1. Grafika i ortografia doby średniopolskiej
· dążenie do uporządkowania i upowszechnienia sposobu pisania określonego wymogami kształtującego się języka ogólnonarodowego widać na dwóch płaszczyznach: pierwsza to prace o charakterze ortograficzno-normatywnym, a druga to druki
· pisownia pierwszych polskich druków miała właściwości znane ze średniowiecza:
- była chwiejna, niekonsekwentna, różna w zależności od zwyczajów piszącego (a zwłaszcza drukarza)
ü przez pierwsze dziesięciolecia XVI w. krakowscy drukarze, aby udoskonalić pisownię, starali się: ograniczać wielofunkcyjność tej samej litery i oddawać jednym, jednakowym znakiem tą samą głoskę (ż oznacza ž, c - c, v - w itd.); inne udoskonalenia pisowni:
- odróżnienie l od ł
- odróżnianie spółgłosek wargowych i wargowo-zębowych p,b,w,f,m twardych od ich odpowiedników zmiękczonych przez y, i
- próby wprowadzenia ładu w używanie wielkich i małych liter oraz w pisaniu łącznym i rozłącznym wyrażeń przyimkowych i niektórych formacji przedrostkowych
- brak rozróżnienia form narzędnika i miejscownika l. poj. deklinacji przymiotnikowej (pisano takie końcówki przypadków: ym, im, ymi, imi)
- podejmowano także próby normatywizowania ogólnie zalecanych zasad pisowni
ü Stanisław Zaborowski – pierwszy drukowany traktat o polskiej ortografii pisany po łacinie:
- miał on własny pomysł na oznaczanie samogłosek jasnych i pochylonych, nosówek, spółgłosek miękkich i zmiękczonych, ciszących i szumiących -> jego założenie ogólne: brzmienia czyli litery różniące się znacznie twardością od brzmień zwyczajnych należy oznaczać kreską wzdłużoną lub kropką, miękkości zaś dwiema kropkami albo niech będą pisane przez y obyczajem wieśniaków :D
- jego teoretyczne roztrząsania, obserwacje i definicje są bardzo prymitywne -> np. miesza głoskę z literą, c przed h położone brzmienie swoje utraciwszy w przydech przechodzi
- traktat ten nie znalazł zastosowania w praktyce (był zbyt trudny, za bardzo był „nowoczesny”)
ü S. Murzynowski – Ortografia polska (1551):
- synteza prób porządkowania ortografii z 1 poł. XVI w.
- podtytuł wskazuje na dydaktyzm tego opracowania: to iest nauka pisania i czytania języka polskiego, ile Polakowi potrzeba, niewielem słów dostatecznie wypisana
- jego propozycje sposobu pisania są bardzo zbliżone to stanu dzisiejszego
- alfabet: ą b c cz d dz dż ę f g h ch k l ł m n ń p r rz s ś t u w z ż
- dźwięczność i bezdźwięczność oznaczał generalnie na podstawie etymologicznej
ü Jan Seklucjan:
- pastor luterański, kaznodzieja Polaków mieszkających w Królewcu; autor i wydawca katechizmów i pieśni religijnych
- uwagi ujęte w katechizmach z 1547 i 1549 dotyczą jego przemyśleń na temat ortografii -> zamieszczone tam wskazówki są jednak bardzo ubogie (mało i nietrafne)
- nie rozróżnia samogłosek jasnych od pochylonych, bardzo niekonsekwentnie używa liter , ma skłonność do pisowni fonetycznej
ü P. Statorius-Stojeński – gramatyka z 1568r.
