SOCJOLOGIA

Człowiek jest istotą społeczną, bo bez bliskiego kontaktu z innymi ludźmi nie rozwinęłyby się właściwe mu cechy umysłowe.

I

Socjologia i jej metody badawcze

Badania porównawcze są oparte na materiałach zastanych i tworzonych, pochodzących z różnych krajów jak i okresów historycznych, metodę ich prowadzenia nazywamy metodą porównawczą. Metody, w których analizuje się materiał badawczy nie dążąc do ujęcia wyników w postaci liczb są nazywane metodami jakościowymi. Te, w których przedstawia się wynik badań w postaci liczbowej, są nazywane metodami ilościowymi. Badania polegające na ustaleniu i analizie treści zawartych w publikacjach nazywane są jakościową analizą treści. Badania sondażowe są przydatne, gdy chcemy uzyskać informację o poglądach dużej liczby ludzi. Próba reprezentatywna to taka, która odznacza się ze znaczną dokładnością cechami populacji, z której została pobrana. Istnieją dwa podstawowe rodzaje prób: losowe i kwotowe. Próby losowe dobieramy w drodze losowania. Uzyskana próba będzie odtwarzała ze znaczną dokładnością cechy populacji, z której została pobrana. Czasami stosuje się odmianę próby losowej – próbę warstwową. Badaną zbiorowość dzieli się na części i próbę pobieramy tylko z niektórych z nich. Próby kwotowe dobierane są bez dokonywania losowań. Dobór próby kwotowej wymaga sporej ilości informacji o badanej populacji. Na ich podstawie ustalamy, że w próbie ma być określona liczba respondentów o danych cechach, w proporcji takiej samej jak w badanej populacji. Próba losowa jest zestawem wylosowanych adresów, podczas gdy próba kwotowa zawiera tylko parametry, a o wyborze konkretnych osób decyduje ankieter. Badania sondażowe mogą służyć do uzyskania prostych informacji o poglądach osób badanych w danej kwestii. Dla celów prowadzonych badań socjolog może tworzyć wskaźniki. Odpowiedzi na pytania ankiety mogą pełnić rolę wskaźników. Często z kilku wskaźników buduje się wskaźnik zbiorczy. Badania ankietowe prowadzone na próbach reprezentatywnych dostarczają przede wszystkim wiedzy opisowej o zjawiskach społecznych.

II

Typy i rodzaje osobowości, tolerancja

Osobowość to właściwy danej jednostce, utrwalony zespół cech psychicznych, emocjonalnych, umysłowych, a także dążeń i przekonań. Rdzeniem osobowości (jaźnią) jest poczucie własnego „ja” jako odrębnego od otoczenia, zachowujące trwałość i jednostkowy byt. W tworzeniu osobowości istotne jest zarówno powstawanie silnej więzi z innymi osobami, jak i przeciwstawianie się im. Wyobrażenia, które człowiek ma o sobie to jaźń subiektywna. Jaźnią odzwierciedloną nazywa się wyobrażenia, które jak sądzimy inni mają o nas. Tożsamość jednostki to jej zinternalizowane przekonanie kim jest i jakie są jej zadania. Wartości to ogólne cele będące przedmiotem dążeń człowieka, wpływające na jego zachowania. Stanowią one to, co ludzie cenią i do czego dążą. Postawy to względnie trwałe oceniające nastawienia wobec pewnych obiektów czy spraw, stanowiące dyspozycję do określonego zachowania. Postawa jest utrwalonym, emocjonalnym, oceniającym poglądem dotyczącym pewnych aspektów otoczenia, wpływającym na postępowanie człowieka. Rygoryzm to postawa polegająca na gotowości do ostrego karania za czyny oceniane negatywnie, naruszające normy obyczajowe, moralne czy prawne. Jednym z jego przejawów jest skłonność do ostrego moralnego potępiania czynów, które powszechnie nie są potępiane tak ostro, czyli rygoryzm moralny. Rygoryzm prawny polega na dążeniu do ostrego karania prawem czynów już podlegających karze oraz do ustanowienia kar za czyny, które dotychczas nie były karane w świetle przepisów. Autorytaryzm to postawa polegająca na pragnieniu podporządkowania się władzy czy autorytetowi. Ponieważ współwystępowała z innymi istotnymi postawami, ich konglomerat nazwano osobowością autorytarną. Na autorytaryzm składa się też skłonność do uzależniania swego postępowania od poleceń autorytetu, konserwatywne myślenie, rygoryzm, silna identyfikacja z własną grupą, połączona z niechęcią do innych, postrzeganie stosunków społecznych w kategoriach podporządkowania, dominacji, hierarchii. Rygoryzm i autorytaryzm jest szczególnie skorelowany z  wykształceniem, częstszy i silniejszy jest wśród mieszkańców wsi niż miast. Autorytaryzmowi sprzyjają: relatywnie niski poziom struktur poznawczych (ogólnie niski zasób wiedzy), słaba umiejętność postrzegania zjawisk w ich wzajemnych uwarunkowaniach i prowadzenia bardziej złożonej analizy, trudności w operowaniu abstrakcyjnymi pojęciami, niski poziom wykształcenia, wykonywanie pracy fizycznej i rutynowej, izolacja, mały zasięg kontaktów i doświadczeń społecznych. Autorytaryzm wzmaga silne poczucie lęku i zagrożenia. Tolerancja to zgoda na obecność i wyrażanie poglądów z którymi się nie zgadzamy, aprobata różnorodności tam, gdzie nie powoduje ona oczywistych szkód. Postawa tolerancji przeciwna jest zakazom wyrażania odmiennych opinii, potępianiu odmiennych poglądów i wyznań religijnych czy pozbawianiu innych możliwości decydowania o własnych sprawach.

