bardzo wieloznacznego u starożytnych Greków), które dla Heraklita jest ekwiwalentem mowy wiążącej, czyli takiej, która łączy kosmos we wspólnym rozumieniu.
Heraklit wyrastał z gruntu jońskiej filozofii przyrody (geograficznie Milet, centrum filozofii przyrody, jest położony bardzo niedaleko Efezu, dlatego też poglądy jończyków były w Efezie stosunkowo mocno zakorzenione), stąd też poszukiwał zasady świata – arche odnalazł pod postacią ognia. Jednak, w przeciwieństwie do jończyków, arche to jest zmienne i nie stanowi pierwotnego tworzywa, a raczej źródło przemian. Zmiany te zachodzą w dwóch kierunkach. W dół – dając powietrze, które skraplało się dając wodę, która to znów wsiąkała w ziemię; oraz w górę – co było odwróceniem tego procesu. Zmiany same są napędzane walką przeciwieństw, której na co dzień dotyka człowiek, chociażby pod postacią walki życia i śmierci. W ciągłej zmienności Heraklit widział również ład – pisał, że przeciwieństwa się godzą, a z różnych dźwięków powstaje najpiękniejsza harmonia.
Stanowisko, które przyjął Heraklit, nazywane jest wariabilizmem, które to pojęcie jest osadzone w łacińskim źródłosłowie variabilis – zmienny. Pogląd ten zakłada, że świat podlega ciągłym przemianom, że w kosmosie panuje bezustanna zmienność zjawisk. Ilustracją tego poglądu może być rzeka. Sam Heraklit ukuł stwierdzenie panta rhei – wszystko płynie, a człowiek nie ma możliwości dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, która zmienia się z upływem czasu. Filozof widział w ciągłych zmianach źródło lęków i bezsilności człowieka, jednak stwierdził, że nawet w świecie opartym na przemianach istnieje coś stałego – jest to właśnie samo prawo ciągłej przemiany. Ten trwały czynnik u Heraklita jest właśnie oparty na logosie, wspomnianym wcześniej – czymś wspólnym dla wszystkiego, co istnieje.
Heraklit zajmował się kwestiami epistemologicznymi, jednak w niewielkim zakresie. Jego poglądy w tej kwestii ograniczyły się do zaprzeczenia ważności poznania zmysłowego, jako że nie jest ono niczym innym, jak wyrażaniem sądów osobistych, nie mających wiele wspólnego z prawdą i uleganiem iluzjom.
Chociaż za filozofa, który dokonał pierwszego przewrotu antropocentrycznego uznaje się powszechnie Sokratesa, to u Heraklita znajdujemy już zaczątki tego procesu. Heraklit sformułował zdanie Szukam i pytam samego siebie, co uznawane jest czasem za parafrazę napisu Poznaj samego siebie umieszczonego nad bramą delfickiej wyroczni. Filozof odnalazł prawidłowość pomiędzy kosmosem w rozumieniu wszechświata, a kosmosem jako życiem ludzkim, życiem jednostki. Stwierdził, że poznając świat i prawa nim rządzące, poznajemy tym samym siebie jako ludzi i prawa rządzące naszym życiem.
Te refleksje antropologiczne prowadzą do stworzenia systemu etycznego. Na typowe dla etyki pytanie jak żyć? u Heraklita znajdujemy odpowiedź – podążaj za logosem i żyj zgodnie z naturą. Również – bądź mądry i dąż do mądrości, bowiem wiedza jest źródłem świadomości, że przeciwieństwa, choć kłopotliwe i uciążliwe dla człowieka są potrzebne, jako że nic nie może istnieć, nie mając swojego przeciwieństwa w naturze.
Eleaci to szkoła filozoficzna, założona na początku V w.p.n.e. w Elei. Co do osoby założyciela – formalnie, założycielem szkoły był Ksenofanes z Kolofontu, jednak obecnie uznaje się za właściwego założyciela, który nadał szkole odpowiedni kierunek filozofowania, Parmenidesa Elejczyka. Parmenides od swojego nauczyciela wziął główne założenie – jedność (Ksenofanes opowiadał się za jednością boga – zakładał istnienie jednego boga z jego różnorodnymi opisami i percepcjami), jednak Parmenides skupił się na ontologii, zarzucając wcześniejszy kierunek teologiczny. Jego następcy kontynuowali ten nurt, dlatego też coraz częściej marginalizuje się rolę Ksenofonesa dla szkoły elejskiej.
Parmenides żył w okresie od około 540 r.p.n.e. do około 470 r.p.n.e. Jest autorem traktatu Peri physeos, czyli O naturze. Poemat, podobnie jak u Heraklita, podzielony był na trzy części, włączając prolog, część pod tytułem Prawda oraz część Mniemania, i, znów podobnie jak u Heraklita, dzieło nie zachowało się w całości. Tak jak traktat Heraklita, jest to dzieło nadzwyczaj zawile sformułowane i trudne w interpretacji. Dodatkową trudność stwarza fakt, że O naturze, ma nie tylko styl poetycki, ale też charakter profetyczny. Dzieło to jest zdecydowaną odpowiedzią na filozofię heraklitejską, co do której głównych założeń Parmenides staje w opozycji.
