NR 18 ANTROPOMOTORYKA 1998
SPIS TREŚCI
ROZPRAWY I ARTYKUŁY
Andrzej Jopkiewicz- Changeability and Familial Conditioning of Some Manifestations of Speed of Movement in Man
Janusz Jaworski, Jan Szopa- Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania wybranych predyspozycji somatycznych i motorycznych ludności wiejskiej Żywiecczyzny
Jerzy Cempla, Marek Bawelski- Rozwojowe zmiany wskaźnika obrazującego relację beztlenowej do tlenowej mocy wysiłku
Tadeusz Ruchlewicz, Wiesław Chwała, Marek Blok - Badania elektromiograficzne mięśni grzbietu u dziewcząt o różnym stopniu zaawansowania bocznych skrzywień kręgosłupa
Stanisław Sterkowicz - Zdolności koordynacyjne a sprawność specjalna karateków
PRACE PRZEGLĄDOWE
Jan Szopa- Struktura zdolności motorycznych - identyfikacja i pomiar.
RECENZJE
Henryk Stolarczyk - Uwagi na temat podręcznika pt. ,,Podstawy antropometrii, metody, techniki, normy.”
STRESZCZENIA W JĘZYKU POLSKIM
Andrzej Jopkiewicz - Changeability and Familial Conditioning of Some Manifestations of Speed of Movement in Man
Brak streszczenia w języku polskim
Janusz Jaworski, Jan Szopa - Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania wybranych predyspozycji somatycznych i motorycznych ludności wiejskiej żywiecczyzny
Przedmiotem opracowania było określenie siły uwarunkowań genetycznych
i środowiskowych w populacji wiejskiej Żywiecczyzny. Materiał stanowiło 114 pełnych rodzin obejmujących 125 synów i 93 córki w wieku od 7 do 15 lat. W celu uzyskania większych liczebności zbadano dodatkowo 463 uczniów i 424 uczennice szkół podstawowych z tego terenu — była to równocześnie grupa porównawcza. Zakres badań objął podstawowe cechy morfologiczno-strukturalne (długościowe, szerokościowe, masę ciała i jej komponenty, gibkość) oraz funkcjonalne, możliwe do pomiaru w warunkach domowych (siłę chwytu ręki, maksymalną pracę anaerobową, szybkość reakcji, częstotliwość ruchów, równowagę oraz orientację przestrzenną). Zastosowano podstawowe metody statystyczne (x, SD) oraz genetyki populacji (korelacje między krewnymi, h2 ) operując we wszystkich obliczeniach wielkościami znormalizowanymi ,,z”, wytrącającymi wpływ wieku, płci oraz statusu społeczno — ekonomicznego. Stwierdzono, że najsilniejszą kontrolę genetyczną wykazały parametry długościowe (wysokość ciała, wysokość siedzeniowa i długość kończyn dolnych), a u dziewcząt — szerokość bioder. Średnio silną — masa ciała i oba jej komponenty (LBM i FM), spośród cech funkcjonalnych zaś orientacja przestrzenna i MPA — podobnie u obojga płci. Pozostałe cechy są słabo kontrolowane genetycznie. Zaobserwowano działanie tzw. regulatora matczynego (w młodszej grupie wieku) oraz wyraźny wzrost siły uwarunkowań genetycznych cech funkcjonalnych w miarę osiągania pełnego ich rozwoju. Stwierdzono również duże zróżnicowanie poziomu rozwoju somatycznego (nie funkcjonalnego) pod wpływem statusu społeczno-ekonomicznego — pomimo dość silnych uwarunkowań genetycznych. Cechy te wykazują również nadal trwający, silny trend sekularny.
Jerzy Cempla, Marek Bawelski - Rozwojowe zmiany wskaźnika obrazującego relację beztlenowej do tlenowej mocy wysiłku
Autorzy licznych prac, analizując zmiany rozwojowe parametrów fizjologicznych najczęściej koncentrują się na ocenie zmian wydolności aerobowej. Rzadziej interpretowanym parametrem jest maksymalna moc wysiłku, towarzysząca osiągnięciu VO2max (Lacour i wsp.1991, McLellan i Cheung 1992, Billat i wsp. 1994). Wynika to z faktu, że wielkości mocy uzyskane w testach różniących się formą wysiłku i stosowaniem różnych protokołów mogą być nieporównywalne.
