MNISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ
I SPORTU
Poradnik metodyczny dla nauczycieli
Warszawa 2004
Wstęp
Agresja i przemoc w rodzinie, szkole, na ulicy to obecnie powszechne zjawiska w naszym społeczeństwie. Sprzyja temu kryzys wartości i autorytetów, osłabienie więzi rodzinnych, frustracja spowodowana ubóstwem, pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami. Dodatkowo agresywne wzorce upowszechniają środki masowego przekazu, które zamiast piętnować negatywne zachowania, często nagłaśniają je szukając taniej sensacji.
W resorcie edukacji narodowej i sportu przedmiotem szczegółowych analiz i badań są zjawiska związane z agresją i przemocą w środowisku szkolnym. Wprowadzane są rozwiązania systemowe w zakresie ograniczania rozmiarów tych zjawisk.
Podstawą wszelkich działań podejmowanych przez szkołę, związanych z edukacją dla bezpieczeństwa i zapobiegania zachowaniom problemowym wśród uczniów, są treści zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego[1], a także obligatoryjne wprowadzenie do szkół wszystkich typów szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży [2].
Działania podejmowane przez resort edukacji w zakresie zapobiegania zachowaniom problemowym uczniów nie koncentrują się jedynie na stosowaniu różnego rodzaju strategii wobec uczniów. Adresowane są również do rodziców i nauczycieli, z których wielu przyznaje, iż nie radzi sobie np. z agresywnymi zachowaniami uczniów. O skuteczności podejmowanych działań można mówić dopiero wówczas gdy zaczną ze sobą ściśle współpracować różne podmioty odpowiedzialne za wychowanie dzieci i młodzieży, a przede wszystkim rodzina i szkoła.
Nasilenie zjawisk związanych z agresją i przemocą skłania do podejmowania działań, które pomogą nauczycielom rozwiązywać tego rodzaju problemy. Stąd m.in. decyzja o opracowaniu we współpracy z Podkarpackim Kuratorem Oświaty programu adresowanego do uczniów gimnazjum programu p.n. ,,Pomost między dzieciństwem a dorosłością" oraz szerokim upowszechnieniu w szkołach i placówkach metody A.R.T. Arnolda Goldsteina Trening Zastępowania Agresji w ramach zadań związanych z wdrożeniem i realizacją Krajowego Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży przyjętego przez Radę Ministrów 13 stycznia 2004 r.
W ramach tych działań opracowano także niniejszy poradnik metodyczny mający służyć pomocą w sytuacjach bezpośredniego zetknięcia się aktami agresji i przemocy na terenie szkoły.
Do współpracy w redagowaniu poradnika został powołany zespół osób doświadczonych w zakresie realizacji działań profilaktycznych adresowanych do dzieci i młodzieży zagrożonych niedostosowaniem społecznym, przestępczością i uzależnieniami.
Członkami zespołu zostali przedstawiciele: Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Kuratorium Oświaty w Poznaniu (Delegatura w Lesznie), Kuratorium Oświaty w Gdańsku, Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Lesznie i Rzeszowie oraz Komendy Wojewódzkiej Policji w Rzeszowie.
Mam nadzieję, że udostępniony Państwu poradnik będzie jednym z przydatnych narzędzi, służących pomocą w rozwiązywaniu trudnych problemów, w szczególności związanych z przejawami agresji i przemocy wśród uczniów.
Aleksander Tynelski
Zastępca Dyrektora Departamentu
Kształcenia Ogólnego, Specjalnego
i Profilaktyki Społecznej MENiS
Rozdział I
DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE W SZKOLE
Szkoła stanowi ważne miejsce w systemie działań profilaktycznych. Niewątpliwie pierwszym i najważniejszym miejscem realizowania tego typu zadań powinna być rodzina, ale, jak twierdzi B. Urban, „niezależnie od zmieniających się wizji i koncepcji w zakresie społecznych zadań szkoły, jej funkcja profilaktyczna nigdy nie może być pomniejszana. Konieczność wypełniania przez szkołę funkcji profilaktycznej nie wynika z uproszczenia całego problemu zapobiegania dewiacji młodzieży zepchnięcia niewdzięcznego zadania, lecz z samej istoty i głównych uwarunkowań społecznych dewiacji. Dotyczy to zarówno przestępczości, jak i wszelkich uzależnień”[3]. Ponadto zadaniem szkoły jest stworzenie odpowiedniego, zintegrowanego z programem profilaktyki, kontekstu wychowawczego, który polega m.in. na promowaniu krytycznego, odpowiedzialnego kontaktu wychowanków z otaczającą ich rzeczywistością [4].
Współczesne podejście do profilaktyki zakłada, że u podstaw przejawiania przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych leżą te same lub podobne motywy. Zachowania te służą:
- zaspokojeniu najważniejszych potrzeb psychicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności),
- realizacji ważnych zadań rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzyskanie niezależności od dorosłych),
- radzeniu sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji)[5].
Badania wykazały, że zachowania ryzykowne mogą się również nawzajem zastępować i najczęściej ze sobą współwystępują. Pogląd, że młodzież zachowuje się w sposób ryzykowny dla przyjemności nie znajduje naukowego potwierdzenia[6].
Zachowanie młodego człowieka zależy od jego indywidualnych cech oraz od czynników występujących w środowisku. Mogą one mieć charakter chroniący (czynniki chroniące) lub zwiększający możliwość podjęcia określonego zachowania (czynniki ryzyka).
Do czynników chroniących należą:
- silna więź emocjonalna z rodzicami,
- zainteresowanie nauką szkolną,
- regularne praktyki religijne,
- poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,
- przynależność do pozytywnej grupy.[7]
Prawdopodobieństwo podjęcia zachowania ryzykownego jest tym większe, im więcej czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe, im dłużej trwa ich działanie.
Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych, np.: wysoki poziom lęku i niepokoju, niska samoocena, niedojrzałość emocjonalna i społeczna, słaba kontrola wewnętrzna, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, brak zainteresowania nauką szkolną, zaburzenia więzi z rodzicami, nieprawidłowa struktura rodziny, itd.
Skuteczne działania profilaktyczne powinny koncentrować się na wzmacnianiu czynników chroniących i eliminowaniu lub osłabianiu czynników ryzyka. Działania te powinny być adresowane do całego środowiska szkolnego, tj. uczniów, rodziców i nauczycieli.
Zmiany wprowadzone przez reformę systemu oświaty objęły całokształt spraw szkolnych związanych z edukacją, wychowaniem i profilaktyką.
Regulują to następujące akty prawne:
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. Nr 51, poz. 458 oraz Dz.U. z 2003 r. Nr 210, poz. 2041),).
Treści zawarte w cytowanym rozporządzeniu określają działalność edukacyjną szkoły przez:
1) szkolny zestaw programów nauczania, który – uwzględniając wymiar wychowawczy – obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego,
2) program wychowawczy szkoły, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym i jest realizowany przez wszystkich nauczycieli,
3) program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców.
Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki tworzą spójną całość. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem całego środowiska szkolnego.
Obok zadań wychowawczych i profilaktycznych nauczyciele wykonują również działania opiekuńcze odpowiednio do istniejących potrzeb a także działania mające na celu wyrównanie szans edukacyjnych uczniów.
· Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U.z 2002r. Nr 10, poz. 96).
W cytowanym rozporządzeniu ust. 1 pkt. 1 otrzymał brzmienie:
Statut szkoły określa w szczególności:
1. Cele i zadania szkoły wynikające z przepisów prawa oraz uwzględniające program wychowawczy szkoły i program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska, o których w mowa w odrębnych przepisach.
Natomiast treść ust. 2 po wprowadzonej zmianie brzmi następująco:
2. Program wychowawczy szkoły i program profilaktyki, o których mowa w ust. 1 pkt. 1, uchwala rada pedagogiczna po zasięgnięciu opinii rady rodziców i samorządu uczniowskiego.
Ponadto podstawę prawną dla podejmowania działań profilaktycznych stanowią treści zawarte w innych aktach prawnych:
· ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109).
· ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535),
· ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. Nr 35, poz. 230 z późn. zm.),
· ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198),
· ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55).
Przystępując do budowania programów profilaktyki konieczne jest dokonanie analizy wyżej wymienionych aktów prawnych.
Działania profilaktyczne adresowane do dzieci i młodzieży realizowane są na trzech poziomach:
Profilaktyka pierwszorzędowa skierowana jest do grupy niskiego ryzyka. Działaniami obejmuje się szerokie niezdiagnozowane populacje. Profilaktyka pierwszorzędowa ma dwa cele – promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji.
Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grup podwyższonego ryzyka. Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykowanych (np. poradnictwo rodzinne i indywidualne, socjoterapia).
Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka. Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Głównie jest to leczenie, rehabilitacja i resocjalizacja.
Realizatorami działań w profilaktyce pierwszorzędowej są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów, pedagogów i innych specjalistów, a terenem działań jest głównie szkoła.
W profilaktyce drugorzędowej realizatorami są głównie specjaliści: psychologowie, pedagodzy, socjoterapeuci, trenerzy.
Działania prowadzone są najczęściej w formie zajęć specjalistycznych w szkołach, świetlicach socjoterapeutycznych i profilaktyczno – wychowawczych, poradniach psychologiczno–pedagogicznych i poradniach specjalistycznych.
W profilaktyce trzeciorzędowej realizatorami programów są przede wszystkim lekarze specjaliści, psychologowie, psychoterapeuci, pracownicy socjalni, specjaliści z zakresu resocjalizacji.
Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się strategie odpowiednie do wieku, rodzaju problemów i stopnia zagrożenia.
Strategie (działania) informacyjne – ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnych wyborów.
Strategie edukacyjne – ich celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętność nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom otoczenia).
Strategie alternatyw – ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową).
Strategie interwencyjne – ich celem jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych.
Strategie zmniejszania szkód – ich celem jest chronienie społeczeństwa i samej jednostki przed skutkami jej ryzykownych zachowań. Adresatami tych działań są osoby z grupy najwyższego ryzyka.
Inne strategie proponuje W.B. Hansen,[8] który dokonał gradacji ich skuteczności:
2. Strategia „osobiste postanowienia” – polega na motywowaniu uczniów do podejmowania osobistych i kontrolowanych tylko przez siebie postanowień dotyczących ważnych wyborów życiowych. Wzmacnia samoocenę, poczucie odpowiedzialności i samokontrolę.
3. Strategia „kształtowanie systemu wartości” – polega na odkrywaniu, nazywaniu i przyjmowaniu przez młodych ludzi wartości mających dla nich największe znaczenie. Zabezpiecza młodych ludzi przed ryzykiem podejmowania zachowań naruszających cenione wartości, takie jak np. zdrowie, życie.
4. Strategia „informowanie o realnych konsekwencjach” – polega na przekazywaniu informacji o realnych szkodach, bezpośrednich i odległych skutkach podejmowania zachowań ryzykownych.
5. Strategia „uczenie konstruktywnego odmawiania” – polega na kształtowaniu umiejętności radzenia sobie z presją i naciskiem innych osób czy grupy do podejmowania zachowań ryzykownych.
6. Strategia „alternatywne sposoby życia” – polega na wskazaniu innych, alternatywnych sposobów spędzania czasu oraz inspirowaniu do aktywności i rozwijania uzdolnień.
7. Strategia „wyznaczanie celów” – polega na stawianiu celów, wymagań, motywowaniu do osiągnięć.
8. Strategia „uczenie podejmowania decyzji” – polega na zwiększaniu zdolności do podejmowania racjonalnych decyzji w dokonywaniu wyborów.
9. Strategia „zwiększanie poczucia własnej wartości” – polega na odkrywaniu sposobów radzenia sobie z negatywnym stosunkiem do samego siebie w celu zwiększenia poczucia własnej wartości.
10. Strategia „umiejętność opanowania stresu” – polega na zwiększaniu umiejętności zaradczych w sytuacjach frustracji i stresu.
11. Strategia „dostępność pomagania” – polega na zwiększeniu wiedzy o dostępnych miejscach i formach pomocy oraz pozyskaniu wsparcia społecznego.
12. Strategia „nabywanie umiejętności społecznych” – polega na zwiększaniu zdolności do nawiązywania pozytywnych kontaktów interpersonalnych.
Rozdział II
We wszystkich społecznościach lokalnych istnieją instytucje i organizacje, które ze względu na rodzaj realizowanych przez siebie zadań podejmują działania z zakresu profilaktyki zachowań ryzykownych. Według założeń współczesnej profilaktyki instytucje te powinny ze sobą współpracować w ramach koalicji, szkoła zaś powinna być jednym z jej ogniw. Zintegrowane działania podejmowane przez lokalne np. gminne i miejskie komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, ośrodki pomocy społecznej, sądy rodzinne, powiatowe centra pomocy rodzinie, poradnie psychologiczno – pedagogiczne, gminne i miejskie ośrodki kultury, placówki służby zdrowia, szkoły we współpracy z rodzicami dzieci i młodzieży stanowią podstawowy warunek skuteczności oddziaływań profilaktycznych.
Usytuowanie powyższych instytucji i organizacji w środowisku, do którego adresowane mają być treści i działania profilaktyczne daje możliwość dostosowania ich do potrzeb danego środowiska.
Szkoła jest dobrym terenem oddziaływań profilaktycznych ponieważ jest miejscem:
● spotkania dzieci, młodzieży oraz najważniejszych osób dorosłych odpowiedzialnych za opiekę i wychowanie (rodzice i nauczyciele);
● intensywnego rozwoju interpersonalnego i społecznego;
● zadaniowej działalności uczniów;
- konfrontacji autorytetów i kształtowania się poczucia własnej tożsamości ucznia;
- wypełniania znacznej części aktywnego życia dzieci i młodzieży;
- weryfikacji oczekiwań rodziców związanych z własnym dzieckiem
pozwalającym na łatwy dostęp do środowiska dzieci i młodzieży i ...
fmullder