fuma_I_35_45_busko.pdf

Archeologia

lokacyjnego

Wrocławia

Cezary Buśko

Badania archeologiczne na terenie wrocławskiego Starego Miasta prowadzone są od lat 30-tych XX wieku. Miały wówczas one najczęściej charakter przypadkowy, wymuszony

koniecznością wyeksplorowania nawarstwień odkrytych w trakcie prac budowlanych. Należy jednak stwierdzić, że ogromna większość realizowanych w owym czasie

inwestycji nie była poprzedzona badaniami archeologicznymi i prowadzono je tylko w wyjątkowych przypadkach (plac Solny, plac Nowy Targ) (Kramarek 1963, s. 183–191;

Demidziuk 1999, s. 354, 356). Efekty ówczesnych prac mają niewielką wartość naukową, gdyż ograniczano się do dokumentowania pojedynczych obiektów oraz zebrania

co ciekawszych zabytków. Niewielką ilość luźnych znalezisk (najczęściej naczynia ceramiczne) pozyskano także w kilku punktach miasta podczas różnorodnych prac

budowlanych (Demidziuk 1999, passim). Wymienić tutaj należy odkryte na Ostrowie Tumskim fragmenty kamionkowego naczynia typu Dreihausen (Gündel 1929), czy też

efektowne kafle piecowe znalezione w Ratuszu (Gündel 1940).

Nowy etap wbadaniach lewobrzeżnego Wrocławia rozpoczyna się wkońcu lat 40-tych, kiedy to Rudolf Jamka (1948) zakłada

niewielki wykop na dziedzińcu Ossolineum. Od tej pory przez dłuższy okres czasu zainteresowania badaczy koncentrują się na

wschodnich ipółnocnych terenach Starego Miasta.

Wlatach 1954–57 zinicjatywy Mariana Morelowskiego przeprowadzono prace wykopaliskowe na terenie dziedzińca uniwersyteckiego

(Morelowski 1955; Kaźmierczyk 1957; 1959; 1959a). Jednocześnie realizowano badania sondażowe wróżnych punktach miasta

(kościół św. Barbary, mury miejskie przy ul. Krasińskiego, Arsenał, kościół św. Jakuba) oraz obserwacje wykopów budowlanych

(Kaźmierczyk 1959a). Wroku 1959 – wzwiązku zpostępującą odbudową – opracowano program badawczy dotyczący wschodniej

części Starego Miasta. Pod kierownictwem „Komitetu do badań wrejonie placu Nowy Targ“ (T. Broniewski, O. Czerner, B. Guerquin,

M. Haisig, J. Hawrot, W. Hołubowicz, H. Cehak – Hołubowiczowa, T. Kozaczewski, E. Maleczyńska, K. Maleczyński, J. Rozpędowski,

M. Zlat) podjęto prace wobrębie sześciu wykopów ołącznej powierzchni około 500 m 2 (wykop I– ul. Kotlarska, pomiędzy parcelami

Kotlarska 4 iMałe Jatki 8–10; wykop II (tzw. przy ul. św. Katarzyny) – na podwórzu parceli Wita Stwosza 30; wykop III – pomiędzy

ul. Krowią iŁaciarską, wpobliżu ul. Wita Stwosza (brak precyzyjnej lokalizacji); wykop IV – wkościele św. Marii Magdaleny;

wykop V– na ul. Drewnianej przy jej wylocie na plac Nankiera; wykop VI – wpołudniowej części placu Nowy Targ na osi ulic

Drewnianej iśw. Wita) (Kaźmierczyk 1970, s. 6–13).

Trzeba wtym miejscu zaznaczyć, że wodróżnieniu np. od Warszawy, wrocławskie prace archeologiczne nie poprzedzały

inwestycji budowlanych, lecz ukierunkowane były na rozwiązanie konkretnych problemów badawczych. Wefekcie uzyskano

znaczną ilość materiałów pozwalających ustosunkować się do zagadnień dotyczących początków lewobrzeżnego Wrocławia,

lecz wynik ten okupiony został zniszczeniem nawarstwień kulturowych na znacznych, objętych odbudową obszarach miasta

gdzie nie prowadzono żadnych wyprzedzających prac wykopaliskowych.

obr. 1

Wrocław w latach 20–30-tych XIII wieku

na podstawie badań archeologicznych

Wroclaw in den 20.–30. Jahren des XIII.