III

Kultura

Kultura to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne umiejętności nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa, a także umiejętności wytwarzania i gospodarowania, mowa i pismo. Mianem kultury obejmujemy zjawiska, które są wytworem aktywności ludzkiej (np. wiedza, zwyczaje, religie) i podlegają obiektywizacji  tzn. są wspólne wielu ludziom, mogą być przekazywane innym i istnieją jako zjawiska ponadjednostkowe, niezależne od woli i subiektywnych wyobrażeń jednostek. Często wyróżnia się kulturę materialną, duchową i społeczną. Kultura materialna to umiejętności wytwarzania przedmiotów użytkowych, pozyskiwania żywności, czasami włącza się także przedmioty, które powstały dzięki tym umiejętnościom. Kultura duchowa obejmuje wytwory nie mające użytkowego charakteru, są to religia, sztuka, wyobrażenia o świecie, mitologia i filozofia. Kultura społeczna obejmuje normy i wzory postępowania, prawa, zwyczaje i różnorodne zasady regulujące stosunki między ludźmi. Podstawowymi elementami kultury są wartości, normy i symbole. Wartości to sfera kultury, która zawiera oceny, kryteria i wyobrażenia o tym, co słuszne, odpowiednie. Są to ustalone w społeczności cele i standardy. Normy są konkretnymi wskazówkami i wzorami określającymi postępowanie właściwe i niewłaściwe. Normy określają np. zasady zawierania małżeństw, pracy itp., a także precyzują co i w jaki sposób jeść i jak się ubierać. Pewne normy mają charakter zwyczajów, inne zasad moralnych, jeszcze inne norm prawnych. Symbole to obiekty, które mają pewne ustalone znaczenie, niosą pewną ustaloną treść zrozumiałą dla innych. Symbolami są też przedmioty, którym nadaje się szczególne znaczenie: godła, flagi. Wartościowanie, normowanie oraz symbolizacja tworzą trzy podstawowe przenikające się komponenty kultury. Ustalono zestaw ogólniejszych elementów kultury, które występują powszechnie, chociaż w zróżnicowanych postaciach np.: sporty atletyczne, sztuka przyrządzania potraw, taniec, tłumaczenie snów, małżeństwo i rodzina, świętowanie, ubiór, zakazy dietetyczne, praktyki religijne, ceremonie pogrzebowe, gry, dawanie darów, zakazy kazirodztwa, muzyka, mity, liczenie, imiona, ograniczenia seksualne, czynności higieniczne, sądownictwo. Istnieje zbieżność między typem osobowości i kultury. Etnocentryzm to skłonność do negatywnego oceniania innych kultur z perspektywy własnej grupy kulturowej. Postacią etnocentryzmu jest skłonność do postrzegania własnej kultury jako wyższej, lepszej. Ujawnia się także niechęć do innych kultur. Europocentryzm to skłonność do postrzegania społeczeństwa i historii z europejskiej perspektywy. Relatywizm kulturowy – metodologiczny postulat, by nie oceniać kultur za pomocą kryteriów pochodzących z innych kultur, ale ukazać je w ich odrębności. Wyraża on dążenie, by oceny moralne i etnocentryzm nie uniemożliwiały prowadzenia rzetelnych badań. Homogeniczność kulturowa – jednolitość kulturowa. Zróżnicowanie pod względem wykształcenia, zamożności i wykonywanych zawodów wiąże się ze znacznymi odrębnościami kulturowymi pod płytką warstwą powszechnie uznawanych norm i wartości. Tworzą się środowiska i zbiorowości wyróżniające się znaczną odrębnością kulturową. Do takich różnic odnosi się pojęcie podkultury (subkultury). Dla określenia wartości, norm i symboli uznawanych przez większość społeczeństwa używa się terminu kultura dominująca. Podkultura (subkultura) to wyróżniający się zespół wartości, norm i symboli charakterystyczny dla pewnej zbiorowości. Są podkultury robotnicze, religijne, itp. Kontrkultura to subkultura odrzucająca kulturę dominującą, sprzeciwia się ona aprobowanym powszechnie wartościom, odrzuca je. Kultura masowa charakteryzuje się tym, że treści przekazywane są wielkiej liczbie odbiorców za pośrednictwem technicznych środków przekazu. Jest rezultatem przemian zachodzących w społeczeństwie, kształtuje się wraz z rozwojem oświaty i uprzemysłowieniem. Młodzież i dzieci stanowią poważną kategorię nabywców towarów kulturowych. Jest to efekt ogólnego wzrostu zamożności, upowszechnienia nauczania szkolnego i wydłużenia okresu kształcenia się młodzieży. Kultura masowa jest kulturą rozrywki, relaksu i odpoczynku. Najbardziej typowe dla kultury to powieści sensacyjne i kryminały, programy rozrywkowe i seriale. Możemy wyróżnić trzy układy kultury: I. Pierwotny, treści kulturowe są przekazywane w warunkach fizycznej i psychicznej bliskości, w kręgu bliskich sobie ludzi. II. Instytucjonalny, nadawcy występują wobec odbiorców w sformalizowanych rolach, reprezentując instytucje w których działają. Układ współtworzą szkoły, kościoły. III. Masowy, dominuje tu kontakt pośredni, odbiorcy tworzą anonimową publiczność, pozostającą w rozproszeniu.

