Dyskurs wojenny o przeszłej i przyszłej kampanii 1684,1687 - Jan Sobieski.pdf - XVII w - Źródła Pisane Oraz Drukowane - piotrzachu69

Dyskurs wojenny o przeszłej i przyszłej kampanii

1684, 1687

♦

DISKURS WOJENNY

O PRZESZŁEY I PRZYSZŁEY KAMPANII (R. 1684)

Przeszła kompania że non successit według projektu który Colligati po między sobą byli postanowili,

Bogu wprzód który się panem zowie zastępów, oddać to potrzeba i iego skrytym sądom. Referuiąc się

iednak ad humana te się zdadzą i znaydują naypryncypalnieysze przyczyny.

Nayprzód że woyska które były przeszłey kampanii in operte belli, pozno na swych zimowych staneli

kwaterach, na których ci co pozostali w Węgrzech, osobliwie Polacy w Sabinowie w Ungwarze iako i

ludzie Cesarscy w Lwowczy Kirzmarku Spizu i w tamtey okolicy i innych mieyscach, żadnego asz do

samey prawie wiosny nie mieli odpoczynku. Ludzie bowiem Tekölego świeży i ani bitwami ani pracą

letnią, i iesienną nie zrobieni całą zimę infestowali ludzi chorych i nuznych postrzelanych wytchnięcia

iakiegokolwiek potrzebuiących præpediendo, qui et saltus sylvarum, i przebiegów tamtych iako w

swym kraju wiadomi wespół z chłopy tamecznemi którzy w żadne niechcieli wchodzić Contributie

(iako się zachowuie w całey Europie) ale odżałowawszy domów swych i cokolwiek carum est

rozbiegłszy się et victum dla ludzi et pabulum dla koni bronili odbierali brać przeszkadzali i gdzie

kogo zastali okrutnie mordowali. Sam Ungwar potrzykroć był oblenżony który iako mężnie Polacy

bronili (rzecz sama mówi) aż dotąd póki nieprzyiaciel nie wziął tey przed się desperacyi że własne

swoie palił domy wsie gumna zboża i siana; zażywszy tey rezolucyi ze wszystkim zginąc byle w tąż z

sobą nieprzyiaciół swych wprowadzić zgubę i ruinę.

Po takich tedy pracach i niewczasach przyszło woysku osobliwie polskiemu (które po Litwie całey i aż

ad littora maris Baltici rozwlec się musiało: nie mogąc w ciasnieyszych mieyscach wczesney mieć

subsistencii, bo dla samych chorób zarazliwych, które się powietrzem nazwać mogły, ciesniey ich

stawiać nie godziło się i dla dóbr Królewskich w których tylko żołnierzowi stawać ex lege licet od

siebie odległych) i tak długiemi woynami strudzonemu późno w pole wyniść i w ieden skupić obóz.

Pro vigesima prima Augusti przyszło się ruszyć nie czekaiąnc na tych których tertia pars ieszcze była

pozadzie iako i ludzi Kurfistrza Jmści iako i Xiążęcia Kurlandzkiego pod fortece Jazłowiecką. Ale i w

kawaleryi znaczna znalazła się uyma ile w dawnych i doświadczonych żołnierzach, których wybór i z

dwiema polnemi Hetmanami i tak wielu Pułkowników i officerów poległo przez szwanki i choroby

roku przeszłego.

Porta zaś otwarłszy pro ultima necessitate zachowane skarby, Spolia przy tym po wezyrze i po tak

wielu na woynie poginionych i poduszonych Paszach Bejach, Agach, krewnych ich sługach albo

przyjaciołach, wysypali to wszystko na żołnierza uczyniwszy ostatnią sforcę i obwołali po całym

państwie aby na woynę wychodzili, którzy tylko Bissurmanami się mianuią. Wyprawili Suliman-Paszę

Seraskiera przeciwko Polsce tak wcześnie że u Dunayskiey wprzód stanął przeprawy niżeli ieszcze

ziemia trawą a drzewa liściem się okryły, i czego confirmatie czenste przychodziły i od szpiegów i od

ienzyków i od nich uciekaiących albo wykupionych wienzniow iako i przestrog pewnych. Z tym tedy

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

─────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

──────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────

Hetmanem woyska Tureckie naznaczone i ordynowane naybitnieysze sławne z Rumelii począwszy od

bramy Adryanopolskiey aż do bramy Kamieńca inkluduiąc Tatarów wszystkich tak Dobrzeckich

Krymskich Hagayskich Budziackich Białogrodzkich i Czerkiesów aż do samey Colchidy Multanów i

Wołochów, iako to wszystko w Ordynansie onemu specifikowanem było. Han zrzucony że nierychło

wychodził na woynę i że nie będąc tylko od uduszonego Wezyra na państwie krymskim osasdzonym

wiencey sobie pozwalał i od poddanych wyciągał niżeli mu należało. Nowego przysłano z Rodosu

Hana człowieka woiennego i rozumnego i któremu równego między Sołtanami nie maią, iuż przed

tym na Hanstwie będącego i wróżnych z Polakami i Moskalami pro et contra bywałego potrzebach;

osobliwie pod Żurawnem gdzie on postanowionego z Turkami traktatu magna pars fuit iako i wzięcia

pod Moskwą Czychryna. Ten tedy wiadomy i ćwiczony w Tureckich.......rozkazach i Emirach nie

osiadłszy państwa i stolicy przy Seraskierze póty na Dunajem czekał i zostawał póki się wszystkie do

niego Tatarskie i Czerkieskie niezciągnęły woyska; przeprawiwszy się tedy z Tureckim woyskiem

przez Dunay złączył się z swymi i ruszył ku Kamieńcu przez ziemię Mołdawską zagarnąwszy z sobą i

Hospodara Valachiæ i wziąwszy sibi fidelem po drodze Moldavum.

Woyska zaś Polskie którego czenść wyprawiła się była osobliwie kawaleryi z wiosny zaraz do

blokowania Kamieńca aby były prowianty z Budziaku i Multan niewychodziły do tey fortecy

zniosłszy czenść nie małą Convoiu Tureckiego i zabrawszy prowianty z Kamieńca do Jałosławca

prowadzone, opanowawszy fortecę Zwaniec super Danastrum vel Tyram i na drugiey Zamek Chocim

tam czekały et necessaria do mostu i przeprawy sposobili, samo zaś Corpus do obozu generalnego

kupiło się. W regimentach osobliwie pieszych znać było ieszcze przeszłey kampanii niewczasy i tak

genste śmierci z zaraźliwych przeszłorocznych chorób, tak że zarazna samym zaczęciu kampanii i

weyściu w oboz Regimentów przyszło niektóre separować i na stronie im stawać aby były drugich

niepozarażały; taka to bowiem była iuż tych zaraza że nawet ludzi in stativis po wsiach i miastach siła

tosz dotkneła malum.

Z tymi tedy co nadeszli wzięty 25 Augusti Zamek Jazłowiecki o którym Turcy mieli przypowieść «że

nie miał znać śmierci w kilku "godzinach" a to że na wysokiey przykrey i skalistey leży górze; zdało

im się tedy że miny żadnego nie miały czynić effektu.

Z tamtond szło woysko magnis passibus pod Zwaniec do Dniestrowey przeprawy gdzie się pokazało

iako durum iest przeciwko woli Bożey calcitrare. Przez niedziel trzy i daley robiono koło mostu na

tymże mieyscu i tymże sposobem gdzie był za Króla Kazimierza in An. 16.... zbudowany z

niewypowiedziano praco i pilnościo dzień i noc ludzie od niego nieschodzili, ale co w dzień zrobiono

to woda z deszczów nigdy o tym czasie niewidzianych z gór z wielkich powodzi psowała i kończyć

niedopuszczała, ieńcy zaś wszyscy twierdzili że wielka czenść ordy gotuie się iść in sucursum Budy

per Moldaviam et Transylvaniam, co anoxios nas naybardziey reddebat, i dla tego na czółnach i

barkach na iakie się kray tamten zdobyć mógł do takich przepraw niesposobny przeprawiliśmy

wszystkie swoie dragonio i dwa pułki kawaleryi, którzy obozem pod samym Chocimskim na

stronieMołdawskiey położyli się obozem, aby był głos tym prędzey nieprzyiaciela doszedł o

przeprawie naszey i nie dał mu czasu tey do Węgier wyprawy.

W tym samym czasie przyszedł syn starszy Hanski Solatn Galga niby to Hetman w kilka dziesiąt

tysięcy woyska, za nim zaraz następował Han a za nim Seraskier: probowali szczenścia po kilka–kroć

na obóz pod Zamkiem Chocimskim stoioncy, ale zawsze z wielką swą w ludziach stratą odeszli i

confuzyą. Tym czasem most około którego ostatnia czyniła się sforca iuż w samym dokończeniu (tak

że iuż ludzie po deszcze z iednego na drugi przechodzili brzeg) tak nawalna w nocy zepsowała woda,

że ledwie nazajutrz reliquiæ iego albo znaki znalazły się.

Już tedy pod woyskiem tak licznym i potężnym niewidząc inszego mostu budowania sposobu, które

nietylko wszystkie tamtey strony rzeki okryły brzegi, ale okoliczne góry i pola: trawy też staniem na

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

tym tam iednym mieyscu przez niedziel cztery iuż były tak opasione że woysko ulla ratione , tam

subsistere dłużey nie mogło; zdało się tedy Consilio bellico ruszyć z tego mieysca ku Kamieńcowi,

aby było nieprzyiaciela cum totis viribus za sobą wyciongnoć i tym sposobem uczynić mu diversio

aby woyska swego nie dzielił et in succursum Budy nieposełał?

I stało się tak czegośmy sobie naybardziey życzyli, że Tatarowie trzeciego dnia po odeyściu naszym

przez Dniestr przeprawili się, którego wody (nieodciągniono i niepoiento iakoś Bosko wolo i

dipositio) tak razem opadły i tak wielkie nastały pogody, że we dwóch dniach Tatarskie a potym w

kilka dni Tureckie wszystko na pozostałych naszych ieszcze kamieniami napełnionych koszach, mało

praco przeprawiło się woysko.

Myśmy interim przed odeyściem naszym tabulas naufragii mostu naszego zebrawszy, promy i czołny

które tam tylko były wyprawiliśmy w górę rzeki przy dwóch regimentach infanteryi, i znowu inszy

most o mil sześć od Żwańca budować w mieyscu ieszcze sposobnieyszym zleciliśmy; sami zaś o małe

pół mile od Kamieńca nad tosz wodo nad którą i ta leży forteca staneliśmy i tam bitwę dać Hanowi i

Seraskierowi umysliliśmy.

Poprzedził Han Seraskiera ale tentare nic nieśmiał; dał znać Seraskierowi aby mu przysłał wszystke

swoie kawaleryo, wyprowadził przy tym garnizon z fortecy Kamienieckiey którego rachhuie się 15000

pod trzema Paszami, wziął i armaty kilkanaście sztuk z teyże fortecy: z tym wszystkim z daleka tylko

wieszał się nad woyskiem Polskim. A że woysko Polskie nie mogło żadno miaro in vicinio Kamieńca

dłużey subsistere dla opasionych o mile i drugą (iako to bywać zwykło ) około fortec traw, ruszyło się

woysko Polskie na swoie pasze za przeprawe chconc oraz odwabić nieprzyiaciela od fortece i iego

fortelów. A że przeprawa była ciasna kilko mieysc przyszło woysku one przechodzić: tam

nieprzyiaciel upatrzywszy swóy czas iusz nad samym wieczorem nastąpił wszystko potengo na

arriére-garde chconc iako czenść urwać woyska albo przynaymniey wozów, ale go w tym Pan Bóg

niepobłogosławił, bo nietylko że szkode wielko w sobie odniósł ale się i naymnieyszym

nieobłowiłbydlenciem. Tentował tegoż fortelu przez dni po tym trzy albo cztery statariam uchraniaiąc

się zawsze pugnans z dział nawet wystrzelić aby ich nieutracił nie osmielił się: a gdy widział że i w

escarmunkach y w tych swych (urywczo tylko przeprawach) nie mógł mieć żadnego awantazu

fortelach o mil cztery od Kamieńca, ludzi swych znacznych natraciwszy, wprzód subsitit a potym

nazad pod fortece do Seraskiera powrócił, który pod samymi murami Kamienieckiemi, obóz swóy był

założył i daley awansować nie śmiał, wziąwszy wiadomość że w mieyscach tych mniey do ich

harców sposobnych na które ich woysko Polskie nawodziło iużby byli batalii evitare nie mogli.

Za ich tedy odeściem nazad ruszyło się woysko Polskie ku Dniestrowi do mostu nowego iuż w pół

zbudowanego. W tym przychodzi wiadomość z ienzyków że Han wszystkie swoje woysko wyprawił

w zagony dla iassyru ku Lwowowi i Wołyniu; zostawiwszy tedy Król pod pewnym Zameczkiem

Czartkowem słabszo piechote (która iusz iako to na końcu octobra ile w tych tu krajach i z zimna i z

niewczasów i z niewygód i z dawnych ieszcze chorób słabieć poczeła) sam z wybranemi wrócił się ku

Kamieńcu, aby było albo tych powracaiących z Wołynia i ode Lwowa Tatarów znosić; albo żeby było

samego Hana ogołoconego w ludzi i oddalonego od Kamieńca gromić. Ale Han niepostąpił sobie tak

nie ostrożnie iako udawali ięzycy; edoctus iusz podobnemi przykładami, czenść bowiem tylko mało

ludzi wyprawił dla zasionżenia żywności i to o mil tylko dziewienć albo dziesienć od siebie, wielki

bowiem głód był w woysku iego propter solitudinem która regnat o mil naymniey dwanaście, do

czego nie tylko nasze woyska ale i same Tureckie i Tatarskie dobrze dopomogły. Dla czego

peæsidium Kamienieckie wyprawiło umyślnych do Porty swych posłów skarzonc na Seraskiera i Hana

że miasto posiłku i pomocy w niwecz ich obrócili i zruynowali z kond niepochybna nad nimi wisi

zguba, o to lisz przecie i tych powracaiących lubo małymi kupami woysko nasze gromili i znacznych

brali wienzniów.

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

Sam Ham widzonc swoie nadruynowane i zgłodniałe woysko które biegać i szukać musiały,

quærentes quæm devorent, pro meliori securitate podemknął się pod sam Kamieniec i w pustym

stanąwszy zamczysku ieszcze się swey gwardyi osadził ianczarami.

Powrócił Król do swego obozu gdzie iusz zastał śmiertelnie zarażone piechoty, nie tak z głodu bo iusz

do Polski otwarty był pas i dosyć wożono prowiantów, ale contagio przeszłoroczna nie wystała się

była ieszcze i iakoby de novo znowu zaczynała się; nastąpiły przytym mrozy, tak potężne iakich

memoria ludzka o tym czasie niezapamiętała.

Seraskier zaś i Han dowiedziawszy się z ienzyków że most nowy na Dniestrze kończo; na drugiey

którego stronie Wołoska zaraz zaczynała się ziemia, ruszył z pod Kamieńca do mostu swego i on

dniem i nocą przeszedł poprzedzaiąc woyska nasze. Wyszedł w Jassy kapitalne miasto Moldawii i tam

się rozłożył.

Przyszła w tym wiadomość z Litwy że Kozacy pod Moskiewskiem na czas panowaniem bendoncy

naiechawszy powiat pewny do Xięstwa należący sobie go przywłaszczaią, panów własnych ślachtę i

obywateli Xięstwa Litewskiego z dóbr ich wyganiaią pokazuionc list i ordynanse Hetmana swego "że

to z iego czyniono rozkazania" bez żadnej dania sobie przyczyny et contra omnia pacta et contractus

dawniey i świeżo z nimi postanowionym.

Nie zdało się tedy Consilio bellico dłużey passować się cum elementis tego roku nam nie łaskawymi

ani iusz z nieporą woienno i chorobami a raczey gęstemi śmierciami. Staneło tedy aby woyska

rozłożyć i na kwaterach czenść in hostico a czenść przy samych granicach non parcendo bonis

hæreditariis czego z siebie uczynił Król przykład postawiwszy armate wszystke w fortecy swey

dziedziczney Złoczowie około którey Regimenty piesze po włościach: swych toż uczynili Hetmani

Senatores et Nobilitas a to aby tym wcześniey na przyszłą da Bóg wyniść Campanią; w zimie zaś

zasłaniać kraie Ruskie i Wołyńskie od incursii pogańskich.

To co należy do Polaków i przeszłey kampanii. Co ad Rempublicam wenetam ta nad spodziewanie

ludzkie wiencey uczyniła? Nie miała bowiem czasu tylko połowe zimy do weyścia w kolligacyą do

ratyfikowania poprzysiężenia oney in manibus Oyca S. i do preparamentu na tak wielką impreze: a

przecież nie tylko że nieprzyiaciel na morzu pokazać się nie śmiał ale i fortece tak znaczne potracił z

nie małym należącym do nich krajem.

Co zaś do woysk Cesarza Jmci te dosic wcześnie, a że się ieszcze rzeć może prędzey niżeli się

spodziewać możono po tak..... tak roczni w te przeszłą wybrali się Companie! Wzięcie Wyszygradu po

tym Wacu i zniesienia pod nim Nieprzyiaciela iako i odebranego Pestu szczęśliwe poczontki summam

znaczyli bellicam wodza prudentiam a przeto wielkie do wziencia Budy ufacylitowanie.

Eszeckie mosty że nie opanowane po wzięciu zaraz Wyszygradu i co do tego przeszkodą było

Generałowi Lesslemu? tego niewiedząc sądzić się nie może. Czyli woyska iego nierychło zebrane?

czyli avantage sytuacyi mieysca albo obrona considerabilis? czyli poprzedzenie woysk Tureckich?

Wiedzieć iednak Colligatis należało do których equæ bona malaque ponieważ ieden interes iednasz

rerum bene gestaram gloria należo; ale podobno odległość mieysca, albo difficultas prześcia rzadkiey

a prawie zadney korrespondencyi była przyczyno. Galery na Dunaiu w Wiedniu fabrykowane miały

być w tey obsidii magni usus z którymi co się stało i ieżeli przyszły były ad effectum i o tym nam nan

constat.

Woyska Kurfistrza Jmci Bawarskiego i Circulorum Franconicæ et Suabiæ i niektóre Cesarza Jmci

Regimenty od Renu rewokowane te spózniły; ale inaczej być nie mogło.

Dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie

Garnizon przytym w fortecy woysku się równaiący bo go samisz Turcy na 30,000 rachowali prócz

obywatelów i pospólstwa. Seraskier przy tym suo edoctus malo że w polu batalii niemieckiey

niewytrzymał kiedy obóz ze wszystkim utracił sromotnie go odbiegłszy i ludzi siła straciwszy, wisiał

tylko nad woyskiem z daleka fatyguiąnc częstym woysko podpadaniem, przeszkadzaiąnc przytym

pobulationes, o które tam i bez tego trudno iako w kraiu ciasnym i mieyscach górami okronżonych a z

wiosny, ieszcze przez præsidium i woyska Tureckie opasionych. Rozdzielone przytym woyska iedne z

Generałem Leslem drugie cum Bano Croatiæ trzeci z Generałem Szukiem in superiori Hungaria. Nusz

blokada Neyhauska osada Satmaru i tak wiele innych fortec. Situs przytym loci nagrodził podobno

staroświecką fortyfikacyą i okrongłe bez flanków baszty. Ludzie przy tym to iest præsidium na śmierć

zostawione: bo ktoż nie woli umrzeć w bitwie i w obronie a niżeli od ronk katowskich? co practicatum

w Paszach roku przeszłego na fortecy Strygońskiej bendoncych "głowa i serce komendanta a rence i

ochota do obrony żołnierska to to są flanki, to są externa opera facies menżna żołnierza lepsza iest

niżeli facies naypotężnieyszego belwardu fides "Rycerska wiencey wytrzyma niżeli lorica

naymocnieyszego parapetu".

Choroby przytym roku przeszłego panuionce a znowu teraz na początku obozu zaczente te za

naywiększo nie dokazaney imprezy mogą się rachować przyczyne: i oto naybardziey całe

Chrześciaństwo do maiestatu Boskiego powinno suplikować, aby one z łaski i miłosierdzia swego od

woysk odwrócił Chrześcijańskich; bo na te tylko rozum ludzki żadnego niewymyśli sposobu. I gdzie

to może być w chorym albo w słabym ciele dobra fantazia? gdzie rycerska ochota? gdzie rześkość

moc i siła? ile z tym narodem który z renczno bronio tak się dobrze sprawić umie.

To co do przeszłey kampanii; teraz przystępuiemy do przyszłey, a day Boże całemu Chrześciaństwu

szczęśliwey.

DISKURS WOIENNY