Wyniki wcześniejszych badań — w tym również badań własnych — wskazują, że zmiany rozwojowe relatywnych wielkości VO2max i mocy wysiłku, szczególnie w próbach wykonywanych na bieżni mechanicznej nie przebiegają równolegle (Astrand 1952, Kemper i wsp. 1983, Cempla 1990). Przykładowo, u chłopców w okresie pokwitania obserwuje się stabilny poziom VO2max.kg-1, a jednocześnie maksymalna intensywność wysiłku, notowana w biegowych testach ,,do odmowy”, wyraźnie się powiększa.
Prawidłowość powyższą można tłumaczyć stopniową poprawą ekonomii biegu, jak również prawdopodobnym wzrostem udziału komponenty beztlenowej w stopniowanych testach wysiłkowych wykonywanych ,,do odmowy” (Astrand 1952, Daniels i wsp. 1978, Krahenbuhl i wsp. 1989, Cempla 1990). Z kolei w testach na ergometrze rowerowym w okresie rozwojowym moc wysiłku — towarzysząca maksymalnemu poborowi tlenu — pozostaje na względnie stałym poziomie, rzędu około 3 W.kg-1 masy ciała u dziewcząt i 3,5 W.kg-1 u chłopców (Malina i Bouchard 1991).
Podstawowym wykładnikiem określającym potencjał beztlenowy ustroju jest wielkość maksymalnej mocy anaerobowej (MAP). Ogromna popularność prób, w których określana jest ta wielkość, zapoczątkowana opracowaniem testu przez Margarię i wsp. (1966), a później po skonstruowaniu i rozpropagowaniu przez Bar-Ora i współpracowników testu ,,Wingate” (Bar-Or 1978, 1983), zachęca do porównywania wielkości mocy beztlenowej z mocą tlenową. Warunkiem takich porównań jest jednak stosowanie w testach, pozwalających ocenić VO2max i MAP, tej samej formy wysiłku. Wydaje się, że korzystniej jest w tym przypadku wykonywać sygnalizowane testy na ergometrze rowerowym, gdyż umożliwia on bardziej precyzyjne określenie wielkości wykonanej pracy i mocy wysiłku.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie jak u nietrenujących dziewcząt i chłopców zmienia się w okresie okołopokwitaniowym wzajemna relacja mocy tlenowej i beztlenowej wysiłku.
Przeprowadzono badania elektromiograficzne 13 dziewcząt o różnym stopniu zaawansowania bocznych skrzywień kręgosłupa. Rejestrowano miopotencjały z włókien mięśniowych prostownika grzbietu (m. erector spinae) w trakcie utrzymywania statycznych pozycji przy uniesionym tułowiu lub kończynach dolnych.
W grupie porównawczej, którą stanowiły pacjentki po leczeniu stosunkowo niewielkich skolioz, zauważono symetryczne lub prawie symetryczne amplitudy EMG po obu stronach skrzywienia. W pozostałych grupach zanotowano znaczne różnice wielkości potencjałów, z przewagą po stronie wypukłej.
Podczas ogólnopolskiego kursu instruktorskiego w Skawinie (lipiec 1993) zbadano 27 mężczyzn w wieku wynoszącym średnio 26,8 roku, o masie ciała 75,07 kg i wysokości ciała 176,5 cm. Ich staż treningowy trwał 9,8 roku, a stopień zaawansowania wahał się od 5 Kyu do 2 Dan. Wszyscy wzięli udział w badaniach sprawności motorycznej.
Zastosowano 14 testów zdolności koordynacyjnych oraz baterię 6 prób sprawności specjalnej. Stwierdzono, że w zależności od kategorii wagowej występowało zróżnicowanie w próbach zdolności koordynacji ruchów całego ciała (czas biegu na czworakach po ósemce oraz liczba przeplotów przez taśmę) i orientacji przestrzennej (trafność podskoków do celu z zasłoniętymi oczami). Zasięg kopnięcia okrężnego (wskaźnik gibkości) był największy w kategorii lekkiej. Uwzględniając wiek wykazano również istotne różnice między starszymi i młodszymi karatekami w wynikach testów: orientacji przestrzennej, równowagi oraz zasięgu kopnięcia okrężnego. Analiza skupień dodatkowo sugerowała, że powiązania między rezultatami testów występowały zarówno według kryterium zbieżności koordynacyjnej, podobieństwa w technice ruchu, jak i podłoża energetycznego.