- nie zaleca odróżniania o i e jasnego od pochylonego, rozróżnia tylko a pochylone i jasne
- samogłoski nosowe pisze ą ę
- przestrzega przed graficznym mieszanie y oraz i
- rozróżnia l i ł; ch i h
ü Jan Januszowski – Nowy karakter polski… (1594)
- zawiera trzy projekty ortograficzno-graficzne
- autor mówi tam o niedostosowaniu alfabetu łacińskiego do zasobu polskich głosek
- wg niego Nowy karakter polski przedstawiony jest w trzech tzw. obiecadłach: Jana Kochanowskiego, Łukasza Górnickiego i Jana Januszowskiego
- najbliżej ustalającego się sposobu pisania był Januszowski, najdalej Górnicki
- wszystkie wskazówki dotyczyły niemal wyłącznie kształtu liter w abecadle nie zasad ortograficznych zatem nie odegrało to zestawienie większej roli w kształtowaniu się ortografii
ü tendencje graficzne i ortograficzne, które upowszechniły się w 2 poł. XVI w. w praktyce drukarskiej przez resztę doby średniopolskiej nie uległy już właściwie zmianom
ü G. Knapski:
- w wielu kwestiach miał oddzielne stanowisko w sprawach ortografii: zamiast o pochylonego pisał ó, j oznaczał i przed samogłoską, ř pisze rz
- jest zwolennikiem zbliżenia pisowni do żywej mowy (czyli pisowni fonetycznej)
- postulował pisanie wyrazów obcych wg tego jak brzmią (filozof, pedagog, komisarz)
- wymawianą łączność wyrażeń przyimkowych zaznaczał przy pomocy dywizu: np. z-karty
ü Volckmar – Compedium lingua polonica in gratiam Juventutis Dantiscanae (1640)
- wiele wskazówek nt. Sposobu pisania polskich głosek i ich wartości brzmieniowej
- nie odróżnia litery od głoski
- nosówki: ę ą
- odróżnia i od y, ale litera y po samogłosce oznacza u niego j, które przed samogłoską pisze i
ü M. A. Trotz:
- stosował pisownię etymologiczną czasem w ogóle nieuzasadnioną
- wtedy, wszystkie jego założenia w zakresie ortografii były wielkim nieporozumieniem ;)
ü w dobie średniopolskiej w dziedzinie grafiki dokonał się znaczny postęp od nieuporządkowanego stanu rzeczy do w miarę ustalonego i uzasadnionego; z kolei jeśli chodzi o ortografię to nie skodyfikowano jeszcze zasad poprawnej pisowni
2. Ortografia i ortofonia doby nowopolskiej
ü Onufry Kopczyński:
- dowodził naiwnie: piszemy jak mówimy, mówimy jak piszemy
- przecinek opiera się u niego na podstawie wymawianiowo-rytmicznej, a nie logicznej
- jego Gramatyki dla szkół narodowych z r. 1778, 1780 i 1783 w pewnym stopniu ujednoliciły i ustabilizowały zasady ortograficzne, jednak nie miały mocy powszechnie obowiązującej
ü Alojzy Feliński – Przyczyny używanej przeze mnie pisowni (1816):
- odrzucił á, zachował é i ó
- zalecił pisownię być, kłaść, wieść
- zamiast i y wprowadził j (kraj, jajko, moje)
ü Józef Mroziński
- najwybitniejszy gramatyk początku XIX w.
-stosuje własną pisownię
ü Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie
- w latach 1810-1814 toczyła się tam walka o ortografię
- w 1814 r. powołano Deputację, która ogłosiła w 1830 r. Rozprawy i nioski o ortografii polskiej ; do Deputacji należeli: Wojciech Szwejkowski, Ludwik Osiński, Feliks Bentkowski, Jan Kruszyński, Kazimierz Brodziński i Józef Mroziński -> wygłoszone przez nich zasady ujęte w Rozprawie nie zyskały popularności
ü Akademia Umiejętności
- podstawą memoriału przedstawionego AU w 1882r. stał się referat A.A. Kryńskiego połączony z wnioskami osób należących do Biblioteki Warszawskiej; kłócili się o zasady ortograficzne wtedy i właściwie dopiero na zjeździe historyczno - literackim im. Mikołaja Reja w 1906r. uchwalono:
o ja zamiast ia ya, ale tylko w końcowych zgłoskach
o gie zamiast ge
o –ym –im –ymi –imi -emi
o biec, móc
o rzekszy, zjadszy
przeciwko temu też protestowali więc do porozumienia nie doszło
ü Główne zasady pisowni (1918)
- ta gramatyka została wydana z wyjaśnieniami i postanowieniami Wydziału i Komisji Językowej
- główne postanowienia:
o w wyrazach obcych pisze się j po spółgłosce w zgłoskach niepoczątkowych
o zachowuje się rozróżnienie końcówek –ym -em -ymi -emi wg końcówki odnośnego mianownika
o pisze się ke ge w obcych; kie gie w odczuwanych jako swojskie
o zjadłszy
o móc
o podano tez wskazówki co do wielkich i małych liter, dzielenia wyrazów, pisania łącznego i rozdzielnego itp.
ü Najważniejsze postanowienia nowej pisowni z 1936r. po długoletnim działaniu Komitetu Ortograficznego (powołany w 1918r.):
- wyrazy typu Maria pisze się przez i z wyjątkiem po s z c
- tylko –ym -ymi
- obce ke pisze się normalnie przez kie, obce ge przez ge
- w pisaniu łącznym lub rozłącznym przyjęto, że przeważa pisanie rozłączne, a sprawa znaczenia, dwuznaczności nie może usprawiedliwiać wyjątków
- uregulowano sprawę wielkich i małych liter, pisownię nazwisk obcych itp.
- szerzej także potraktowano interpunkcję
1
karolina.s1604