Dzieło opisuje sen lub wizję autora, w którym bogini Dike (uosobienie sprawiedliwości) wskazuje mu drogę prawdziwego poznania. U Parmenidesa jest to poznanie rozumowe, z całkowitym odrzuceniem empiryzmu. Wyszczególnia on tutaj podział na episteme – wiedzę pewną i potwierdzoną, oraz doksa – wiedzę zdobytą zmysłowo, która w tłumaczeniu jest jedynie mniemaniem. Od słowa episteme pochodzi obecna nazwa jednego z działów filozofii, epistemologii – nauki o poznaniu, tak więc eleaci również przyczynili się do poszerzenia słownika filozoficznego. W części pierwszej traktatu Parmenides zajmuje się szerzej zagadnieniami ontologicznymi.
Głównym założeniem, które przyjmuje Parmenides jest byt jest, a niebytu nie ma. Widać tutaj zaczątki logiki – filozof stworzył zasadę tożsamości (każdy byt jest tym, czym jest) oraz niesprzeczności (każdy byt jest tym, czym jest, a przez to nie czymś innym).
Opierając się na tym stwierdzeniu, dalej przyjmuje stanowisko Heraklita w sprawie wieczności wszechświata, stwierdza, że kosmos istniał od zawsze. Uzasadnienie jest banalnie proste - byt musiałby powstać z niebytu, a niebytu nie ma i jako coś, co powstało, musiałby też po pewnym czasie się w ten nieistniejący niebyt przeistoczyć.
Jednak zupełnie różne, jak już można zauważyć są stanowiska Heraklita i Parmenidesa na temat kosmosu w ogóle. Parmenides stwierdza jedność bytu, odrzuca w ogóle zmienność, podkreśla nieruchomość, niepodzielność, niezróżnicowanie bytności.
Kontynuatorem koncepcji Parmenidesa był jego uczeń, Zenon z Elei, drugi najwybitniejszy przedstawiciel szkoły eleatów. Żył w latach od około 490 r.p.n.e. do około 430 r.p.n.e. Zenon znany był z rozwinięcia swojej dialektyki, która sprowadzała się do obalania tezy sprzecznej z tą, którą chce się udowodnić. Dodatkowo, sformułował bardzo efektowne erystycznie argumenty przeciwko ruchowi. Starał się tym zwalczyć idee Heraklita o zmienności. Do najbardziej znanych należą trzy paradoksy.
Pierwszy z nich polega na ukazaniu dychotomii ruchu. Aby przedmiot mógł przebyć pewną drogę, musi najpierw pokonać jej połowę, następnie połowę połowy itd. Tworzy to nieskończoną ilość „połowicznych” odcinków, a ich przebycie w skończonym czasie jest niemożliwe.
W drugim paradoksie Zenon Elejczyk posługuje się obrazem strzały w locie. W danej chwili ta strzała nie porusza się, a spoczywa nieruchomo (jak po „stop-klatce”), podobnie jak w każdej innej chwili. Czas natomiast, jak wiadomo, składa się z chwil, a zatem ruch jest sumą bezruchów, czyli nie istnieje.
Trzeci przypadek wykorzystuje jedną z własności ruchu – względność. Zenon wskazuje, że prędkość jednego poruszającego się przedmiotu (osoby) może być różna, zależnie od układu odniesienia, co sprowadza się do tego, że prędkość jest jednocześnie taka i inna, czyli przeczy zasadzie tożsamości, a więc ruch nie może istnieć.
W kwestiach epistemologicznych stanowisko eleatów pokrywa się ze stanowiskiem Heraklita. Podział Parmenidesa podkreśla istotę episteme, i odrzuca doksa, a Zenon korzystając ze swoich umiejętności retorycznych daje nam powód dla odrzucenia sądów opartych na poznaniu zmysłowym. Uzasadnia on, że zmysły oszukują nas – ziarno rzucone na ziemię nie wydaje dźwięku, jednak worek ziarna daje wyraźny odgłos. To właśnie oszustwo zmysłów.
Bibliografia
- Słownik Myśli Filozoficznej, Wydanie I, red. M.Siwiec, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2008
- Słownik Filozofii, red. A.Aduszkiewicz, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2004
- J.Pilikowski, Filozofia w gimnazjum, Wydawnictwo Zamiast Korepetycji, Kraków 2000
- J.Woleński J.Hartman, Wiedza o etyce, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2008
- W.Tatarkiewicz, Historia filozofii, tom pierwszy, filozofia starożytna i średniowieczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998
- W.Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2008
n.t