rodzinne.doc

l. Stosunki prawnorodzinne

A. Pojęcie i rodzaje. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r. reguluje sto­sunki prawnorodzinne. Stosunki prawno­rodzinne są to naturalne stosunki pokrewień­stwa (w szczególności - macierzyństwo i ojcostwo) w takim zakresie, w jakim mają prawne znaczenie, oraz ustanowione przez prawo takie stosunki, jak: małżeństwo i oparte na nim swoiste stosunki majątkowe między małżonkami (np. wspólność ustawowa), powi­nowactwo, władza rodzicielska, przysposobie­nie, alimentacja, opieka nad małoletnim oraz kuratela ustanowiona dla dziecka poczętego, lecz nie urodzonego lub w celu przejściowego strzeżenia interesów małoletniego. Regu­lowana przez k.r.o. opieka nad osobami peł­nolet-nimi oraz inne rodzaje kurateli niż wymienione wyżej nie należą do kategorii sto­sunków prawnorodzinnych.B. Faktyczne sto­sunki rodzinne. Od stosunków prawnorodzin­nych w podanym wyżej znaczeniu należy odróżnić faktyczne stosunki rodzinne, mające postać naturalnych więzi społecznych zewnę­trznie podobnych do stosunków prawno­rodzinnych. Faktycznym stosunkiem rodzin­nym jest na przykład konkubinat (zob. dalej) lub faktyczna opieka nad małoletnim, zwanym potocznie „wychowańcem" (zob. dalej). Fak­tyczne stosunki rodzinne nie są źródłem praw i obowiązków wyznaczanych przez prawo ro­dzinne. Między osobami, które w nich pozo­stają, mogą natomiast powstawać, według za­sad ogólnych, stosunki cywilnoprawne, nor­mowane przez prawo cywilne (kodeks cy­wilny), jak np. stosunek spółki lub współwła­sności ułamkowej między konkubentami.C. Pokrewieństwo. Pokrewieństwo jest to wyni­kające z więzów krwi biologiczne powiązanie osób pochodzących jedna od drugiej lub tylko mających wspólnego przodka. Pokrewieństwo ma charakter stosunku prawnorodzinnego o tyle, o ile jest prawnie ustalone i posiada prawne znaczenie. Pokrewieństwo jest praw­nie ustalone, gdy wynika z aktów stanu cywil­nego lub z orzeczeń sądowych, które zapadły w postępowaniu o prawa stanu cywilnego (zob. dalej). Pokrewieństwo ma znaczenie prawne, gdy stanowi przesłankę powstawania wzajem­nych praw i obowiązków spokrewnionych (np. obowiązku alimentacyjnego, obowiązku po­wstrzymania się od zawarcia małżeństwa z osobą spokrewnioną w określonej linii i stop­niu).Pokrewieństwo zachodzi albo w linii pro­stej (więź między osobami pochodzącymi jedna od drugiej; np. rodzice - dzieci, dziad­kowie - wnuki), albo linii bocznej (więź łą­cząca osoby mające wspólnego przodka, lecz nie chodzące jedna od drugiej, np. rodzeń­stwo). Pokrewieństwo w obu liniach ustala się w stopniach. W linii prostej tyle jest stopni, ile zrodzeń (tzn. - ile jest osób), nie wliczając przodka. Np. Maria i Jan (jej przodek), czyli wnuczka i dziadek są spokrewnieni w drugim stopniu linii prostej, Maria i Piotr natomiast (ojciec i córka) – w pierwszym stopniu tej sa­mej linii prostej. W linii bocznej tyle jest stopni, ile jest osób w obu szeregach, po wyłą­czeniu wspólnego przodka. Na przedstawio­nym  wyżej schemacie linii bocznych Jan jest wspólnym przodkiem, wobec tego Andrzej i Zofia (brat i siostra) są spokrewnieni w drugim stopniu, Barbara i Błażej zaś (tzw. cioteczne rodzeństwo) - w czwartym stopniu linii bocz­nej.C.Powinowactwo. Powinowactwo jest to stosunek prawnorodzinny łączący jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka (zob. art. 26 k.r.o.). W odróżnieniu od pokre­wieństwa (które jest więzią biologiczno-prawną) powinowactwo jest wyłącznie więzią prawną. Powinowactwo, tak jak pokrewień­stwo, może zachodzić w linii prostej i bocznej. Stopnie powinowactwa oblicza się według za­sad obliczania stopni pokrewieństwa. Mąż jest więc spowinowacony z krewnymi żony w ta­kim stopniu, w jakim żona jest z nimi spo­krewniona (np.teść jest powinowatym pierw­szego stopnia w linii prostej, szwagier zaś -powinowatym drugiego stopnia w linii bocz­nej). Naturalnie, powinowactwo żony z krew­nymi męża ustala się tak samo.Powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa, chyba że mał­żeństwo ustałowskutek jego unieważnienia (zob. art. 26). Unieważnienie znosi bowiem małżeństwo z mocą wsteczną od chwili zawar­cia, czyli powstaje stan taki, jak gdyby nigdy nie zostało zawarte (z wyjątkami przewidzia­nymi w art. 21).2. Rodzina Rodzinę w zna­czeniu prawnym tworzą osoby pozostające ze sobą w stosunkach prawnorodzinnych (zob. wyżej - pkt l). Przepisy prawa nie zawierają ustawowej definicji rodziny. W nauce prawa natomiast na tle przepisów kodeksu rodzin­nego i opiekuńczego formułuje się definicję tzw. małej rodziny.„Małą rodzinę" tworzą małżonkowie oraz ich dzieci. Można przyjąć, że chodzi zarówno o dzieci małoletnie, jak i pełnoletnie, lecz nie mogące utrzymać się sa­modzielnie. Na równi z dziećmi naturalnymi należy traktować dzieci wspólnie przez mał­żonków przysposobione oraz dzieci jednego z nich przysposobione przez drugiego. Podstawą małej rodziny jest małżeństwo (art. 23 k.r.o.).§ 2. PRAWO RODZINNEl. Prawo rodzinne w systemie prawa Prawo rodzinne reguluje po­wstanie, zmianę i ustanie stosunków prawno­rodzinnych (zob. § l pkt l) oraz wyznacza ich elementy (podmioty, przedmiot i treść).Stosunki prawnorodzinne są odmianą stosunków cywilnoprawnych. Podlegają cywi­listycznej metodzie regulacji stosunków praw­nych. Cywilistyczna metoda regulacji charakte­ryzuje się przyznaniem podmiotom autonomii prywatnej i usytuowaniem ich względem sie­bie na pozycjach równorzędnych (zob. cz. I,§ l, pkt 4). Także stosunek władzy rodzicielskiej (opieki nad małoletnim), wbrew pozorom, podlega cywilistycznej metodzie regulacji. Rodzice (opiekun) nie występują bowiem we wskazanych stosunkach jako dysponenci impe­rium (władzy państwowej), lecz, tak jak i ma­łoletni występujący w tych stosunkach, jako podmioty korzystające w granicach prawa z przyznanej im autonomii prywatnej (zob. cz. I „Część ogólna", rozdz. I § l pkt 2).Rozstrzyganie spraw ze stosunków rodzin­nych następuje w sądowym postępowaniu cy­wilnym („Sprawy cywilne" - zob. art. 2 ko­deksu postępowania cywilnego). Prawo rodzinne nie jest więc odrębną gałęzią prawa, lecz wyspecjalizowanym działem prawa cy­wilnego (zob. cz. I „Część ogólna", rozdz. I § 2 pkt 2).Ze względu na to, że prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego, w kwestiach nie unormowanych przez prawo rodzinne do sto­sunków rodzinnoprawnych należy stosować wprost (nie zaś tylko posiłkowe) przepisy prawa cywilnego, chyba że unormowania z zakresu prawa rodzinnego nakazują stosować je odpowiednio (zob. np. art. art. 38, 42, 46 k.r.o.).2. Źródła prawa rodzinnego a. Na pierwszym miejscu wśród źródeł prawa ro­dzinnego należy wymienić przepisy Konstytu­cji z 2 kwietnia 1997 r., a w szczególności te jej unormowania, które wyraźnie i wprost sta­nowią o rodzinie, małżeństwie, macierzyń­stwie i wychowaniu młodego pokolenia (zob. pkt 3).b. Wśród ustaw zwykłych podstawowym źródłem prawa rodzinnego jest Kodeks ro­dzinny i opiekuńczy z 25 lutego 1964 r. (Dz. U. Nr 9, póz. 59), obowiązujący od l stycznia 1965 r. oraz przepisy wprowadzające kodeks (w skrócie p.w.k.r.o.) - ustawa z 25 lutego 1965 r. (Dz. U. Nr 9, póz. 60 z późn.zm.). Ko­deks rodzinny i opiekuńczy był pięciokrotnie nowelizowany - po raz pierwszy ustawą z 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, póz. 234). Zmiany dotyczyły w szczególności od­powiedzialności małżonków za zobowiązania, modelu procesu rozwodowego, przysposobi­enia, władzy rodzicielskiej i nazwiska mał­żonków. Druga zmiana unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nastąpiła na mocy art. 85 ustawy z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. Nr 36, póz. 180). Nowelizacja ograniczała się do kwestii związanych z zawarciem małżeństwa i uznaniem dziecka. Trzecia istotna nowelizacja kodeksu rodzinnego dokonana została ustawą z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 83, póz. 417). Nowe brzmienie otrzymał dział II tytułu II k.r.o. „Przysposobienie" (art. art. 114-127). Czwartej, istotnej nowelizacji kodeksu rodzin­nego dokonała ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opie­kuńczy. Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o sto­sunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych in­nych ustaw (Dz. U. Nr 117, póz. 757; ustawa weszła w życie 15 listopada 1998 r.). Zmiany w k.r.o. wprowadzone przez ustawę z 24 lipca 1998 r. Polegają w pierwszej kolejności na stworzeniu podstawy prawnej powstania zwi­ązku małżeńskiego w rozumieniu prawa pol­skiego w wypadku zawarcia małżeństwa  podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obec­ności duchownego, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca sto­sunki między Państwem a kościołem albo in­nym związkiem wyznaniowym taką możliwość przewiduje (art. l k.r.o.). Nowelizacja kodeksu rodzinnego miała na celu dostosowanie jego postanowień do Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, pod­pisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r.. Nr 51, póz. 318.). Konkor­datwszedł w życie po upływie jednego mie­siąca od dnia wymiany dokumentów ratyfika­cyjnych, która nastąpiła 25 marca 1998 r. (Dz.U. Nr 51, póz. 319). Przepis art. 10 Kon­kordatu stanowi w szczególności, iż od chwili zawarcia małżeństwo kanoniczne może wywrzeć takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem pol­skim, jeżeli zostaną spełnione określone w tym przepisie przesłanki. Przy okazji zmian podyktowanych postanowieniami raty­fikowanego Konkordatu nowelizacja k.r.o. dokonana w 1998 r. wniosła kilka korekt i uzupełnień regulacji kodeksowych odnoszą­cych się do zawierania małżeństw i podstaw ich unieważniania, uzasadnionych treścią nowej Konstytucji, postanowieniami umów międzynarodowych wiążących Polskę oraz regulacjami tych zagadnień w innych wewnę­trznych aktach prawnych. Zmodyfikowany został przepis art. 10 k.r.o. dotyczący tzw. wieku małżeńskiego. Poszerzono zakres przesłanek unieważnienia małżeństwa o wady oświadczeń woli nupturientów. Przepis art. 151 k.r.o. uwzględnia trzy wady oświadczeń woli, a mianowicie: stan wyłączający świadome wyrażenie woli (zawarcia małżeń­stwa), błąd (nupturienta) co do tożsamości drugiej strony oraz bezprawną i poważną groźbę. Inna istotna zmiana w prawie niema­jątkowym małżeńskim, zgodna z zasadą równ­ouprawnienia kobiety i mężczyzny (zob. art. 33 Konstytucji), polega na zapewnieniu zarówno kobiecie, jak i mężczyźnie pełnej swobody w wyborze nazwiska noszonego po zawarciu małżeństwa, niezależnie od decyzji drugiej strony w tej sprawie (art. 25 § l i 2 k.r.o.). Ze zmianą przepisu art. 25 k.r.o. po­zostają w związku modyfikacje innych unor­mowań, w szczególności zmiana brzmienia art. 88 § l k.r.o. (nazwisko dziecka, co do którego istnieje domniemanie jego pochodzenia od męża matki). Ustawa nowelizacyjna z 24 lipca 1998 r. usunęła z tekstu k.r.o. przepis prze­widujący zawarcie małżeństwa przed kon­sulem (dawny art. 2 k.r.o.). Zasady techniki prawodawczej nakazują bowiem unikanie powtarzania w kolejnej ustawie unormowań zawartych w innym akcie prawnym (unor­mowanie zbieżne z postanowieniami art. 2 k.r.o. sprzed nowelizacji zawierał i zawiera przepis art. 26 ust. l ustawy z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów Polskiej Rzeczypo­spolitej Ludowej (Dz. U. Nr 9, póz. 34 z późn. zm.). Kolejna, piąta, nowelizacja k.r.o. doko­nana została uchwaloną 21 maja 1999 r. ustawą o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opie­kuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postę­powania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 52, póz. 532; ustawa weszła w życie 16 grudnia 1999 r.). Trzon przepisów ustawy stanowią unormowania wprowadzające małżeńską separację instytucjonalną (orzekaną przez sąd - art. art. 61 ^ól5 k.r.o.; zob. rozdz. II §4 pkt 2).Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz pozostałe przepisy ustawodawstwa rodzinnego są przepisami szczególnymi (leges speciales) w stosunku do kodeksu cywilnego i pozako­deksowych przepisów ustawodawstwa cywil­nego (leges generales - przepisy ogólne). Jeżeli zatem jakaś kwestia jest regulowana zarówno przez ustawodawstwo rodzinne, jak i cywilne, to zgodnie z zasadą lex specialis derogat legi generali („przepis szczególny uchyla przepis ogólny"), zastosowanie będą miały przepisy ustawodawstwa rodzinnego (w szczególności k.r.o.). c. Ponieważ prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego, a k.r.o. nie jest kodyfikacją samodzielną, do źródeł prawa rodzinnego należy także kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, póz. 93 z późn. zm.). Pier­wszoplanowe znaczenie ma część ogólna k.c. (księga I), poza tym jednak zastosowanie mogą mieć przepisy zawarte w pozostałych trzech księgach k.c. Ochronę praw ze stosunków rodzinnych normują przepisy kodeksu postę­powania cywilnego (ustawa z 17 listopada 1964 r.; Dz. U. Nr 43, póz. 296 z późn. zm.). ostępowanie cywilne z zakresu prawa rodzin­nego i opiekuńczego wykazuje szereg odręb­ności od ogólnych zasad postępowania cywil­nego.d. W ścisłym związku z problematyką stosunków rodzinnoprawnych pozostaje prawo o aktach stanu cywilnego (w skrócie - p.a.s.c.) - ustawa z 6 października 1986 r. (Dz. U. Nr 36, póz. 180 z późn. zmian.; ostatnia: Dz. U. Z 1998 r.. Nr 117, póz. 757), obowiązująca od l marca 1987 r. Przepisy p.a.s.c.regulują sprawy związane z rejestracją urodzeń, małżeństw oraz zgonów, a także sprawy dotyczące innych zdarzeń mających wpływ na stan cywilny osób (art. l p.a.s.c.). Najnowsza, istotna nowelizacja p.a.s.c. została dokonana ustawą z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy o sto­sunku Państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz niektórych in­nych ustaw (Dz. U. Nr 117, póz. 757, z mocą obowiązującą od 15 listopada 1998 r.). Zmiany p.a.s.c. polegają przede wszystkim na dosto­sowaniu jego unormowań do wprowadzonej do prawa polskiego instytucji zawarcia małżeń­stwa w formie konkordatowej i zmienionych przepisów k.r.o. o nazwisku małżonków oraz ich dzieci. Zmieniony został ponadto przepis art. 56 (dotyczący obowiązku złożenia przez cudzoziemca kierownikowi USC dokumentu stwierdzającego możność zawarcia małżeń­stwa) i art. 71 (normujący wydawanie oby­watelom polskim lub zamieszkałym w Polsce cudzoziemcom nie mającym obywatelstwa żadnego państwa, a zamierzającym zawrzeć małżeństwo za granicą zaświadczenia stwierdzającego możność zawarcia małżeństwa według prawa polskiego; zob. też art. art. 3 i 14 prawa prywatnego międzynarodowego). e. Unormowania odnoszące się do stosunków rodzinnych znajdują się w przepisach wielu odrębnych ustaw. Takim aktem prawnym jest w szczególności kompleksowa ustawa z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochro­nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczal­ności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, póz. 78 z późn. zm.). Spośród innych aktów prawnych związanych z problematyką prawnorodzinną należy wymienić przede wszystkim ustawę z 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r., Nr. 45, póz. 200 z późn. zm.), ustawę z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, póz. 228 z późn. zm.) oraz ustawę z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz. U. z 1996 r.. Nr 67, póz. 329 z późn. zm.), która reguluje m.in. funkcjonowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych oraz ośrodków adopcyjno-opiekuńczych. Na jej podstawie wydane zos­tały normatywne akty wykonawcze. Organi­zację opieki nad dziećmi i małoletnimi poz­bawionymi całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej normują od l stycznia 1999 r. Przepisy ustawy z 29 listopada 1990 r. o po­mocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 64, póz. 414 z późn. zm., rozdz. la „Opieka nad rodziną i dzieckiem" - art. art. 33a-33p). Odrębne ustawy regulują niektóre stosunki praw...