Jahrhunderts aufgrund der

archäologischen Forschung.

Archeologia lokacyjnego Wrocławia

Cezary Buśko

obr. 2

Ukształtowanie gruntu rodzimego

wg. Kondysara i Musiała z uzupełnieniami

autora.

a – punkty pomiarowe w wykopach

archeologicznych;

b – teren powyżej 117,00 m n. p. m.;

c – teren pomiędzy 116,00–117,00 m n. p. m.;

d – teren pomiędzy 115,00–116,00 m n. p. m.

(legenda dotyczy także Obr. 3)

Die Gestaltung des natürlichen

Untergrunds nach Kondysar und Musial

mit Ergänzungen des Autors.

a – Höhenpunkte in archäologischen

Grabungen;

b – Gelände ab 117,00 m ü. M.;

c – Gelände zwischen

116,00 und 117, 00 m ü. M.;

d – das Gelände zwischen

115,00–116, 00 m ü. M.

(Erklärungen betreffen auch Abb. 3).

obr. 3

Poziom użytkowy terenu około połowy

wieku XIII.

Terrainoberfläche um die Hälfte des XIII.

Jahrhunderts.

Pozyskane wtrakcie zrealizowanych badań materiały zostały wykorzystane przez Józefa Kaźmierczyka do odtworzenia

procesu przemian gospodarczych iosadniczych wrejonie Nowego Targu. Zawarte wdwutomowym dziele (obejmującym także

publikacje materiałów źródłowych zwykopów II, ViVI) „Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu“ (1966–70) tezy,

szczególnie dotyczące wytwórczości rzemieślniczej, do dziś pozostają aktualne. Nie wytrzymały natomiast próby czasu

dociekania autora odnoszące się do procesów lokacji Wrocławia oraz kształtowania się ośrodka osadniczego wrejonie Nowego

Targu (Kaźmierczyk 1965).

Zasygnalizowana publikacja zamyka etap planowych badań średniowiecznego Wrocławia. Od drugiej połowy lat 50-tych prócz

nichprzeprowadzono także szereg drobniejszych prac wykopaliskowych oraz dokonano licznych obserwacji wobrębie

wykopów budowlanych (por. Buśko 1995, s. 162–163). Zprzykrością należy stwierdzić, że nie wykorzystano szansy jaką niosła

Cezary Buśko

Archeologia lokacyjnego Wrocławia

obr. 4

Schematyczny plan zagospodarowania

przestrzeni rynkowej około roku 1300.

1 – zabudowa murowana

(wraz z przedprożami);

2 – zabudowa fachwerkowa;

3 – przybliżona lokalizacja zabudowy

murowanej;

4 – drewniany pręgierz;

5 – przybliżona lokalizacja kramów;

6 – bruki kamienne.

Schematischer Plan der Marktbebauung

um 1300.

1 – Backsteinhäuser mit Beischlägen;

2 – Fachwerkhäuser;

3 – annähernd lokalisierte

Backsteinbebauung;

4 – der hölzerne Pranger;

5 – annähernd lokalisierte Kaufläden;

6 – Steinpflasterung.

ze sobą przebudowa ulicy Kazimierza Wielkiego, gdzie mimo ogromnego zasięgu prac ziemnych, badania ograniczono właściwie

do obserwacji wykopów izbierania co ciekawszych materiałów zabytkowych (por. Lisowa 1976; 1982; 1983; 1986; Szyposz 1980).

