Dorastanie- procesy przejścia z dzieciństwa ku dorosłości.pdf

dr Maria Jankowska

APS Warszawa

DORASTANIE - PROCESEM PRZEJ Ś CIA Z DZIECI Ń STWA

KU DOROSŁO Ś CI

Dorastanie jest bardzo zróŜnicowanym procesem intensywnych przemian

rozwojowych człowieka zachodzących między 11-tym a 18-tym rokiem Ŝycia. Okres

dojrzewania nazywany jest adolescencją, co z łac. adolescere oznacza wzrastanie ku

dojrzałości. Jest to więc okres w Ŝyciu człowieka, w którym dokonuje się przeobraŜenie z

dziecka w osobę dorosłą Proces dorastania człowieka jest niezwykle skomplikowany i

obejmuje zmiany w sferze fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej.

Maria śebrowska podaje następujące zmiany zachodzące u dorastających:

- dojrzewanie fizjologiczne - jego końcowym efektem jest zdolność do posiadania

potomstwa;

- dorastanie społeczne - polega na kształtowaniu się ocen, przekonań, postaw

moralnych i nastawień społecznych oraz przygotowaniu się do pełnienia

określonej roli społecznej;

- rozwój umysłowy - przejście z etapu myślenia konkretnego na etap myślenia

abstrakcyjnego, dzięki czemu wzrasta efektywność uczenia się i zdolność

rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych, a rozumienie związków

między zjawiskami, praw i uogólnień prowadzi do coraz lepszej orientacji w

otaczającej rzeczywistości;

- dojrzewanie emocjonalne - jego efektem jest uzyskanie stałości i równowagi

emocjonalnej w miejsce pobudliwości i niestałości. Zwiększa się skala przeŜyć

emocjonalnych, wzbogaca treść uczuć, wzmaga się rozwój tzw. uczuć wyŜszych -

moralnych, społecznych, kulturowych 1 .

Dokonujące się przeobraŜenia okresu dorastania mają na celu przygotowanie jednostki

do wypełniania zadań w Ŝyciu dorosłym. Stąd jest to niezwykle waŜny okres w Ŝyciu

człowieka, a jego przebieg ma wpływ na późniejsze sposoby funkcjonowania i podejmowane

czynności. Efektem względnie harmonijnego rozwoju wszystkich sfer jest ukształtowanie

dojrzałej osobowości pozwalającej człowiekowi na realizację zadań w Ŝyciu dorosłym.

M. śebrowska, Psychologia dzieci i młodzie Ŝ y , PWN, Warszawa 1986, s.664.

Zachodzące zmiany w wyglądzie zewnętrznym i osobowości dojrzewających odbijają się na

ich zachowaniach, uczuciach, potrzebach. Szybkie tempo tych przeobraŜeń i często ich

radykalny charakter wywołują u młodzieŜy trudności w przystosowaniu się do nowych

sytuacji.

Havighurst opracował zadania rozwojowe dla młodzieŜy tego okresu, które stanowią

podstawę dla podjęcia róŜnych form działalności w okresie dorosłości.

NaleŜą do nich: 2

- osiągnięcie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci;

- ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej;

- akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem;

- osiągnięcie niezaleŜności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych;

- przygotowanie do małŜeństwa i Ŝycia w rodzinie;

- przygotowanie do kariery zawodowej (niezaleŜności ekonomicznej);

- rozwijanie ideologii (sieci wartości) i systemu etycznego kierującego

zachowaniem;

- dąŜenie i rozwijanie postępowania odpowiedzialnego i społecznie akceptowanego.

Warto zdać sobie sprawę z dokonujących się zmian we wszystkich sferach, po to, by

wspomagać młodego człowieka w jego zmaganiach, by mógł on z powodzeniem w Ŝyciu

dorosłym podejmować takie formy funkcjonowania, które w pełni pozwolą na realizację ich

moŜliwości, w wyniku których powstaną uŜyteczne dzieła dla nich samych i społeczeństwa.

Zostaną pokrótce opisane najwaŜniejsze zmiany w sferze fizyczno-ruchowej i zmiany w

psychice dojrzewających obejmujące rozwój struktur poznawczych, rozwój emocjonalno-

społeczny, rozwój osobowości i toŜsamości.

Zmiany w sferze fizycznej

Początek okresu dojrzewania wyznaczają zmiany natury anatomiczno-fizjologicznej

zachodzące w organizmie dorastającego. One właśnie sygnalizują rozpoczęcie biologicznej

fazy dorastania często zwaną fazą pokwitania lub wczesnej adolescencji, którą kończy

osiągnięcie biologicznej dojrzałości, czyli zdolności do dawania nowego Ŝycia. Fazę drugą,

zwaną późną adolescencją charakteryzują zmiany zachodzące przede wszystkim w sferze

Cyt. za: K. Ostrowska, Nie wszystko o wychowaniu, CMPP-P MEN, Warszawa 2000, s.19.

psychicznej zmierzającej do osiągnięcia dojrzałości człowieka warunkującej odpowiedzialne

samodzielne kształtowanie własnego Ŝycia.