W analizie kanonicznej między wartościami zdolności koordynacyjnych a wynikami testów sprawności specjalnej, traktując pierwsze z wymienionych jako zmienne niezależne, stwierdzono bardzo wysoką korelację (R = 0,975; p < 0,001).
Jan Szopa - Struktura zdolności motorycznych - identyfikacja i pomiar
Przedmiotem opracowania jest struktura czterech typów zdolności motorycznych. Na podstawie współczesnej literatury autor przedstawia poszczególne zdolności i sposoby ich testowania, zarówno laboratoryjne, jak i populacyjne (bezpośrednie i pośrednie), uzupełniając w ten sposób strukturę motoryczności opracowaną przez niego w 1989 roku.
Henryk Stolarczyk - Uwagi na temat podręcznika pt. ,,Podstawy antropometrii, metody, techniki, normy”
Antropometria i jej metody znajdują zastosowanie w licznych dziedzinach nauki, np. w anatomii, medycynie sądowej, medycynie wieku rozwojowego, ortodoncji, ortopedii, kryminalistyce, wychowaniu fizycznym, rehabilitacji, biomechanice czy w ergonomii. Podstawy tych metod w postaci pierwszego podręcznika akademickiego zawdzięczamy Ćwirko-Godyckiemu (1933). Inne, późniejsze pozycje podręcznikowe Wolańskiego i wsp. (1975), Drozdowskiego (1987) cieszyły się dużym zainteresowaniem i ich nakład został szybko wyczerpany. Najbardziej popularny pod tym względem był niewątpliwie podręcznik antropologii pod redakcją Malinowskiego i Strzałki (1989), a zwłaszcza Malinowskiego i Wolańskiego (1988). Od około 10 lat brakowało jednak opracowania, które całościowo ujmowałoby problemy antropometrii. Z tych względów omawiana pozycja wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniom szerokiego kręgu odbiorców.
Autorem większości — liczącego 24 rozdziały — podręcznika jest A. Malinowski — 19, W. Bożiłow zaś — 5. Na początku podręcznika przedstawiono rozwój technik antropometrycznych w perspektywie historycznej (A. M.), następnie opisano i sklasyfikowano cechy morfologiczne, ukazano podstawowe problemy metodyki badań zmienności cech makroskopowych oraz zagadnienie błędów pomiarowych (W. B.). Kolejne rozdziały dotyczą określenia orientacyjnego ciała w przestrzeni, przyrządów stosowanych do badań, definicji punktów antropometrycznych oraz problemów osteometrii (pomiary czaszki i szkieletu).
Nowością w podręczniku jest przedstawienie metody badań teleradiograficznych głowy w ujęciu Schwarza. Można żałować jednak, że nie omówiono niektórych innych metod stosowanych, tak jak wymienione, głównie w diagnostyce ortodontycznej.
Szeroko potraktowano również antropometrię człowieka żywego, która może zainteresować m. in. pediatrów, specjalistów z zakresu chirurgii plastycznej i niekiedy innych działów medycyny. Omówiono wskaźniki proporcji w układzie czaszka—głowa, szkielet—ciało.
Bardzo szczegółowo ujęto cechy opisowe całego szkieletu, w tym po raz pierwszy w Polsce zaprezentowano skale cech kefaloskopijnych czaszki, opracowane przez I. Michalskiego. Dokładnie scharakteryzowano warianty anatomicznej zmienności czaszki i szkieletu, jak również cechy opisowe i metryczne zębów. Bardzo obszernie przedstawiono także problemy różnic płciowych szkieletu, metody odtwarzania wysokości ciała na podstawie pomiarów kości oraz możliwości i metody badania przepalonych kości ludzkich. Warto przy tym nadmienić, że pionierem w dziedzinie badań przepalonych szczątków ludzkich, nie tylko w Polsce, był Wrzosek ( 1928), a Malinowski (1974) wniósł do tej problematyki znaczny wkład, zwłaszcza poprzez obserwacje zmian zachodzących w kościach ludzkich w procesie kremacji.
Drugą część podręcznika poświęcono somatoskopii, w tym omówieniu typologii budowy somatycznej w ujęciu Kretschmera oraz Wankego. Ukazano problemy oceny typów postawy ciała wraz ze sposobami szacowania wad postawy. Te rozważania winny zainteresować ortopedów, specjalistów rehabilitacji czy też korekcji. Interesujący jest również przegląd metod określania komponentów ciała, szacowania udziału tkanki tłuszczowej, kostnej i mięśniowej, czy omówienie pomiarów fałdów skórno-tłuszczowych. Zamieszczone tabele pozwalają na procentową ocenę składu ciała: zawartości suchej masy, wody i tłuszczu. Ten rozdział winien zainteresować także specjalistów wf., a zwłaszcza żywienia.
Działem nie omawianym dotychczas w polskich podręcznikach antropologii i antropometrii jest dermatoglifika, stosowana nie tylko do oceny różnic międzypopulacyjnych, ale również w badaniach genetycznego podłoża niektórych chorób.
Nowym rozdziałem jest też goniometria, którą — być może — należałoby potraktować nieco szerzej, zarówno w zakresie pomiarów statycznych, jak i dynamicznych. Rozdział ten mógł być też rozwinięty o standardowe zakresy ruchów w poszczególnych stawach oraz ich zilustrowanie.
Kolejne rozdziały są poświęcone badaniu płodów (W. B.). Po raz pierwszy przedstawiono w podręczniku antropometrii problemy związane z gromadzeniem, dokumentacją i przechowywaniem płodów, jak również podstawowe zasady mierzenia płodów. Ten rozdział może się spotkać z zainteresowaniem specjalistów anatomów i perinatologów zajmujących się rozwojem człowieka w okresie prenatalnym.
W osobnym rozdziale omówiono współczesne techniki komputerowej obserwacji, rejestracji i analizy pomiarów somatometrycznych oraz wiscerometrycznych. Opisano podstawy pomiarów somatycznych w technice ultrasonograficznej. Opisy te mogły być nieco poszerzone i zilustrowane. Należy żałować, że wspomniano tylko o możliwościach tomografii komputerowej i jądrowego rezonansu magnetycznego w badaniach wiscerometrycznych. Są już bowiem pierwsze prace wykonane z zastosowaniem tych metod dla celów antropometrycznych. Ważnym elementem tych badań jest określenie m. in. związku różnych somatotypów z właściwościami wiscerometrycznymi. Szkoda również, że zupełnie pominięto zastosowania antropometrii w radiologii. W licznych zachodnich podręcznikach czy atlasach radiologicznych szeroko są stosowane techniki antropometryczne i standardy pozwalające na ocenę normy i patologii. Sądzę, że w kolejnym wydaniu należałoby poszerzyć podręcznik o te zagadnienia.
Kolejne rozdziały (A. M.) zawierają ocenę wieku rozwojowego, morfologicznego, szkieletowego, zębowego i drugorzędnych cech płciowych. Przedstawiono i dobrze zilustrowano stadia dojrzałości płciowej chłopców i dziewcząt, omówiono problem dojrzałości szkolnej, zamieszczono tabele ukazujące wysokość ciała dzieci w relacji do wysokości rodziców. Wprowadzono też do podręcznika metody pomiaru sprawności fizycznej prezentując testy Trześniowskiego, Denisiuka, Chromińskiego oraz test europejski, a także amerykański YMCA, opracowany przez Don Franksa. Dość przypadkowe w tym rozdziale jest omówienie sposobu badań przejawów asymetrii i lateralizacji u człowieka. Książkę kończy rozdział poświęcony antropometrii stosowanej w projektowaniu i ergonomii. Uwzględniono w nim badania Zakładu Antropologii Instytutu Wzornictwa Przemysłowego w postaci standardów pomiarowych 200 cech. Pomiary te zostały dobrze zilustrowane i powinny zainteresować specjalistów ergonomii, a może również medycyny przemysłowej.
Książka bez wątpienia stanowi w Polsce najlepsze i najszersze dotychczas ujęcie problemów antropometrii. Oprócz poczynionych uwag sądzę, że w przyszłości warto by kolejne wydanie zaopatrzyć w większą liczbę ilustracji dokumentujących sposoby pomiarów, zwłaszcza kręgów, kości krzyżowej, miednicy, pomiarów dokonywanych na człowieku żywym, w tym również stosowanych w goniometrii. Byłoby celowe opisanie i zilustrowanie metod badań cmentarzysk, pochówków indywidualnych czy grobów ciałopalnych.
Mimo tych uwag i pewnych , drobnych zresztą, potknięć natury wydawniczej, podręcznik zasługuje na bardzo wysoką ocenę i równie szerokie zainteresowanie antropologów, medyków, specjalistów kultury fizycznej i ergonomii.
Florencja2013