Przy zastoju prac archeologicznych dynamicznie rozwijały się badania architektoniczne obiektów sakralnych (kościół św. Elżbiety –

Lasota – Rozpędowski 1980; Lasota – Piekalski 1996; kościół św. Wojciecha – Małachowicz 1975; Kościół św. Jakuba (Wincentego)

– Lasota – Rozpędowski 1981; kościół św. Marii Magdaleny – Broniewski – Kozaczewski 1967) iświeckich (Kozaczewski 1995;

Chorowska 1994; Chorowska – Lasota 1995). Niestety, aż do końca lat 80-tych badania archeologiczne iarchitektoniczne prowadzono

niezależnie, co wwielu przypadkach przyczyniło się do znacznego ograniczenia pozyskiwanych informacji. Co prawda archeolodzy

uczestniczyli wpracach prowadzonych wkościołach św. Elżbiety iśw. Jakuba, lecz prawdziwy przełom nastąpił dopiero 1988

roku, kiedy to parcele przy ul. Kotlarskiej 31 i32 oraz przy ul. Igielnej 8 przebadano kompleksowo, traktując relikty architektoniczne

jako jeden zelementów układu stratygraficznego (Lasota – Piekalski 1988).

Lawinowo postępująca od końca lat 80-tych zabudowa dotychczas nie zagospodarowanych rejonów Starego Miasta wymuszała

podjęcie szerokopłaszczyznowych badań archeologiczno-architektonicznych, obejmujących czasami po kilkanaście parcel

(np. ul. Więzienna 10–11 („Wratislavia Antiqua“ 1999), 28–30 (Buśko – Chorowska – Piekalski 1999), Igielna 14–15 (Buśko – Chorowska –

Piekalski 1996), Nożownicza 13 (Piekalski – Płonka – Wiśniewski 1991), ul. Bernardyńska (Wiśniewski – Płonka 1991), św. Marii

Magdaleny 3 (Wiśniewski 1994), ul. Sukiennice 6–8 (Wiśniewski – Tymciów – Łaciuk 1994)), awskrajnych przypadkach całe bloki

zabudowy (plac Dominikański („Silesia Antiqua“ 1993), kwartał pomiędzy ul. Więzienną, Kotlarską, Nożowniczą iOdrzańską,

kolejny pomiędzy ulicami Kazimierza Wielkiego, Szewską i Ofiar Oświęcimskich („Silesia Antiqua“ 1998) czy też przy

ul. Św. Antoniego).

Prócz badań szerokopłaszczyznowych realizowano także prace wobrębie wykopów liniowych, wykonywanych wzwiązku

zwymianą bądź budową instalacji energetycznych, wodno-kanalizacyjnych igazowych (np. Rynek, plac Nowy Targ, plac

Nankiera, ul. Św. Katarzyny, ul. Piaskowa, ul. Nowy Świat, ul. Więzienna iin. (por. Buśko 2000). Obecnie na terenie Wrocławia

nie prowadzi się planowych badań wykopaliskowych, ukierunkowanych na rozwiązanie konkretnych problemów naukowych.

Wszystkie bez wyjątku prace terenowe poprzedzają realizację rozmaitych przedsięwzięć budowlanych i– zgodnie z„Ustawą

oOchronie Dóbr Kultury“ – finansowane są przez inwestorów. Prócz instytucji naukowych, takich jak Instytut Archeologii

Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytut Archeologii PAN oraz Muzeum Miejskie co raz częściej (od początku lat 90-tych XX w.)

wbadania terenowe zaangażowane są prywatne firmy (Pracownia Archeologiczno-Architektoniczna „Niegoda“, Akme)

Wszystkie instytucje mogą podjąć badania dopiero po otrzymaniu stosownego zezwolenia wydanego przez Konserwatora

Zabytków.

Równolegle zrozwojem badań terenowych podjęte zostały studia nad kulturą materialną średniowiecznego Wrocławia. Licznych

opracowań, podsumowanych monograficznym ujęciem, doczekały się mieszczańskie kamienice (Chorowska 1994, tu dalsza lit.).