IV

Interakcje i więzi społeczne, formy kontroli społecznej

Interakcje społeczne to kontakty międzyludzkie, wzajemne oddziaływania ludzi na siebie. Stosunki społeczne to trwalsze powiązania i zależności międzyludzkie. Typ związków, począwszy od najbliższej rodziny, po bliższych i dalszych znajomych nazywa się kontaktami osobowymi, ludzie bowiem, o których tu mowa są zindywidualizowanymi, konkretnymi osobami. Kontakty bezosobowe mają charakter ograniczony do ściśle określonych spraw, ludzie występują jako wykonawcy pewnych czynności. Stosunki formalne (sformalizowane) są ściśle określone przepisami. Stosunki nieformalne to takie, które pozostają poza określonymi przepisami. Role społeczne są określonym zestawem wskazań mówiących, jak powinno się postępować, jakie ma się obowiązki, uprawnienia. Role społeczne porządkują i określają ludzkie postępowanie i wzajemne kontakty. Role mogą mieć charakter sformalizowany lub niesformalizowany, odnoszą się do pewnych stanowisk czy funkcji w życiu społecznym, nazywanych pozycjami społecznymi. Pozycja społeczna to ustalone miejsce w jakiejś jednostce społecznej, z którym wiążą się pewne uprawnienia, obowiązki i oczekiwania otoczenia. Więź społeczna istnieje, gdy człowiek pozostaje z pewnymi ludźmi i zbiorowościami w szczególnym kontakcie, polegającym na akceptowanym poczuciu łączności. Utożsamianie się z człowieka z daną grupą nazywane jest często identyfikacją. Zbiorowości złączone więzią nazywane są grupami społecznymi. Więzi osobowe to więzi łączące ludzi pozostających ze sobą w kontaktach osobowych. Więzi bezosobowe to więzi, w których poczucie przynależności występuje między ludźmi nie pozostającymi w kontaktach osobowych. Więzi wspólnotowe łączą grupy, w których obowiązuje zasada bezinteresownych świadczeń. Więzi kontraktowe łączą grupy, w których obowiązuje interes własny stron. Więź organiczna powstaje w efekcie współpracy opartej na wzajemnych korzyściach. Więź mechaniczna powstaje w efekcie wdrożenia jednostek w jednolity system wierzeń. Rozróżniamy poza tym więzi ideologiczne, religijne. Inny podział obejmuje więzi przyrodzone, personalne, sakralne i obywatelskie (podział E. Shilsa). Grupa społeczna to zbiór ludzi, których łączy jakiegoś rodzaju więź społeczna, pozostają ze sobą w szczególnych powiązaniach, polegających na poczuciu bliskości, identyfikacji lub członkostwa. Zbiorowość to termin nie zakładający żadnych więzi społecznych, podobnie jak kategoria społeczna, która oznacza zbiór ludzi wyodrębniony ze względu na cechę ważną dla życia społecznego. Grupy pierwotne cechują się silną emocjonalną więzią osobową, bezpośrednimi kontaktami, niewielką liczebnością, nieformalnym charakterem. Grupy wtórne są powoływane do życia w celu wykonywania ściśle określonych zadań, dlatego nazywane są także grupami celowymi. Społeczność lokalną tworzą ludzie zamieszkujący niewielkie terytorium. Socjalizacja czyli uspołecznienie, to nabywanie przez człowieka umiejętności i cech

