16_ADAM BEDNAREK_O nadziei. Próba definicji semantycznej.pdf

A DAM B EDNAREK

O nadziei. Próba definicji

semantycznej

W poni˙szym szkicu zajm˛ si˛ nadzieja˛. Tak bardzo szerokie okre´lenie przedmiotu bada´

wymaga szeregu u´ci´le´ i wyja´nie´. Otó˙ przede wszystkim nale˙y powiedzie´, i˙ moje

rozwa˙ania maja˛ by´ rozwa˙aniami semantycznymi (konkretnie: maja˛ dotyczy´ semantyki

leksykalnej j˛zyka naturalnego – polskiego). W konsekwencji musz˛ przyja˛´, i˙ punktem

wyj´cia bada´ sa ˛ cia ˛ gi elementów diakrytycznych, w których składzie da si ˛ wyodr ˛ bni´

cia˛g równokształtny z cia˛giem NADZIEJA (NADZIEJE˛, NADZIEJE etc.), a nie na przy-

kład – osobiste do´wiadczenie nadziei, nadzieja jako idea, nadzieja w sensie absolutnym,

czy nadzieja jako taka. Sa˛dz˛, i˙ to rozró˙nienie punktów wyj´cia jest istotne, gdy˙

wyznacza granic˛ mi˛dzy rozwa˙aniami semantycznymi, a badaniami nale˙a˛cymi do tak

czy inaczej rozumianej „nadziejologii”. Zajmowa´ si˛ zatem b˛d˛ głównie analiza˛ seman-

tyczna˛ zda´ z wyra˙eniem NADZIEJA, natomiast rozwa˙ania z kr˛gu teologii, etyki,

moralno´ci chrze´cija´skiej, egzystencjalizmu – głównie chrze´cija´skiego – b˛da˛ mnie

interesowały o tyle, o ile mog˛ je traktowa´ jako definicje w uwikłaniu (przez postulaty)

badanego przeze mnie poj˛cia. W konsekwencji mniej interesuje mnie to, co pewni

filozofowie mówia˛ o nadziei, natomiast kwestia˛ tu podstawowa˛ jest to, w jakim znaczeniu

wyra˙enia tego u˙ywaja˛. Prawdopodobnie wytyczenie ´cisłej granicy mi˛dzy tymi „spo-

sobami opisu” jest bardzo trudne. Niemniej jednak chciałbym, aby ´wiadomo´´ istnienia

takiej granicy towarzyszyła mi w tej pracy. Ujmuja˛c rzecz z innej strony, mog˛ powie-

dzie´, i˙ interesuje mnie znaczenie słowa NADZIEJA jako wyra˙enia j ˛ zyka naturalnego,

a nie jako elementu leksyki metaj˛zyka filozofii czy teologii. Kwestia˛ do rozstrzygni˛cia

jest wzajemny stosunek znacze´ równokształtnych wyra˙e´, nale˙a˛cych jednak do dwóch

odr ˛ bnych porza ˛ dków – j ˛ zyka naturalnego i, ogólnie rzecz ujmuja ˛ c, metaj ˛ zyka filozo-

fii. Zale˙no´´ t˛ mo˙na jednak okre´li´ dopiero po analizie semantycznej tych dwóch

jednokształtnych terminów. Natomiast w analizie semantycznej sprawa˛ podstawowa˛ jest

wyra´ne rozgraniczenie tego, co nale˙y do j˛zyka etyki, teologii, od tego, co nale˙y do

j˛zyka naturalnego. To rozgraniczenie jest problemem natury technicznej i sa˛dz˛, i˙ mo˙e

by´ przeprowadzone niearbitralnie.

Kolejna kwestia ma ju˙ charakter czysto lingwistyczny. Otó˙ chodzi w niej o rozró˙-

nienie tego, co nale˙y do semantyki, od tego, co przynale˙y do pragmatyki j˛zyka

218

naturalnego. Wi ˛ kszo´´ autorów przebadanych przeze mnie tekstów z wyra˙eniem NA-