Opracowano także budownictwo drewniane (Piekalski 1995; Jaworski 1999; Buśko 2000a), fortyfikacje (Lasota – Wiśniewski

1998), urządzenia wodno-kanalizacyjne (Wiśniewski 1995; Buśko 1995c; 1996), nawierzchnie uliczne (Buśko 1997), systemy

grzewcze (Dymek 1995; 1995a; Buśko 1995a), zagadnienia związane zzagospodarowaniem parceli mieszczańskiej (Buśko

1995b) zmian wtopografii terenu (Buśko 1999) oraz pewne kategorie wyrobów rzemieślniczych (np. Romanow 1978, 1979, 1981;

Jaworski 1995; Niegoda – Piekalski 1997; Jastrzębski 1999; Wysocka 1999; Rzeźnik 1998).

Archeologia lokacyjnego Wrocławia

Cezary Buśko

obr. 5

Zabudowa fachwerkowa, zrębowa

i plecionkowa na parceli Więzienna 10–11

(początek 2. poł. XIII w.).

Fachwerk – Block – und Pfostenbauten

auf der Parzlle Wiezienna 10–11

(seit der 2. Hälfte des XIII. Jahrhunderts).

obr. 6

Schemat rozwoju kamienic o różnych

szerokościach frontu,

wg. M. Chorowskiej.

Schematische Darstellung

der Entwicklung der Backsteinhäuser

von verschiedener Breite der Vorderfront

(nach M. Chorowska).

Na bazie materiałów pozyskanych wtrakcie badań archeologicznych

powstają także opracowania tekstyliów (np. Maik 1999), archeozoologiczne

(np. Wiszniowska – Stefaniak – Socha 1999, tu dalsza lit.) czy też antropologiczne

(np. Kwiatkowska 1998).

Niewątpliwym osiągnięciem badaczy zajmujących się późnośredniowiecznym

Wrocławiem jest powołanie do życia serii wydawniczej „Wratislavia Antiqua“,

wramach której opublikowano wyniki badań przy ul. Więziennej 10–11 (1999),

materiały zkonferencji dotyczącej centrów średniowiecznych miast (2000),

efektyprac wykopaliskowych prowadzonych na wrocławskim Rynku (2001; 2002)

orazwielokulturowej osadzie na Partynicach (2002a).

Dokonano także pierwszych prób podsumowania dotychczasowych osiągnięć

archeologii późnośredniowiecznego Wrocławia (Buśko – Piekalski – Rzeźnik 1995;

Piekalski 1995a; Buśko, Piekalski 1995/96 (1997)), awyniki badań archeologicznych

są co raz częściej doceniane iwykorzystywane wsyntetycznych opracowaniach

(np. Młynarska – Kaletynowa 1986; Goliński 1997; Buśko – Kaczmarek 2002;

Młynarska – Kaletynowa 2001 [red.]).

Należy tu wyraźnie podkreślić, że realizowane od końca lat 80-tych prace terenowe

nie miały (inadal nie mają) charakteru planowych badań, ukierunkowanych na

rozwiązanie istotnych problemów dotyczących historii miasta, lecz są działaniami

usługowymi, mającymi na celu „oczyszczenie“ terenu zsubstancji zabytkowej przed

podjęciem prac budowlanych. Zepchnięcie tak istotnego etapu procesu badawczego

(jakim warcheologii jest pozyskiwanie źródeł) do roli intratnej usługi budowlanej,

negatywnie odbiło się na jakości otrzymywanych informacji. Słabe rozeznanie

niektórych ekip wprzedmiocie badań przyniosło stosowanie niewłaściwych metod

dokumentacji układów stratygraficznych. Wkonsekwencji pozostająca do dyspozycji

dokumentacja terenowa wwielu przypadkach (aco szczególnie bolesne, dotyczy

toprac realizowanych na znacznym obszarze miasta) uniemożliwia podjęcie

studiów nad zagadnieniami ogólniejszej natury.

Brak rozeznania wpodstawowej kwestii co ipo co badamy prowadzi do stosowania

swoistych metod eksploracji. Otóż badamy nie parcelę mieszczańską, czy wwęższym

zakresie kamienicę, lecz tzw. sektor – czyli „…ściśle określoną płaszczyznę,

ograniczoną ze wszystkich stron ścianami fundamentowymi budynków murowanych

lub krawędzią wykopu…“ (Guszpit – Limisiewicz 1998, s. 49). Wkonsekwencji

szerokopłaszczyznowe badania zamieniają się wserię nie powiązanych ze sobą

stratygraficznie sondaży, znacznie utrudniając lub wręcz uniemożliwiając

przeprowadzenie analiz ukierunkowanych na rozpoznanie zmian zachodzących

wprzestrzennym zagospodarowaniu parceli.

obr. 7

Rekonstrukcja XV-wiecznego pieca

kaflowego z ulicy Więziennej 11,

wg. K. Dymek.

Rekonstruktion eines Kachelofens

aus der Wiezienna Strasse 11,

nach K. Dymek.

Cezary Buśko

Archeologia lokacyjnego Wrocławia

Jako, że zdefinicji mają być to badania archeologiczno-architektoniczne często

zatrudnia się specjalistę odpowiedzialnego za inwentaryzację reliktów architektury.

Wefekcie spójnik występujący wokreśleniu „badania archeologiczno-

architektoniczne“ nie łączy lecz dzieli, bowiem końcowym wynikiem takiej działalności

jest profesjonalne opracowanie reliktów zabudowy murowanej, niestety bez

archeologicznego kontekstu ina odwrót (por. „Silesia Antiqua“ 1998). Gorzej,

gdy zróżnych względów na wykopie zabraknie architekta. Ściany kamienic

dokumentowane są bez próby rozwarstwienia chronologicznego iprzypisania ich

konkretnym działkom mieszczańskim. Skrupulatnie dokumentuje się np. lica ścian,

zapominając orysunkach rzutów obiektów, alakoniczne opisy często ograniczają

się do stwierdzeń typu „mur złukiem“, „mur „pruski““, czy też „mur kamienny“ (Kitliński

iin. 1998, passim).

obr. 8

Rekonstrukcja hypokaustum

z ulicy Więziennej 10.

Modell von einem

Warmluftheizungsanlage

von der Wiezienna Strasse 10.

Osobny problem stanowi sposób dokumentacji układu stratygraficznego. Zdarzają

się bowiem przypadki, gdy konkretne warstwy wobrębie jednego wykopu zajmują

różną pozycję stratygraficzną, aczasami nawet przecinają same siebie. Niekiedy

sporządzona dokumentacja uniemożliwia rekonstrukcję przemian wzagospodarowaniu

badanego obszaru miasta, gdyż nie prezentuje się układu stratygraficznego

wkolejności określonej procesem narastania, czy też eksploracji poszczególnych

warstw. Wzastępstwie tworzy się coś wrodzaju katalogu, opisując kolejno wszystkie

warstwy zaliczone do apriorycznie wydzielanych grup funkcjonalnych, np. „nasypów

wyrównawczych“ czy też pozostających wstosunku do nich wopozycji „warstw

kulturowych“ oraz „konstrukcji“. Wtym ostatnim przypadku przekroczono chyba

oczekiwania badaczy, opowiadających się za nie stawianiem cyfrowej granicy

dlazakresu zainteresowań archeologii historycznej. Obok bowiem różnego rodzaju

reliktów architektury średniowiecznej inowożytnej pojawiają się tu „studzienki

telekomunikacyjne wykonane zbloczków betonowych“, „kolanko (syfon) rury

kanalizacyjnej“, „konstrukcja metalowa złożona zdwóch teowników połączonych

nitami“ i – jakby na okrasę – „przewrócona siatka ogrodzeniowa“ (Kitliński iin. 1998,

passim).