potrzebnych do życia społecznego. Internalizacja czyli uwewnętrznienie, to uznanie za własne przekonań, wartości i norm przyswojonych w procesie socjalizacji. Treści zinternalizowane tworzą to, co można nazwać sumieniem. Socjalizacja pierwotna ma miejsce w dzieciństwie, kiedy jednostka ludzka przyswaja sobie podstawowe umiejętności potrzebne w życiu społecznym. Socjalizacja wtórna to proces nabywania nowych umiejętności dotyczący już człowieka dorosłego. Kontrola społeczna to środki zapewniające, że ludzie zachowują się zgodnie z ustalonymi normami, w sposób oczekiwany i aprobowany. Najważniejszym środkiem jest socjalizacja i internalizacja. Jest to bowiem uczenie się i przyswajanie sobie norm i wartości, uznawanych za odpowiednie sposobów postępowania oraz  kryteriów dobra i zła. Innym środkiem są sankcje. Jest to nagradzanie za przestrzeganie norm i karanie za ich naruszanie. Stąd wynika ich podział na sankcje pozytywne i negatywne. Rozróżniamy też sankcje formalne i nieformalne. Sankcje formalne to takie, które są określone przepisami; nieformalne – takie, które nie są określone regułami. Oddziałują one na ludzi bezpośrednio i potencjalnie. Oddziaływanie bezpośrednie to ich zastosowanie, potencjalne polega na tym, że zdając sobie sprawę z ich istnienia człowiek uwzględnia je w swoim działaniu. Dewiacje społeczne to zachowania, które naruszają istotne normy społeczne i są negatywnie oceniane w społeczeństwie. Dewiacje są względne – zależą od norm i przekonań ludzi. Uznanie danego zachowania za dewiację zakłada, że jest ono traktowane jako naruszające normę społeczną i potępiane dość powszechnie. Istnieją przypadki dewiacji pozytywnych – naruszenie normy, ale w kierunku pozytywnym. Anomia to brak norm społecznych, sytuacja, w której ludzie nie mogą kierować się normami, są one bowiem niejasne, niejednoznaczne lub sprzeczne ze sobą. Anomia jest charakterystyczna dla okresów szybkiej zmiany społecznej, zaznacza się wtedy wzrost samobójstw, przestępczości oraz innych zachowań patologicznych. Anomia oznacza również stan świadomości człowieka, poczucie braku norm. Anomia jest cechą społeczeństw o względnie słabych więziach społecznych, nikłej i powierzchownej identyfikacji ludzi z różnorodnymi grupami społecznymi; taki typ społeczeństwa nosi nazwę społeczeństwa masowego.

V

Stratyfikacja społeczna

Stratyfikacja społeczna (uwarstwienie społeczne) to hierarchiczne zróżnicowanie pozycji społecznych w społeczeństwie. Pozycja społeczna to miejsce w społeczeństwie wyznaczone przez cechy darzone zróżnicowanym prestiżem. W niektórych dawniejszych społeczeństwach o pozycji społecznej decydowała przynależność do kasty lub stanu. Kasty to zamknięte grupy społeczne, w stosunku do siebie uhieratchizowane, endogamiczne (nakaz zawierania małżeństw wewnątrz grupy), do których przynależność jest określona przez urodzenie i trwale przypisana. Z przynależnością do nich wiążą się liczne przywileje i dyskryminacje, związane przede wszystkim z charakterem wykonywanej pracy. Stany to zbiorowości społeczne,   

wyodrębnione prawnie, którym przysługiwały określone prawa, obowiązki, przywileje. Przynależność do stanu była określona przez urodzenie, z wyjątkiem duchowieństwa. Stany miały pewną reprezentację i samorząd. Najczęściej wyróżniano trzy stany: szlachtę, duchowieństwo i mieszczaństwo. Chłopi stanowili czasami odrębny stan lub pozostawali poza systemem stanowym. We współczesnych społeczeństwach o pozycji decydują uzyskiwany dochód, wykonywany zawód, zajmowane stanowisko, wykształcenie, styl życia. Są to czynniki stratyfikacyjne. W niektórych społeczeństwach istotnym czynnikiem jest też przynależność etniczna i religijna. Klasa społeczna to zbiorowość ludzi zajmujących podobne pozycje społeczne. Zjawisko dekompozycji czynników stratyfikacyjnych ma miejsce, gdy jednostka sytuuje się wysoko ze względu na jeden czynnik, a nisko ze względu na drugi. W Polsce rozbieżność między wysokością uzyskiwanych dochodów a wykształceniem i pozycją zawodową zaznaczała się o wiele wyraźniej niż w krajach zachodnich. W ostatnich latach zachodzi proces rekompozycji. Rozbieżność czynników stratyfikacyjnych powoduje u jednostki napięcie psychiczne. Najczęściej wyodrębnia się pięć klas społecznych. Najwyższa to kierownicy i specjaliści najwyższego szczebla oraz właściciele dużych przedsiębiorstw; najniższa to ludzie o relatywnie niskim wykształceniu wykonujący pracę wymagającą prostych kwalifikacji albo taką, do której nie trzeba żadnych specjalnych umiejętności. Zawody cieszą się zróżnicowanym prestiżem. Czynniki wpływające na społeczne uznanie zawodu to: wymagane kwalifikacje i wykształcenie, charakter wykonywanej pracy, przekonanie o użyteczności, atrakcyjność zawodu. Hierarchia prestiżu zawodów przedstawia się podobnie w różnych krajach.  Najwyższe pozycje zajmują zawody inteligenckie, wymagające wysokich kwalifikacji, a także biznesmen – właściciel dużego zakładu. Prestiż robotników wykwalifikowanych jest w Polsce wyższy niż w krajach zachodnich, cieszą się też oni większym prestiżem niż pracownicy biurowi i urzędnicy niższych szczebli. Najniższe pozycje zajmują niewykwalifikowani robotnicy fizyczni. Ruchliwość społeczna to zmiana miejsca w stratyfikacji społecznej. Ruchliwość międzypokoleniowa występuje wtedy, gdy dzieci zmieniły pozycję społeczną w porównaniu z rodzicami. Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa to zmiana pozycji społecznej przez jednostkę w ciągu swojego życia. W czasach współczesnych przypadki awansu są dużo częstsze niż degradacji. Czynnikiem powodującym ruchliwość społeczną jest industrializacja, która sprawia, że coraz więcej ludzi, zamiast pracy w rolnictwie, zaczyna wykonywać zawody związane z przemysłem, handlem i pracą umysłową. W Polsce ruchliwość społeczna miała największe rozmiary w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Cztery pojęcia klasy społecznej: I. Każda wielka zbiorowość, którą wyodrębniamy ze względu na przywileje, dyskryminacje społeczne i inne nierówności w podziale dóbr w społeczeństwie. II. Zbiorowość ludzi zajmujących podobne pozycje społeczne. II. Wielka zbiorowość wyodrębniona według kryteriów ekonomicznych. IV. W odniesieniu do społeczeństw, w których nie odgrywają istotnej roli podziały kastowe czy stanowe, klasy społeczne są przeciwstawiane stanom i kastom.

VI

Organizacje formalne i biurokratyczne

Organizacja formalna to zespół ludzi działających w sposób uregulowany  przepisami (formalny),  powołany do wykonywania określonych przepisami zadań. Dlatego nazywane są też grupami celowymi. Przykładami są organizacje gospodarcze, oświatowe, urzędy i administracja, wojsko, partie polityczne, organizacje religijne. Wyróżnia się kilka ich typów np.: organizacje utylitarne, w których motywem uczestnictwa jest bodziec ekonomiczny, stowarzyszenia dobrowolne (niedochodowe), w których przynależność jest dobrowolna i nie motywowana korzyściami ekonomicznymi, organizacje przymusowe (totalne), które są przeznaczone dla ludzi kierowanych tam przymusowo. Biurokracja to sposób organizacji pracy oraz typ organizacji formalnej. Organizacje biurokratyczne są typem organizacji formalnych, wyróżniają się określoną hierarchią stanowisk w kształcie piramidy, która wraz z kompetencjami poszczególnych stanowisk jest ściśle określona przepisami, pełnienie stanowisk wymaga ustalonych formalnie kwalifikacji, zasady awansowania i nagradzania personelu są dokładnie określone, wynagrodzenie zależy od miejsca w hierarchii, kwalifikacji i wysługi lat. Zasady biurokratyczne porządkują w przejrzysty i systematyczny sposób zasady działania, zapewniają koordynację pracy dużych zespołów ludzkich, eliminują niekompetencję, pozwalają utrzymać dyscyplinę pracy. Wadami biurokracji (dysfunkcjami) są nieelastyczność,  rutynizacja nazywana wyuczoną nieudolnością, formalizm, skłonność do nadmiernego rozrostu, autonomizacja organizacji, nadmierna formalizacja i liczba przepisów, władczość funkcjonariuszy organizacji. Nieelastyczność przejawia się nienadążaniem w zmianie przepisów za wymogami rynku, ujawnia się w sytuacjach nietypowych. Rutynizacja oznacza, że raz nabyte sposoby działania przechodzą w nawyk uniemożliwiając sprostanie nowym wymogom. Autonomizacja organizacji oznacza skupianie się na sprawach wewnątrzorganizacyjnych. Formalizm to koncentrowanie się na formalnej procedurze, a nie na merytorycznej stronie sprawy. Strukturę nieformalną w organizacji tworzą osobiste znajomości, poczucie lojalności, konflikty i negatywne nastawienia istniejące między członkami organizacji. Jest to sieć osobistych stosunków powstałych między nimi. Obok grup formalnych tworzą się grupy nieformalne. Struktura formalna jest bezosobowym układem stanowisk, nieformalna jest niezależna od tej pierwszej. W organizacji wyróżnia się ład swojski i ład administracyjny. Nieformalne grupy pracowników mogą ograniczać władzę kierownictwa ustanawiając własne normy postępowania, uczciwości, intensywności i jakości pracy, grupowej solidarności, jednak bez nich organizacje biurokratyczne nie mogłyby funkcjonować, gdyż ułatwiają one a czasami nawet umożliwiają pozytywne załatwienie wielu kwestii a także zmniejszają napięcie psychiczne. Ze względu na wady biurokracji poszukuje się rozwiązań o charakterze niebiurokratycznym. Jednym z nich jest przyznawanie daleko idącej samodzielności poszczególnym jednostkom organizacji. Taka zasada...