Andrew Wilson UKRAI�CY Z angielskiego prze�o�y� Marek Urba�ski FAKTY Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Tytu� orygina�u THE UKRAINIANS. UNEXPECTED NATION Projekt ok�adki i rysunki Katarzyna Kryczka Zdj�cie na ok�adce Z. Hauser Redaktor prowadz�cy Tomasz Jendryczko Redakcja Magdalena Szcz�sny-Mr�wczy�ska Konsultacja map Anna Dunin-W�sowicz Redakcja techniczna Miros�awa Kostrzy�ska Korekta Beata Paszkowska Agata Bo�dok Copyright � 2000 by Andrew Wilson Copyright � for the Polish translation by Bertelsmann Media Sp. z o.o., 2002 Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Fakty Warszawa 2002 Dzia� Handlowy ul. Roso�a 10, 02-786 Warszawa tel. 0-22 645 82 41 fax 0-22 648 47 31 zam�wienia @ bertelsmann. de Sk�ad i �amanie Agencja MASTER, ��d� Druk i oprawa Drukarnia Naukowo-Techniczna, Warszawa ISBN 83-7311-025-9 Nr 3114 nm I � 11 Spis tre�ci Spis ilustracji Wst�p Chronologia Podsumowanie: dlaczego Ukraina? Wskaz�wki bibliograficzne Przypisy Indeks IX XI XV 1 Sprzeczne koncepcje etnogenezy. Epika dawnej Rusi 1 2 Armie Goga i Magoga: mit staro�ytno�ci Ukrainy 21 3 Ni pies, ni wydra. Mi�dzy Polsk� a Rosj� 40 4 Kozacy - obro�cy Dzikich P�l, obro�cy wiary 58 5 Ukraina, Rosja i Rossija 72 6 Scenariusz habsburski 101 7 Wiek XX: od ch�opstwa do Ukrainy? 121 8 Niepodleg�o��: zdobyta czy podarowana? 157 9 �ycie polityczne. Ustalenie regu� gry 179 10 Przyszli Ukrai�cy. Jedna czy wiele Ukrain? 219 11 Anio�y i szpilki: religia ukrai�ska 248 12 Czerwony o��wek MFW: czarna dziura gospodarki ukrai�skiej 268 13 Ukraina przysz�o�ci: prolegomena teorii geopolityki ukrai�skiej 299 333 341 347 373 iiiiiiiimiimtii � � � * W I Ukrai�cy Ilustracje Ilustracje w tek�cie 1. Andrzej Bogolubski przejmuje ikon� Matki Boskiej W�odzimierskiej/Wyszgorodzkiej Jaros�aw Pelenski, The Contest for tbe Legacy ofKievian Rus, 1998) ...................16 2. �mier� ksi�cia Andrzeja Bogolubskiego, 1175 (Pelenski, ibid.).........................16 3. Lew Sylenko Go�� z grobu naszych przodk�w (Hist z Chramu Predkiw) .................25 4. �Dwaj suwerenowie, 1654" i �Dwie suwerenno�ci, 1990" (Plakat, Ruch-press, 1991)...................................................64 5-7. Ukrai�skie plakaty nacjonalistyczne (�Samostijna Ukraina", 1991; �Post Postup", 1991-1995) ...............................................188 8�12. Plakaty ukrai�skich ugrupowa� lewicowych (�Towarysz", �Kommunist", 1994-1999) ..........................................197-198 13. Kuczma atakowany za odst�pstwo od programu, kt�ry dal mu zwyci�stwo w wyborach prezydenckich (�Towarysz", 1995) ..................................203 14. �Drzewo Ko�cio�a Chrystusowego" (plakat z monasteru poczajowskiego, 1998)...........257 15. Inflacja w wydaniu ukrai�skim (�Post Postup", 1992)..............................270 16. Jurij �ypa � mapa zasob�w energetycznych Ukrainy i Rosji (Rozpodil Rossiji, 1941)........295 17. Zasi�g terytorialny ziem etnicznie ukrai�skich w latach 1200-1910 (za: Wolodymyr Kubijowycz, Historiscber Atlas der Ukrain�, 1941)....................303 18. Rudolf Kjellen, Mapa etniczna Europy (z: Die politischen Probleme des Weltkirieges, 1916) . . 309 19. Zbigniew Brzezi�ski Geostrategia euroazjatycka (�Foreign Affairs", September/October 1997) ..................................................313 20. Aleksandr Dugin - mapa Ukrainy (Osnowy gieopolitiki. Gieopoliticzeskoje buduszczeje Rossiji, 1997) ..................................................321 21. Ukraina jako zesp�l narodowo�ci wielkoruskich (Russkij Gieopoliticzeskij Sbornik 1997)...........................................................322 22. Aleksiej Mitrofanow Zach�d i Po�udnie Rosji europejskiej (za: Szagi nowoj gieopolitiki, 1997) ...........................................324 23. Koncepcja nowej Europy Halforda Mackindera, 1919-1920 (�Geographical Journal", 1976)..............................................326 24. Jurij �ypa - mapa Rosji {Rozpodil Rossiji, 1941) .................................330 Mapy 1. Ru� w XII wieku...........................................................3 2. Ru�, Polska, Rosja i Zaporo�e w XVII wieku .....................................59 3. Ukraina w po�owie XIX wieku ...............................................73 4. Ukraina w latach 1917-1920................................................124 5. Ukraina w okresie mi�dzywojennym ..........................................132 6. Suwerenna Ukraina (po 1991 roku)...........................................180 IX ilustracje Plansze czarno-biale z wk�adki mi�dzy stronami 110 a 11 oryg. 1. Pyrohoszcza, cerkiew Bogurodzicy, Kij�w (fot. Autora.) 2. Sob�r �w. Sofii, Nowogr�d (fot. Autora.) 3. Zwiastowanie z Ustiuga (Galeria Trietiakowska, Moskwa) 4. Matka Boska Orantka (Galeria Trietiakowska, Moskwa) 5. Pomnik Iwana Podkowy, Lw�w (fot. Autora.) 6. Sob�r Wniebowst�pienia, �awra Peczerska, Kij�w (rekonstrukcja komputerowa, w: Welcome to Ucraine, 1997) 7. Cerkiew �w. Miko�aja, Kij�w (rekonstrukcja komputerowa, w: Welcome to Ucraine, 1997) 8. Rze�ba socrealistyczna (fot. Autora.) 9. Pomnik �Wieczystej jedno�ci" narod�w ukrai�skiego i rosyjskiego, Kij�w, 1954 (fot. Autora.) 10. Pomnik Holochwastowa, Kij�w (fot. Autora.) 11. Pomnik Ostapa Bendera, Kij�w (fot. Autora.) 12. Tablica upami�tniaj�ca Wielki G��d, Kij�w (fot. Autora.) 13. Pomnik Niko�aja Hruszewskiego, Kij�w (fot. Autora.) 14. Pomnik Archanio�a Micha�a, Kij�w (fot. Autora.) 15. Pomnik Tarasa Szewczenki, Kij�w (fot. Autora.) 16. Plakat wy�miewaj�cy pogo� Ukrai�c�w za dobrami materialnymi (Ruch-presi, 1991) Plansze barwne - wk�adka mi�dzy str. 174 a 175 oryg. 17. Madonna z Wyszgorodu/W�odzimierza (Galeria Trietiakowska, Moskwa) 18. Z�otow�osy anio� (Rosyjskie Muzeum Pa�stwowe, St. Petersburg) 19. John Martin, S�d Ostateczny (Tat� Britain, London) 20. Matka Boska Orantka, Sob�r �w. Sofii, Kij�w 21. Ilja Riepin, Kozacy Zaporoscy pisz� list do su�tana, 1891 (Rosyjskie Muzeum Pa�stwowe, St. Petersburg) 22. Myko�a Iwasiuk, Wjazd Chmielnickiego do Kijowa, 1649, 1912 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 23. Ikony �w. Anastazji i �w. Julianny, po�owa XIII w (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 24. �wi�ta Patronka, lub Wstawiennictwo Matki Bo�ej, koniec XVII w. (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 25. Wiktor Waziecow, Chrzest Kijowian, 1895 (Sob�r �w. W�odzimierza w Kijowie) 26. Nicholas Roerich, projekt scenografii do �wi�ta wiosny (Jac�ueline Decter, The Life and Times of Nicholas Roerich, 1989) 27. Oleksandr Muraszko, Zwiastowanie, 1907-1908 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 28. Wsiewo�od Maksymowycz, Dwoje, 1913 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 29. Anatolij Petryckyj, M�oda kobieta, 1921 (Muzeum teatru i Kina, Kij�w) 30. Maria Symiakowa, Bomba, 1916 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 31. Dawid Burliuk, Karuzela, 1921 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 32. Wasyl Jermie�ow, A, 1928 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 33. Iwan Paszczyn, Kowal, 1930 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 34. Kazimir Malewicz, Biegn�cy, 1933-1934 (Musee National d'Art Modern�, Paris) 35. Mychai�o Chmielko, Triumf zwyci�skiego ludu, 1949 (Galeria Trietiakowska, Moskwa) 36. Mychai�o Chmielko, Wieczysta jedno��, 1954 (wersja z L-Art Gallery, Kij�w; fot. Autora) 37�39. Plakaty z okresu wojny (Misterstwo narod�ene �owtnem, 1987) 40. Tatiana Jab�onskaja, Chleb, 1949 (Galeria Trietiakowska, Moskwa) 41. Monaster �w. Micha�a, Kij�w (fot. Autora) 42. Pomnik Jaros�awa M�drego, Kij�w (fot. Autora) 43. Widok na Sob�r �w. Sofii i pomnik Chmielnickiego, Kij�w (fot. Autora) 44. Oles Siemiernia, Moje miasto, 1982 (Narodowe Muzeum Sztuk Pi�knych, Kij�w) 45. Banknot o nominale dw�ch hrywien, z podobizn� Jaros�awa M�drego. Wst�p Dlaczego �nar�d, kt�ry pojawi� si� niespodzianie"? Przede wszystkim z tej przyczyny, �e powstanie niepodleg�ego pa�stwa ukrai�skiego w roku 1991 by�o ogromnym zaskoczeniem dla kancelarii dyplomatycznych, uniwersytet�w i gie�d pa�stw zachodnich - niespodziank�, z kt�r� Zach�d nie zd��y� si� zreszt� jeszcze do ko�ca oswoi�, tym bardziej �e wzi�wszy pod uwag� etniczne, j�zykowe i religijne zr�nicowanie wsp�czesnej Ukrainy, istnia�o wiele powa�nych przyczyn, by uwa�a� ten kraj za wyj�tkowo ma�o prawdopodobnego kandydata do suwerennego bytu pa�stwowego. Tak czy inaczej, pa�stwo, kt�rego si� nikt nie spodziewa�, nie przestaje przez to by� pa�stwem takim samym, jak wiele innych. Przyzwyczaili�my si� do poj�cia suwerennej Belgii, do kraj�w, kt�re nazywaj� si� Turcja, Kuwejt i S�owacja - niewykluczone, �e nied�ugo przyjdzie nam przywykn�� do niepodleg�ej Konfederacji Kurdystanu - spowszednieje nam zatem i Ukraina. O ile nie dojdzie do jakiej� katastrofy, pa�stwo to pozostanie tam, gdzie jest dzisiaj. Nowa Ukraina jawi si� na og� - i s�usznie - jako spo�eczno�� nad wyraz niejednolita i zr�nicowana, jednak�e d��enie do budowy jedno�ci z r�norodno�ci to zjawisko w dziejach pa�stw najzupe�niej normalne. Nazywa si� je zwykle �procesem kszta�towania to�samo�ci narodowej", osobi�cie stara�em si� jednak wystrzega� tego, topornego w gruncie rzeczy, poj�cia. Chcia�em r�wnie� -i mam nadziej�, �e mi si� to uda�o - unikn�� w moich rozwa�aniach sugestii, jakoby proces ten musia� w spos�b nieodwo�alny osi�gn�� sw�j cel. P�ki co, wszystko - pomijaj�c jedynie katastrofal...
jakub.a.michalski