Brak przygotowania merytorycznego negatywnie rzutuje także ina końcowy

efekt badań, prezentowany wformie publikacji. Niejako klasycznym przykładem

jest tutaj opracowanie wyników prac prowadzonych wkwartale zabudowy ograniczonym

ulicami Kazimierza Wielkiego – Szewską – Ofiar Oświęcimskich – Łaciarską, gdzie mimo

profesjonalnie przygotowanych artykułów dotyczących architektury murowanej

(Brzezowski – Chorowska – Lasota 1998; Ludwig 1998), źródeł historycznych(Goliński

1998) czy też geomorfologii (Chmal – Traczyk 1998) nie znajdziemy napisanejprzez

archeologa syntezy obrazującej przemiany zachodzące wformach zagospodarowania

badanego terenu. Zamiast tego otrzymaliśmy suchy katalog odkrytych obiektów

pozbawiony wielu istotnych informacji (np. numeracji warstw na profilach iwobrębie

obiektów) (Guszpit – Limisiewicz 1998) oraz esej(?) okopaniu fosy izabudowie

wydzielonych wtrakcie badań sektorów(!) (Limisiewicz – Wiśniewski 1998).

Mimo wszystko dysponujemy już obecnie niezwykle bogatą izróżnicowaną bazą materiałową, umożliwiającą podjęcie próby

skonstruowania obrazu średniowiecznego Wrocławia widzianego przez pryzmat źródeł archeologicznych. Wpołączeniu ze

źródłami historycznymi pozwalają one na rozpatrzenie szeregu zagadnień, poczynając od ukształtowania terenu, charakteru

urządzeń obronnych, rozplanowania miasta, zagospodarowania placów, ulic iparcel, urządzeń komunalnych, budowli sakralnych

iświeckich, po charakterystykę zajęć (pracy izabawy), kondycji fizycznej mieszczan czy też warunki bytu oraz kontakty

zbliższym idalszym otoczeniem. Co więcej, zagadnienia te prezentować możemy wsposób dynamiczny, gdyż datowniki

archeologiczne oraz liczne daty dendrologiczne pozwalają na wydzielenie trzech horyzontów chronologicznych: pierwszy –

przedlokacyjny (XII–1 połowa XIII wieku), drugi – obejmujący 2 połowę wieku XIII oraz trzeci – XIV-wieczny. Możliwym także

jest ustosunkowanie się do teorii tyczących miejsca iczasu lokacji lewobrzeżnego Wrocławia.

Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Starego Miasta pochodzą zokresu wpływów rzymskich. Wwarstwie humusu

pierwotnego wwykopach przy ul. św. Marii Magdaleny 3 (Wiśniewski 1994), Kiełbaśniczej 21/22 iwkościele św. Krzysztofa

(Bresch – Buśko 1998) odkryto pojedyncze fragmenty naczyń, poświadczające incydentalną penetrację tego terenu.

Osadnictwo stałe pojawia się wwieku IX. Ztego to okresu pochodzą relikty zagłębionego wziemię budynku odsłonięte przy

ul. Kiełbaśniczej 21/22.

Wwieku Xpowstaje gród na Ostrowie Tumskim, stanowiący centrum gospodarcze iadministracyjne Wrocławia do końca

XII stulecia. Wtym bowiem momencie, zgodnie zprocesami obejmującymi szerokie obszary Europy Środkowej, we Wrocławiu

kształtuje się ośrodek wczesnomiejski. Prócz Ostrowa Tumskiego wskład tej aglomeracji wchodzą siedziby możnowładców

na Ołbinie, osada walońska, osada żydowska oraz osada rzemieślniczo-targowa na lewym brzegu Odry.

Wwieku XII osadnictwo koncentruje się we wschodniej ipółnocnej części Starego Miasta. Na obecnym etapie badań można

stwierdzić, że nie wytrzymały upływu czasu hipotezy J.Kaźmierczyka mówiące opojawieniu się zwartej osady wtym rejonie

już wwieku XI. XII-wieczna zabudowa koncentrowała się wpasie od kościoła św. Wojciecha po przeprawę na wyspę Piasek,

ana północy – od przeprawy po dzisiejszy dziedziniec uniwersytecki. Zachodnią granicą tego skupiska zdaje się być ciąg obecnej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: