Omów nurt marksistowski w historii sztuki; określ główne założenia teoretyczne, wymień przedstawicieli i ich prace.
Karl Marx (1818 – 1883)
Myśl Marksa rozwijała się pod wpływem dwóch sprzecznych tendencji - determinizmu i aktywizmu. Z jednej strony Marks wierzył, że historią i rozwojem społeczeństw rządzą prawa deterministyczne, a studiowanie historii pozwoli poznać je i przewidywać przyszłe zmiany, z drugiej zaś uważał, że mimo wszystko można tę historię zmieniać - filozofowie dotąd tylko objaśniali świat, chodzi jednak o to, by go zmieniać.
Teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na heglowskiej tezie, że historia przejawia się w dialektyce - ścieraniu się przeciwstawnych sił. Hegel był filozofem idealistycznym i uważał, że świat materialny jest światem pozorów, natomiast rzeczywistość jest idealna. Marks zaadaptował na potrzeby swojego systemu pojęcie dialektyki, odrzucił jednak idealizm Hegla. Kontynuował tu materialistyczne idee Ludwika Feuerbacha (uczeń Hegla, który jednakowoż odrzucił jego metafizykę, a przyjął koncepcję materialistyczną; człowiek jest tym, co je; myśl z bytu, a nie byt z myśli). Podobnie jak Hegel i inni filozofowie, Marks odróżniał pozory od rzeczywistości, jednak jego zdaniem tylko uwarunkowane historycznie i społecznie ideologie uniemożliwiają ludziom jasny ogląd warunków materialnych w jakich żyją.
Ważny wpływ na poglądy Marksa wywarło dzieło Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii w 1844 roku (1845), które nasunęło Marksowi koncepcję walki klasowej i pogląd, że klasa robotnicza jest siłą społeczną, która dokona rewolucji.
Marks rozważał problem alienacji - dokonując kolejnego zapożyczenia od Hegla dokonał jego reinterpretacji w duchu materializmu. Według Marksa sytuacja, gdy ktoś rezygnuje z własnej siły roboczej - własnej zdolności przekształcania świata - jest równoznaczne z alienacją swojej natury. Marks opisał formę alienacji jako fetyszyzm towarowy - jego zdaniem ludzie nabierają przekonania, że rzeczy, które wytwarzają, oraz narzędzia produkcji mają samoistną wartość, a nie włożona w produkty siła robocza i wtedy sprowadzają stosunki społeczne do wymiany handlowej.
"Cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków.
Religia jest opium ludu."
Zasadnicze znaczenie dla światopoglądu markistowskiego miało rozróżnienie miedzy BAZĄ a NADBUDOWĄ:
Baza - ogół materialnych sił wytwórczych i wynikających z nich stosunków produkcji i własności ekonomicznych, charakterystyczny dla danej formacji społecznej. Baza jest czynnikiem determinującym zmiany, według Marksa każda zmiana społeczna wynika ze zmiany bazy, a ta zależy od zmiany materialnych sił wytwórczych. Stanowisko to określane jest jako materializm historyczny, w którym właśnie zawarta jest teza, że byt społeczny tworzy świadomość społeczną.
W historii sztuki myśliciele marksistowscy krytykowali badanie dziejów sztuki jako tworu autonomicznego, niezależnego od rzeczywistości pozaartystycznej – marksizm sytuował sztukę w ścisłym związku z historią.
Nadbudowa - ogół nieekonomicznych instytucji, działań i form świadomości społecznej występujących w danym społeczeństwie, takich jak: państwo i organy jego działania (administracja, wojsko, policja, sądy), instytucje wychowania i kształcenia, nauka, różne grupy wyznaniowe, rodzina i stosunki pokrewieństwa, prawo, moralność, sztuka, filozofia, doktryny polityczne i społeczne itp.
Baza określa świadomość człowieka – jego miejsce w systemie klasowym.
Jednostka nie jest świadoma tego, co ją determinuje.
Sztuka jest w koncepcji marksistowskiej jedną z form artykulacji myślenia, światopoglądu naturalnego dla danych czasów; sztuka jest nośnikiem ideologii kształtującej indywidualny pogląd na świat. (Ideologia wynikająca z bazy materialnej warunkuje jednostkowe widzenie rzeczywistości). Epistemologia podmiotu jest ograniczana przez ponadjednostkową ramę modelująca ideologii J
Sztuka jest zatem symptomem determinant społecznych, warunkowanym przez bazę materialną, jest odbiciem stosunków społecznych panujących w danej formacji społecznej.
E.H. Gombrich w odczycie W poszukiwaniu historii kultury tarfnie wskazuje, że historiografia kultury po Heglu starała się odrzucając jego wybujały metafizyczny model dziejów świata, utrzymać jednakże „magnes” wokół którego zorganizowana byłaby kultura danego okresu. W takim ujęciu, filozofię Ducha, która ogniskowała wszelkie przejawy myśli człowieka, marksizm zastępował środkami produkcji. Naszkicowany przez Gombricha diagram Hegla po modyfikacjach Marksa jawiłby się jako okrąg, na który składałyby się odbicia ideologii (jak Heglowskie kategorie sztuki, religii, obyczaju itd., podczas gdy środkiem okręgu byłaby marksistowska baza.
Przedstawiciele marksizmu w historii sztuki:
Meyer Schapiro (1904 – 1996) – Amerykanin pochodzenia litewskiego
W swoim najbardziej znanym eseju o średniowiecznej sztuce hiszpańskiej From Mozarabic to Romanesque in Silos ukazał, jak koegzystencja dwóch różnych stylów historycznych w jednym klasztorze było uwarunkowane względami ekonomicznymi i konfliktem klasowym.
Frederick Antal (1887 – 1954) – z pochodzenia Węgier, studiował historię sztuki w Wiedniu; emigrował do Anglii. Adaptował materializm dialektyczny Marksa na grunt historii sztuki. Sugerował, że styl artystyczny jest prymarnie ekspresją ideologii, poglądów politycznych i klas socjalnych. Podróżował po Włoszech i zajmował się malarstwem florenckim, dokonując reinterpretacji renesansu. Wskazywał na kapitalizm jako kategorię kształtującą nową świadomość. Demistyfikował relacje ekonomiczne między możnymi zamawiającymi obrazy a artystami (Giotto wśród jego zainteresowań). Antal uznawał, że antropocentryzm renesansowy miał swoje podłoże w rodzącym się kapitalizmie. Doszukiwał się podtekstów ideologicznych w sztuce wczesnorenesansowej. W twórczości artystycznej Giotta dostrzegał materialny realizm – kapitalistyczne podejście.
Interpretacja Grosza czynszowego Masaccia:
Treść przedstawienia związana jest z obrotem pieniądza. Fundator obrazu czerpał zyski z handlu morskiego, podczas gdy metafora w obrazie mówi o tym, że w morzu jest kapitał. Tym samym Antal demistyfikował podteksty kapitalistyczne w sztuce religijnej.
Podobnej demistyfikacji ideologicznej nadbudowy poddawane były holenderskie portrety grupowe, np. Fransa Halsa.
Przełom 1968 r. à nowa lewica młodzieży, bunt wobec konserwatyzmu, Nowa Historia Sztuki.
T. J. Clark – autor programowego eseju Warunki twórczości artystycznej
■ Obraz ludu. Gustaw Courbet i rewolucja 1848 r. – 1973
■ Malarstwo nowoczesnego życia. Paryż w sztuce Maneta i jego następców – 1985
1970 – Kongres Niemieckich Historii Sztuki à sztuka uwikłana ideologicznie, wytwór światopoglądu zgodnie z ideologią kapitalistyczną
(Martin Warnke jako aktywny przedstawiciel marksizmu)
John Berger: Sposoby widzenia (elementarz New Art. History)
Arnold Hauser – z pochodzenia Węgier; wyemigrował do Anglii i był związany z ośrodkiem akademickim w Leeds (twierdza marksistowskiej teorii sztuki)
■ Społeczna historia sztuki i literatury, 1951
■ Filozofia historii sztuki, 1958
Dziulson