DZIEJA okre´la swój stosunek do tego zjawiska. W konsekwencji mamy obok „Niech

˙ywi nie traca˛ nadziei” przysłowie „Nadzieja matka˛ głupich”. Trudno o wi˛ksza˛ rozbie˙-

no´´ w ocenie miejsca nadziei w ˙yciu człowieka. Nale˙y jednak zauwa˙y´, i˙ powy˙sza

para przykładów nie musi by´ argumentem na rzecz tezy o np. dwuznaczno´ci cia˛gu

NADZIEJA, natomiast niewa˛tpliwie ró˙ny jest stosunek nadawców tych tekstów do tego,

co kryje si˛ za badanym wyra˙eniem. Z drugiej jednak strony, nie wolno mi przyja˛´, i˙ we

wszystkich tekstach warto´ciuja˛cych nadziej˛ w ˙yciu człowieka czy społecze´ stwa auto-

rzy mówia˛ o tym samym zjawisku, tzn. u˙ywaja˛ wyra˙enia NADZIEJA w tym samym

znaczeniu. Ogólnie mo˙na powiedzie´, i˙ ró˙nica w stosunku do fenomenu nadziei jest

logicznie niezale˙na od ewentualnych ró˙nic znacze´ synonimicznych cia˛gów z segmen-

tem NADZIEJA. Tak wi˛c, aby móc okre´li´, opisa´ zale˙no´´ znak j˛zykowy //nadaw-

ca/odbiorca/, trzeba wiedzie´, co dany cia˛g znaczy, a w konsekwencji rozstrzygna˛´ np.

kwesti˛ jedno- wieloznaczno´ci wyra˙enia. Nie mog˛ wi˛c zacza˛´ analizy danego cia˛gu

od przebadania stosunku pragmatycznego, gdy˙ najpierw musz ˛ wiedzie´, co dane wyra-

˙enie znaczy. Oczywi´cie w pewnych kontekstach stosunek nadawcy do zjawiska nazy-

wanego NADZIEJA˛ mo˙e by´ dla mnie wskazówka˛, i˙ NADZIEJA wyst˛puje tu w takim,

a nie innym znaczeniu, niemniej jednak stosunek ten mo˙e by´ li tylko pomocnym

sygnałem w analizie semantycznej, która˛ nale˙y przeprowadza´ w sposób maksymalnie

niezale˙ny od demonstrowanego przez autora stosunku do danego zjawiska w badanym

tek´cie. Oczywi´cie miejsce nadziei w hierarchii warto´ci (antywarto´ci) człowieka, spo-

łecze´stwa jest problemem bardzo interesuja˛cym (by´ mo˙e wła´nie tym warto si˛ w ogóle

zajmowa´), niemniej jednak najpierw trzeba wiedzie´, czym jest ta warto´´, a na to pytanie

ma wła´nie odpowiedzie´ analiza semantyczna.

Cel analizy semantycznej okre´lam nast˛puja˛co: chodzi w niej o przedstawienie, za

pomoca˛ elementów maksymalnie prostych semantycznie (konkretnie: wyra˙e´ j˛zyka

naturalnego o minimalnym stopniu zło˙ono´ci semantycznej lub prostych semantycznie),

tego wszystkiego i tylko tego, czego dowiaduje si˛ zgodnie z prawda˛ odbiorca danego

tekstu na mocy konwencji semantycznych danego j˛zyka. W moim przypadku b˛dzie

chodziło o teksty realizuja˛ce funkcj˛ zdaniowa˛, w której miejsce predykatu głównego lub

jego cz˛´ci zajmuje cia˛g NADZIEJA; pozostałe miejsca w tej funkcji sa˛ zarezerwowane

dla wyra˙e´ zajmuja ˛ cych pozycje konotowane przez badany predykat. Natomiast celem

analizy pragmatycznej jest na przykład okre´lenie potwierdzonego tekstowo stosunku

nadawcy (odbiorcy) do fenomenu nadziei.

Kwestia nast ˛ pna zwia ˛ zana jest z charakterem tekstów stanowia ˛ cych materiał przykła-

dowy; otó˙ sa˛ to głównie teksty poetyckie. Wiadomo za´, i˙ w poezji dochodzi cz˛sto do

naruszania reguł ła˛czliwo´ci semantycznej danych wyra˙e´ ; w konsekwencji pojawiaja˛ si˛

zdania (w materiale przykładowym) dewiacyjne semantycznie. Powstaje problem, jak tego

rodzaju cia˛gi traktowa´ w badaniach semantycznych. Sa˛dz˛, i˙ w wi˛kszo´ci wypadków

teksty te nie dostarczaja˛ ˙adnych warto´ciowych informacji o znaczeniach (ewentualnie

charakter tych informacji mo˙na by okre´li´ jako negatywny). Konkretnie: w wierszu