W fazie pokwitania pojawiają się pierwszorzędowe i drugorzędowe cechy płciowe. Do

cech pierwszorzędowych u dziewcząt zalicza się takie cechy, jak powiększenie narządów

płciowych (pochwy, łechtaczki, macicy) oraz miesiączkowanie, które oznacza rozpoczęcie

dojrzewania komórek jajowych. U chłopców powiększeniu ulegają jądra, penis oraz

rozpoczyna się produkcja spermy. Drugorzędowe cechy płciowe dotyczą pojawienia się u obu

płci owłosienia w okolicy łonowej i pachowej oraz zmian kształtu i proporcji róŜnych części

ciała. Dziewczętom powiększają się piersi, rozszerzają się kości miednicowe, natomiast

chłopcom zmienia się głos, rozrastają się kości i pojawia się zarost na twarzy. Ponadto

zarówno u dziewcząt jak i przede wszystkim u chłopców następuje tzw. skok pokwitaniowy,

który objawia się szybkim wzrostem ciała. Ze względu na to, Ŝe dziewczęta szybciej od

chłopców dojrzewają biologicznie o około dwóch lat, stąd u nich skok pokwitaniowy

przebiega wcześniej, ale nie jest on tak intensywny jak u chłopców.

Zmiany w budowie ciała dziecka postępują od dolnych części ku górnym i od

połoŜonych najdalej ku znajdujących się najbliŜej ciała. Ma to wydźwięk w jego wyglądzie,

kiedy to ręce i nogi są znacznie wydłuŜone w stosunku do proporcji całej sylwetki dziecka.

Jednocześnie rozrastają się mięśnie i narządy wewnętrzne. Zmienia się równieŜ wygląd

twarzy, głównie na skutek wysunięcia się ku przodowi jej dolnej części. W okresie

pokwitania zaznaczają się takie cechy, jak wzrost potliwości, przetłuszczanie się włosów i

trądzik młodzieńczy.

W okresie dojrzewania następują znaczne zmiany w rozwoju ruchowym. Za względu

na zmiany proporcji ciała ruchy dorastających często są niezgrabne, brak w nich precyzji, co

często prowadzi do rezygnacji z podejmowania aktywności ruchowej. Jednak ruch dla

rozwijającego się młodego organizmu jest konieczny, poniewaŜ jest warunkiem jego

zdrowego i harmonijnego wzrastania. Pod koniec okresu dorastania w rozwoju motorycznym

(ruchowym i manualnym) zaznacza się wyraźny dymorfizm płciowy, polegający na tym, Ŝe

ruchy dziewcząt stają się bardziej płynne, elastyczne i precyzyjne, natomiast ruchy chłopców

są ostrzejsze, bardziej kanciaste; u nich takŜe wzrasta siła fizyczna.

II. Zmiany w sferze psychicznej

1. Rozwój struktur poznawczych

Jednym z waŜnych aspektów procesu dorastania jest intensywny rozwój umysłowy,

który wyraŜa się w doskonaleniu wszystkich funkcji poznawczych, takich jak spostrzeganie,

pamięć, uwaga, wyobraŜenia, uczenie się, myślenie, rozumowanie, tworzenie pojęć. W tym

okresie wzrasta wraŜliwość i czułość zmysłów, co wpływa na jakość spostrzegania

nastolatków. Uwaga staje się bardziej pojemna, a pamięć z mechanicznej przekształca się w

strategiczną, dowolną i logiczną. Wpływa to zasadniczo na proces uczenia się, które staje się

coraz bardziej zorganizowane i skoncentrowane nie tyle na mechanicznym zapamiętaniu

treści lecz na logicznym ich przyswojeniu ze zrozumieniem. W okresie dorastania zasadniczo

zmienia się sposób myślenia z konkretnego na abstrakcyjne, dzięki któremu młodzieŜ dość

dobrze potrafi wskazać zaleŜności przyczynowo-skutkowe i przewidzieć konsekwencje

swego działania 3 .

Dorastający potrafią coraz lepiej obserwować i analizować aktywność własnego

umysłu czyli dokonywać tzw. monitoringu kognitywnego 4 . Sprzyja on kształtowaniu

koncepcji własnej osoby i pojawieniu się młodzieńczego egocentryzmu, pozwalającego na

dokonywanie wglądu w samego siebie, czyli na „spojrzenie skierowane do wewnątrz”.

Wskutek młodzieńczego egocentryzmu często młody człowiek wytwarza w myślach

wyimaginowaną publiczność, która przyczynia się do powstawania zamierzeń i planów,

często o charakterze marzeń i dokonywania czynów nadzwyczajnych. Wszystko to jest

3 R.J. Gerrig, P.G. Zimbardo, Psychologia i Ŝ ycie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s.317-322.

Warto sięgnąć do pozycji J. Piageta Rozwój ocen moralnych , Warszawa 1967, w którym scharakteryzowano

cztery stadia rozwoju poznawczego człowieka: 1 stadium: sensomotoryczne (wiek od urodzenia do 2 lat), w

którym dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej bez udziału

myślenia pojęciowego; 2 stadium: przedoperacyjne (2 – 7 lat), w którym dziecko staje się zdolne do myślenia

symbolicznego, jednak moŜliwości intelektualne nadal są zdominowane przez spostrzeŜenia, a nie przez

pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń. Myślenie dziecka jest tu ograniczone przez egocentryzm, czyli

nieumiejętność zrozumienia i uchwycenia punktu widzenia innych ludzi, centrację, czyli zwracanie uwagi tylko

na jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych bardzo istotnych i nieodwracalność, czyli niezdolność w

myśleniu i rozumowaniu do punktu wyjścia; 3 stadium: operacji konkretnych (7 – 11 lat), w którym dziecko

nabywa zdolności decentracji, odwracalności i staje się mniej egocentryczne. Występuje tu zdolność do

posługiwania się takimi operacjami jak klasyfikacja i szeregowanie; 4 stadium: operacji formalnych (okres

dorastania), w którym dorastający nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do

konkretnych przedmiotów i zdarzeń. Jednostka potrafi rozwiązywać problemy logiczne za pomocą

syntetycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zaleŜności, w końcowej fazie

występuje tu zdolność do myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego, którą nie osiągają wszyscy ludzie.

4 I. Obuchowska, Adolescencja, (w:) Psychologia rozwoju człowieka, B. Harwas-Napierała i J. Trempała (red.),

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s.174n.

potrzebne do tego, by pojawiły się zainteresowania w kierunku dokonywania wyboru

kierunku kształcenia i drogi Ŝyciowej nastolatków.

Rozwój poznawczy dorastających nie zaleŜy przede wszystkim od uwarunkowań

dziedzicznych lub genetycznych. Wiele badań potwierdziło, Ŝe środowisko społeczne, w

jakim wzrasta człowiek ma decydujący wpływ na rozwój poznawczy. 5 Autorzy zwracają

uwagę na uwarunkowania rozwoju umysłowego człowieka i stwierdzają, Ŝe interakcje

społeczne w okresie dzieciństwa i adolescencji oraz moŜliwość uczestnictwa w dyskusjach

mają ogromny wpływ na kształtowanie się struktur poznawczych i sprawność myślenia.

2. Zmiany w sferze emocjonalno-społecznej

W okresie dorastania obserwuje się wzmoŜoną emocjonalność związaną głównie ze

zmianami fizjologicznymi organizmu i z coraz bardziej aktywnym udziałem młodzieŜy w

otaczającym Ŝyciu społecznym.

Jako najbardziej charakterystyczne cechy Ŝycia emocjonalnego dorastających

wymienia się następujące:

- duŜa intensywność i Ŝywość przeŜyć emocjonalnych i uczuciowych,

- łatwość przechodzenia od smutku do radości, czyli tzw. chwiejność emocjonalna,

- bezprzedmiotowość uczuć, polegająca na tym, Ŝe młodzieŜ często nie potrafi

podać przyczyny swego nastroju, czy przeŜywanej emocji,

- ambiwalencja uczuć, polegająca na tym, Ŝe np. młodzieŜ raz pragnie przebywać w

towarzystwie, innym razem stroni od ludzi; raz jest litościwa i dobra, innym razem

- okrutna 6 :

Zjawiskiem powszechnie obserwowanym u młodzieŜy w okresie dorastania jest

przekora, która przejawia się jako krnąbrność i nieposłuszeństwo wobec rodziców,

wychowawców i nauczycieli. Młodzi często przeciwstawiają swą wolę woli dorosłych,

zacinając się w nieuzasadnionym uporze. Całe ich zachowanie nabiera niekiedy cech

arogancji, bezczelności i przesadnej pewności siebie - co prowadzi do konfliktów z

otoczeniem.

Objawy negatywizmu i przekory dorastających ujawniają się przede wszystkim w

stosunkach rodzinnych, ale takŜe często mają miejsce w szkole w stosunku do nauczycieli.

5 Badania Wygotskiego, Perkonsa Segal, Voss; zob: Nielsen L . Adolescence: A contemporary view, Fort Worth,

College Publishers. Wśród polskich autorów na zawiązek między rozwojem poznawczym a kształceniem

umysłu zwracały uwagę M. Przetacznik i M. Tyszkowa.

Zob: M. śebrowska, psychologia rozwojowa dzieci i młodzie Ŝ y, PWN, Warszawa 1986.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: