ARYSTOTELES O DUSZY EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL MMIII. Ksiga pierwsza ROZDZIA I Donioso psychologii i jej metoda* Chocia [wszelk] wiedz1 uwaamy2 za rzecz pikn i wartociow3, przenosimy jednak jedn nad drug ju to dla jej wikszej subtelnoci4, ju to dla jej przedmiotu wzniolejszego i bardziej godnego podziwu. Dla tych obu racyj musimy5 umieci badanie duszy6 w rzdzie naczelnych nauk. Ponadto wiadomo oglnie7, e jej znajomo wzbogaca w wysokim stopniu cay zespl prawd8, a w szczeglnoci przyrodoznawstwo; ona bowiem stanowi jakby podstaw istnienia zwierzt9. Zamiarem naszym jest podda naukowej dyskusji i dobrze pozna10 naprzd jej natur i istot11, a nastpnie wszystkie jej waciwoci12, spord ktrych jedne stanowi cech samej wycznie duszy13, inne za przysuguj take zwierztom [zoonym z duszy i ciaa!] lecz tylko dziki niej14. Niezwykle trudno przychodzi urobi sobie o niej jaki zdecydowany sd15. Poniewa problem niniejszy dotyczcy substancji i istoty16 napotykamy na wielu innych polach wiedzy17, dlatego mgby kto przypuszcza, e istnieje jaka jedna metoda18 bada, wsplna wszystkim przedmiotom, ktrych istot chcemy pozna (jak istnieje * Tytuy rozdziaw pochodz od tumacza. jedna metoda wyprowadzania19 wasnoci przypadociowych20 [z istoty]), i e powinnimy szuka tej wanie metody. Jeli nie ma adnej tego rodzaju wsplnej metody do ustalania istoty rzeczy, nasze zadanie staje si przez to trudniejsze; staniemy bowiem przed koniecznoci okrelenia dla kadej [badanej] rzeczy jej waciwej metody. Ale gdybymy nawet doszli do przekonania, e naley si posugiwa dowodzeniem wzgldnie metod dzielenia21 lub inn jak metod22, pozostanie jeszcze wiele zagadnie i problemw do rozwizania odnonie do zasad, ktre maj stanowi punkt wyjcia dla naszych bada; dla rnych bowiem nauk s one rne, dajmy na to dla liczb i powierzchni23. Nie ulega adnej wtpliwoci, e na pierwszym miejscu naley rozstrzygn nastpujcy problem: do ktrego spord [najwyszych] rodzajw [czyli predykamentw] naley dusza i czym ona waciwie jest; chc przez to powiedzie: czy jest ona jednostk samodzieln [indywiduum] i substancj, czy jakoci, czy rozcigoci, czy te moe jakim innym spord predykamentw24 [przez nas] omwionych; ponadto czy jest czym spord rzeczy, ktre istniej tylko w monoci, czy raczej jest jakim aktem25 - bo niemaa zachodzi rnica [midzy tymi dwoma pojciami]. Trzeba jeszcze zobaczy, czy jest ona podzielna na czci, czy nie i czy kada dusza jest tej samej natury, czy te odmiennej; a jeli odmiennej, to czy rni sj od innych gatunkiem, czy te rodzajem; ci bowiem, co dzisiaj rozprawiaj o duszy i badaj j26, zdaj si mie na oku sam wycznie dusz ludzk. Bardzo naley uwaa rwnie na to, by nie zostawi w cieniu nastpujcego problemu: czy definicja duszy jest jedna (podobnie jak definicja zwierzcia), czy te jest ona dla kadej z nich odmienna, jak odmienn jest definicja konia, psa, czowieka, boga27 w tym ostatnim wypadku zwierz oglne" albo nie jest niczym, albo jest czym pochodnym28, podobnie zreszt jak jakikolwiek oglny" przymiot. Ponadto, jeli mnogo nie dotyczy duszy, lecz jej czci, pozostaje do rozstrzygnicia, czy zacz nasze dociekania naukowe od caej duszy, czy od jej czci29. Nieatwo jest take zdecydowa, ktre z tych [ostatnich] s od siebie naturalnie rne; dalej, czy naley bada wprzd czci, czy te ich funkcje30, na przykad mylenie czy rozum, wraenie zmysowe czy wadz zmysow; i podobnie co do innych [czci i funkcji duszy]. Jeli funkcje, to mona si dalej pyta, czy nie wypada zbada wprzd31 ich przedmiotw, na przykad przedmiotu zmysowego przed wadz zmysow, przedmiotu rozumu przed samym rozumem. Ale poznanie istoty [tych substancji] wiedzie nie tylko do wykrycia przyczyn waciwoci przypadkowych, ktre znajduj si w substancjach (podobnie jak w matematyce znajomo tego, co proste i tego, co krzywe lub istoty linii i powierzchni pomaga zrozumie, ilu ktom prostym rwnaj si trzy kty trjkta), lecz i odwrotnie, wzmiankowane przypadoci walnie przyczyniaj si do poznania istoty [substancji]. W samej rzeczy, gdy bdziemy w stanie zda spraw z wszystkich lub [przynajmniej] bardzo wielu przypadkowych waciwoci zgodnie z dowiadczeniem32, wtedy take bdziemy mogli powiedzie co gruntownego co gruntownego o samej substancji. Punktem wyjcia bowiem wszelkiego naukowego dowodzenia jest istota [definicja]33 do tego stopnia, e wszelkie definicje, ktre nie pozwalaj nam wykry waciwoci [substancji], a moe nawet nie uatwiaj nam tworzenia o nich hipotez, s co do jednej dialektyczne34 i czcze35. Niema trudno sprawiaj take przeycia duszy: czy mianowicie wszystkie one s wsplne jej i osobnikowi, ktry j posiada, czy te istniej wrd nich jakie waciwe samej tylko duszy? Rozwizanie problemu narzuca si z koniecznoci; nie jest ono jednak atwe. W przewaajcej iloci [przey] jasno wida, e dusza [nie moe] bez wsplnoty z ciaem ani podlega im, ani ich wywoywa; takimi s na przykad gniew, odwaga, podliwo36 i w ogle wraenie zmysowe37. Co najbardziej wyglda na wyczn waciwo duszy, to mylenie, ale jeli i ono jest szczeglnym rodzajem wyobrani38 lub [przynajmniej] nie moe zaistnie bez niej, w takim razie i ono jest niemoliwe bez ciaa39. Jeli zatem wrd czynnoci duszy lub jej stanw biernych znajduje si co, co by byo jej samej jednej waciwe, bdzie ona moga istnie oddzielnie [od ciaa]; przeciwnie, jeli nie ma niczego takiego, co by byo waciwe duszy jako takiej, nie bdzie moga istnie samodzielnie; lecz bdzie z ni tak jak z lini prost40: jako taka, posiada [ta ostatnia] rne waciwoci, na przykad [waciwo] dotykania kuli spiowej w jednym punkcie; nigdy jednak nie dotknie jej wtedy, jeli si j oddzieli [od ciaa]. W rzeczywistoci jest nieoddzielna, zawsze bowiem istnieje wraz z jakim ciaem. Ot zdaje si, e rwnie wszystkie przeycia duszy odwaga, agodno, strach, lito, zuchwalstwo a wreszcie mio i nienawi implikuj ciao; rwnoczenie bowiem z ich trwaniem i ciao podlega przemianom. A dowd na to? Niekiedy silne i gwatowne podniety nie wywoujadnego gniewu ani strachu; kiedy indziej sabe i ledwie dostrzegalne wzniecaj [w nas] poruszenia, gdy mianowicie ciao jest podniecone lub znajduje si w stanie podobnym do gniewu. Wida to jeszcze wyraniej z innego faktu: nawet w nieobecnoci jakiejkolwiek przyczyny strachu mona przeywa uczucia czowieka miotanego strachem. Z tego wszystkiego wynika, e uczucia s formami tkwicymi w materii. Odpowiednio do tego trzeba je take definiowa, na przykad gniew jest pewnym rodzajem ruchu danego ciaa lub czci czy wadzy wywoanym dan przyczyn dla danego celu. Dla tej to racji do fizyka [przyrodnika] naley badanie duszy ju to kadej, ju to takiej, jak opisalimy41. Konsekwentnie fizyk [przy- rodnik] i dialektyk bd inaczej definiowa kade ze wzmiankowanych uczu, na przykad gniew. Dla tego ostatniego [bdzie on] dz odwetu" lub czym tego rodzaju42; dla tamtego wrzeniem krwi otaczajcej serce lub elementu gorcego". Ten podaje materialn stron uczucia, tamten [jego] form, czyli pojcie; pojcie bowiem stanowi form rzeczy; lecz [w naszym wypadku] musi ona tkwi w danej materii, jeli ma w ogle istnie. Rzecz si tutaj ma podobnie, jak z definicj domu: schron zabezpieczajcy nas od zguby grocej nam od wiatrw, deszczu i upau". Kto moe go okreli: [zesp] kamieni, cegie i belek"; jeszcze inny: dana forma nadana tym rzeczom dla wzmiankowanego celu". Ktry z nich jest fizykiem? Czy. ten, co uwzgldnia tylko materi, ignorujc zgoa form? Czy moe ten, co uwzgldnia jedynie form? Czy nie ten raczej, co [okrela dom] za pomoc obu elementw? Ale w takim razie czym bd obaj inni? Bowiem chyba nie ma takiego, ktry zajmowaby si [w nauce] wasnociami materii, ktre ani nie s oddzielne od niej, ani nie s pojte jako od niej oddzielne. Fizykiem jest ten, co uwzgldnia zarwno funkcje czynne danego ciaa i danej materii, jak ich stany bierne. Co si tyczy waciwoci, ktrych si nie uwaa za takowe, to nimi zajmuje si kto inny: jednymi specjalici tacy, jak na przykad architekt lub lekarz, zaley od okolicznoci43; innymi, ktre wprawdzie nie istniej oddzielnie, lecz s rozwaane niezalenie od danego ciaa i w oderwaniu od niego, zajmuje si matematyk44; takimi wreszcie, ktre istniej oddzielnie od cia, zajmuje si pierwszy filozof" [metafizyk]45. Powrmy jednak do miejsca, od ktrego zboczylimy. Mwilimy [tam], e przeycia duszy nie dadz si oddzieli od fizycznej materii zwierzt, do ktrej, jak widzielimy, przynale na przykad gniew i strach; i e nie istniej w ten sam sposb, co linia i powierzchnia. ROZDZIA II Teorie duszy w staroytnej filozofii Gdy badamy dusz, powinnimy rwnoczenie stawia problemy, ktre bdziemy musieli w dalszym cigu rozwiza, oraz roztrzsa pogldy wszystkich poprzednikw46, ktrzy tylko je o niej wyrazili a to wszystko w tym celu, aby skorzysta z ich trafnych uwag i ustrzec si ich pomyek. Punktem wyjcia [naszych] bada bdzie przegld tych cech, ktre zdaniem ogu najbardziej charakteryzuj natur duszy. Ot dwie zwaszcza cechy zdaj si odrni jestestwo posiadajce dusz od jestestwa, ktremu jej brak, mianowicie ruch47 i wraenie zmysowe. Waciwie tylko te dwie [cechy]48 przej...
ryolz