Knia´nina Do Franciszka Karpi´skiego mowa o „zielonej nadziei”, za´ w dramacie Nie-

mcewicza Pan Nowina – „o mdłych nadziejach łapanych w gazetach”. Moja intuicja

j˛zykowa ka˙e mi przypisa´ tym cia˛gom cech˛ dewiacyjno´ci. Analiza tego typu konte-

kstów w rozwa˙anich semantycznych ma jedynie warto´´ negatywna˛ – tzn. uznaja˛c

dewiacyjno´´, a nie jedynie fałszywo´´ podanych wyra˙e´ („Nadzieja jest zielona/mdła”)

219

mo˙na stwierdzi´, czym nadzieja nie jest. Otó˙ na pewno nie jest bytem, któremu mo˙e

przysługiwa´ cecha posiadania takiego lub innego koloru, nie jest tak˙e obiektem, o któ-

rym mo˙na orzec, i˙ jest mdły lub niemdły. Wi˛ksza˛ rol˛ zdaja˛ si˛ gra´ tego typu konteksty

w badaniach pragmatycznych. Pierwszy z powy˙szych kontekstów pozwala na postawie-

nie hipotezy, i˙ kolor zielony kojarzy si˛ w ´wiadomo´ci pewnych ludzi z poj˛ciem

nadziei; odwołanie si˛ do symboliki barw potwierdza t˛ hipotez˛. Tak wi˛c, mimo i˙

w wi˛kszo´ci wypadków b˛d˛ si˛ odwoływał do tekstów poprawnych semantycznie, nie

rezygnuj˛ całkowicie z analizy za´wiadczonych tekstów (poła˛cze´) dewiacyjnych; ich

wykorzystanie wydaje si˛ by´ jednak bardziej usprawiedliwione w cz˛´ci pracy nast˛pu-

ja˛cej po analizie semantycznej.

1. Wła´ciwym obiektem analizy semantycznej sa˛ jednostki leksykalne. Definicj˛ jed-

nostki leksykalnej przyjmuj˛ z pracy Grochowskiego: „Jednostka leksykalna jest to cia˛g

elementów diakrytycznych maja˛cy znaczenie globalne, czyli cia˛g niepodzielny semanty-

cznie na takie podcia ˛ gi znacza ˛ ce, które byłyby elementem klas substytucyjnych nieza-

mkni˛tych. Immanentna˛ cz˛´cia˛ jednostki leksykalnej sa˛ wyznaczane przez nia˛ miejsca

walencyjne dla elementów klas substytucyjnych niezamkni˛tych” 1 .

Tak wi ˛ c zadaniem koniecznym do wykonania jest teraz okre´lenie postaci jednostek

leksykalnych z cia˛giem NADZIEJA, nast˛pnie trzeba rozstrzygna˛´, które z nich nale˙y

wia˛za´ z poj˛ciem nadziei nacechowanym aksjologicznie, przyjmuj˛ bowiem, i˙ wła´nie

one powinny sta´ si ˛ głównym przedmiotem dalszych analiz. Znaczy to, i˙ zakładam, ˙e

nie ka˙dy tekst z wyra˙eniem NADZIEJA jest tekstem interesuja˛cym mnie w tych rozwa-

˙aniach. Wydaje si˛, i˙ wła´ciwy przedmiot analiz mo˙na wyodr˛bni´ tylko w ten sposób.

Oczywi´cie przyjmuj˛, i˙ wynik tego wst˛pnego post˛powania nie mo˙e by´ konsekwen-

cja˛ rozstrzygni˛´ o wysokim stopniu arbitralno´ci. Otó˙ nale˙y dokona´ cho´by wst˛pnej,

a tym samym pobie˙nej, analizy semantycznej wszelkich jednostek leksykalnych z cia˛-

giem NADZIEJA, ewentualnie pewnych grup jednostek leksykalnych wyró˙nionych na

podstawie uzasadnionych hipotez o silnym zwia˛zku znaczeniowym poszczególnych ele-

mentów danych zbiorów. Taki sposób post˛powania powinien doprowadzi´ do po˙a˛dane-

go „oczyszczenia pola badawczego”, tzn. powinien pozwoli´ na przej´cie od zbioru

elementów diakrytycznych z wyra˙eniem NADZIEJA do poj˛cia nadziei nacechowanej

aksjologicznie.

Wst˛pna analiza tekstów pozwoliła mi na wyró˙nienie 32 cia˛gów, które intuicyjnie

zdaja˛ si˛ spełnia´ definicj˛ jednostki leksykalnej. Lista ta nie pretenduje do miana ostate-

cznej, a ty samym wyczerpuja ˛ cej. Oto ona:

kto´ ma nadziej˛, ˙e

kto´ ma nadziej˛ co do kogo /czego

kto´ ma nadziej ˛ czego´ (zrobienia czego´)

kto´ ma nadziej˛ na co´

kto´ ma nadziej˛ w kim (w czym)

nie ma nadziei, ˙e

kto´ ma w kim´ nadziej˛ czego´

kto´ robi co´ z nadzieja˛, ˙e

w kim´ tkwi nadzieja, ˙e

kto´ łudzi si˛ (kogo) nadzieja˛, ˙e

w nadziei, ˙e

220

kto´ robi (czym´) komu nadziej ˛ , ˙e

jest nadzieja, ˙e

krzepi´, podtrzymywa´ nadziej˛ w kim´, ˙e

krzepi´, podtrzymywa´ kogo w nadziei, ˙e

kto´ wzbudził (obudził) nadziej˛ w kim´, ˙e

kto´ odebrał komu´ nadziej˛, ˙e

kto´ oddaje si˛ nadziei, ˙e

kto´ podsyca w kim nadziej˛, ˙e

kto´ pogrzebał nadziej˛, ˙e

kto´ porzucił nadziej˛, ˙e

kto´ po˙egnał si˛ z nadzieja˛, ˙e

kto´ stracił nadziej˛, ˙e

kto´ uchwycił si˛ nadziei, ˙e

kto´ ˙yje nadzieja˛, ˙e

kto´ ˙ywi nadziej ˛ , ˙e

kto´ karmi si˛ nadzieja˛, ˙e

kto´ pełen nadziei

kto´ jest czyja ˛ ´ nadzieja ˛

co´ przechodzi (naj´mielsze) nadzieje

kto´ rokuje nadzieje

kto´ zawiódł czyja ˛ ´ nadziej ˛

Intuicyjnie wydaje si˛, i˙ najbardziej sensownym post˛powaniem jest przebadanie na

pocza˛tku jednostek z cia˛giem MIE ´ NADZIEJE˛. Uzasadni´ to mo˙na nast˛puja˛co: jed-

nostki z tym segmentem sa˛ prostsze semantycznie od pozostałych, tzn. nie wida´ mo˙li-

wo´ci wyja´nienia znaczenia np. KTO ´ WZBUDZIŁ W KIM ´ NADZIEJE˛, ˙ E...; KTO ´

ODEBRAŁ KOMU ´ NADZIEJE˛, ˙ E...; KTO ´ PODSYCA W KIM ´ NADZIEJE˛, ˙ E...;

KTO ´ PORZUCIŁ NADZIEJE˛, ˙ E...; KTO ´ ˙ YWI NADZIEJE˛, ˙ E...; KTO ´ ROBI

KOMU ´ NADZIEJE˛, ˙ E...; KTO ´ ŁUDZI KOGO ´ NADZIEJA˛, ˙ E..., etc. nie odpowia-

daja˛c uprzednio, co to znaczy – KTO ´ MA NADZIEJE˛, ˙ E... Natomiast zale˙no´´

odwrotna nie zachodzi. Innymi słowy postuluj˛, i˙ mi˛dzy znaczeniami elementów powy-

˙szego wyliczenia a znaczeniem jednostki KTO ´ MA NADZIEJE˛, ˙ E..., zachodzi relacja

hoponimii (por. np. przekonuja ˛ ca ˛ , jak sa ˛ dz ˛ , wst ˛ pna ˛ definicj ˛ :

X odebrał Y-owi nadziej˛, ˙e p: ‘X spowodował, ˙e Y przestał mie´ nadziej˛, ˙e p’

lub:

X wzbudził w Y nadziej ˛ , ˙e p: ‘X spowodował, ˙e Y zacza ˛ ł mie´ nadziej ˛ , ˙e p’).

Na wst˛pnej li´cie wyst˛puje 7 jednostek z MIE ´ NADZIEJE˛:

kto´ ma nadziej˛, ˙e

kto´ ma nadziej ˛ co do kogo

kto´ ma nadziej˛ czego´

kto´ ma nadziej˛ na co´

kto´ ma nadziej˛ w kim´

kto´ ma nadziej˛ w kim´ czego´

kto´ nie ma nadziei, ˙e

Wydaje si˛, i˙ ostatni cia˛g nie powstał w wyniku prostej negacji jednostki KTO ´ MA

NADZIEJE˛, ˙ E..., i tym samym mo˙e by´ traktowany jako oddzielna jednostka leksykal-

na. Teza ta wymaga jednak weryfikacji. Oto kilka zda´ z powy˙szymi jednostkami:

221

1. Mam nadziej ˛ , ˙e latem zobaczymy si ˛ w Lipsku.

2. Miała co do niego wielkie nadzieje.

3. Cia˛gle mieli nadziej˛ odparcia nieprzyjaciela.

4. Słaba ˛ miała na to nadziej ˛ .

5. Którego tchórz oblatuje, niech w ucieczce ma nadziej˛.

6. W młodzie˙y mamy nadziej˛ Polski.

Przyjmuj˛, i˙ jednostki KTO ´ MA NADZIEJE˛, ˙ E; KTO ´ MA NADZIEJE˛ CZEGO ´ ;

KTO ´ MA NADZIEJE˛ NA CO ´ sa˛ synonimiczne, gdy˙ trudno wskaza´ na ró˙nice

w znaczeniu poni˙szych zda´:

7. Cia˛gle mieli nadziej˛, ˙e odepra˛ nieprzyjaciela.

3. Cia˛gle mieli nadziej˛ odparcia nieprzyjaciela.

8. Cia˛gle mieli nadziej˛ na odparcie nieprzyjaciela.

W dalszych rozwa˙aniach zajm˛ si˛ tylko cia˛giem X MA NADZIEJE˛, ˙ E P, pami˛ta-

ja˛c jednak o synonimiczno´ci tej jednostki z dwiema pozostałymi.

Co faktycznie mówimy stwierdzaja ˛ c, i˙ np.:

9. Jan ma nadziej˛, ˙e Maria przyszła?

Odpowied´ na to pytanie nie jest skomplikowana. Otó˙ niewa˛tpliwie w zdaniu powy-

˙szym informuje si ˛ odbiorc ˛ za pomoca ˛ cia ˛ gu MA NADZIEJE ˛ , ˙ E o dwóch stanach

rzeczy:

po pierwsze – o tym, ˙e Jan sa˛dzi (przypuszcza), ˙e (tu: Maria przyszła);

po drugie – tym, i˙ Jan chce, aby (tu: Maria przyszła).

Por. sprzeczne:

10. Jan ma nadziej˛, ˙e Maria przyszła, ale Jan nie przypuszcza (sa˛dzi), ˙e Maria

przyszła.

11. Jan ma nadziej˛, ˙e Maria przyszła, ale Jan nie chce, aby Maria przyszła.

Bardzo podobne definicje proponuje autor hasła NADZIEJA w SJPDor i J. Bralczyk 2 :

„Nadzieja «oczekiwanie spełnienia si˛ czego´ po˙a˛danego»; „Wypowied´: MAM NAD-

ZIEJE˛, ˙ E ON PRZYJDZIE nale˙y interpretowa´ jako: Przypuszczam, ˙e on przyjdzie

+ chc˛ tego”.

W zale˙no´ci od tego, czy zanegowany zostanie predykat pierwszego, czy te˙ drugiego

komponentu, powstaja˛ nast˛puja˛ce odpowiedniki negatywne badanego zdania:

12. Jan nie ma nadziei, ˙e Maria przyszła. (tzn. Jan nie sa ˛ dzi /przypuszcza/, ˙e Maria

przyszła i Jan chce, aby Maria przyszła).

oraz:

13. Jan obawia si ˛ , ˙e Maria przyszła. (tzn. Jan sa ˛ dzi /przypuszcza/, ˙e Maria przyszła

i Jan nie chce, aby Maria przyszła).

Okazuje si˛ wi˛c, i˙ rozumiana w powy˙szy sposób nadzieja wchodzi w opozycj˛ (jest

przeciwie´stwem) obawy. Stwierdzenie to jest o tyle wa˙ne, i˙ stanowi´ b ˛ dzie wa˙ny

argument na rzecz postawionej dalej hipotezy o co najmniej dwuznaczno´ci cia˛gu MIE ´

NADZIEJE˛.

Korzystaja˛c z powy˙szych ustale´ mo˙na zaproponowa´ wst˛pne eksplikacje wybra-

nych jednostek z listy wst˛pnej. Por.:

X (robia˛c co´) wzbudził w Y-ku nadziej˛, ˙e p:

: , X (robia˛c co´) spowodował, ˙e Y zacza˛ł sa˛dzi´, ˙e p

i p jest takie, ˙e Y chciałby, aby p ,

X porzucił (po˙egnał si˛ z) (stracił) nadziej˛, ˙e p:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: