Gramatyka.doc

(54 KB) Pobierz
Gramatyka

Gramatyka

 

Parę podstaw gramatycznych w telegraficznym skrócie.

 

Rzeczowniki

Rzeczowniki tworzy się dodając do tematu sufiks -o. Wszystkie morfemy sufiksowe należy umieścić przez sufiksem -o.

Rzeczowniki odmieniają się przez liczby i przypadki. Odpowiednie sufiksy to:

 

Mianownik

Biernik

Liczba pojedyncza

-o

-on

 

Liczba mnoga

-oj

-ojn

 





Przymiotniki

Przymiotniki tworzy się dodając do tematu sufiks -a. Przymiotniki odmieniają sie przez liczby i przypadki, przy czym obowiązuje zgodność rzeczownika określanego z przymiotnikiem określającym .

 

Mianownik

Biernik

Liczba pojedyncza

-a

-an

 

Liczba mnoga

-aj

-ajn

 





Przysłówki

Przysłówki tworzy się sufiksem -e. Przysłówki kierunku mają biernik na -en. Oznacza on w tym kierunku. Np. nordo - północ geograficzna, norde - na północy, norden - na północ.

Istnieje też grupa przysłówków specjalnych, bez końcówki, np. nun - "teraz".



Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Stopień wyższy tworzy się słowem pli stawianym przed przymiotnikiem lub przysłówkiem. Stopień najwyższy słowem plej.



Liczby

W Esperanto są dwie liczby - pojedyncza i mnoga.

Liczbę zbiorową tworzy sie morfemem sufiksowym -ar-. Np. arbo to drzewo, arboj - drzewa, a arbaro to zbiór drzew traktowany jako całość (najbliższe polskie tłumaczenie to drzewostan).



Osoby

Są 3 osoby - pierwsza, druga i trzecia. W zaimkach drugiej osoby nie ma rozróżnienia na liczbę pojedynczą i mnogą.



Rodzaje

Podobnie jak w językach indoeuropejskich, słowa domyślnie nie mają rodzaju, lub mają domyślny rodzaj męski. Rodzaj żeński dodaje się morfemem sufiksowym -in-, rodzaj męski morfemem prefiksowym vir-, rodzaj nijaki morfemem prefiksowym ge-.

Tak więc np.

patro

patrino

gepatro

ojciec

matka

rodzic

 

 

 

hundo

virhundo

hundino

pies dowolnej płci

pies - samiec

suka





Zaimki osobowe

Podstawowe zaimki osobowe to:

 

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

1 osoba

mi

ni

2 osoba

vi

3 osoba, r. nijaki

ĝi

ili

3 osoba, r. męski

li

ili

3 osoba, r. żeński

ŝi

ili, czasem używa się iŝi



zaimek zwrotny (odpowiednik polskiego się) si
zaimek bezosobowy oni
Zaimki dzierżawcze tworzy się dodając jedną z końcówek przymiotnika (-a, -an, -aj lub -ajn).

Zaimki, podobnie jak rzeczowniki, odmienia się przez przypadki. W bierniku dodaje się -n.

Zaimek bezosobowy używa się w zwrotach typu "nie wolno palić" (oni ne darfas fumi)



Przedimek określony

Przedimek określony to la. Jego użycie jest dość dowolne.



Liczebniki

Podstawowe morfemy liczebnikowe to:

1

unu

2

du

3

tri

4

kvar

5

kvin

6

ses

7

sep

8

ok

9

naŭ

10

dek

100

cent

1000

mil


Liczebniki główne formuje się przez sklejanie, wg. zasad:

§         nie ma potrzeby stawiać unu przed dek, cent czy mil

§         dziesiątki (X0) tworzy się sklejając morfemy X + dek, np. 20 = dudek

§         setki (X00) tworzy się sklejając morfemy X + cent, np. 200 = ducent

§         tysiące (X000) tworzy się sklejając morfemy X + mil, np. 2000 = dumil

§         dla liczb tysięcy od 1 do 999, konstruuje się liczbę tysięcy po czym stawia się morfem mil, np 120 000 = cent dudek mil

§         skleja się kolejne morfemy od odpowiadającego największej do odpowiadającego najmniejszej liczbie, np. 123 = cent dudek tri

§         miliony i wyższe liczby konstruuje się za pomocą rzeczowników miliono, miliardo itd.





Czasowniki

W Esperanto występują 3 czasy proste, bezokolicznik i tryb rozkazujący i przypuszczający.

Czas teraźniejszy

-as

Czas przeszły

-is

Czas przyszły

-os

Bezokolicznik

-i

Tryb rozkazujący

-u

Tryb przypuszczajacy

-us



Imiesłowy tworzy się morfemami sufiksowymi:

 

Strona czynna

Strona bierna

Czas teraźniejszy

-ant-

-at-

Czas przeszły

-int-

-it-

Czas przyszły

-ont-

-ot-



Czasy złożone i stronę bierną tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego być (estas) i odpowiedniego imiesłowu. Dopełnienie bliższe w stronie biernej oznacza się słówek de: Można połączyć obie te formy w jedną, bez używania esti:

§         "To będzie zrobione" = tio estos farita lub tio faritos.

§         "Pies goni kota" = hundo postkuras katon

§         "Kot jest goniony przez psa" = kato estas postkurata de hundo lub kato postkuratas de hundo





Zaimki i przysłówki specjalne

Dużą grupę zaimków tworzy się systematycznie. Zaimki te są odmienne. I tak zaimki na -a odmieniają się jak przymiotniki, na -u i -o jak rzeczowniki, na -e przyjmują też formę kierunku -en.

Zaimki wskazujące mają domyślnie formę dalszą (tio = "tamto"). Formę bliższą tworzy się dodając słowo ĉi przed lub po zaimku, np. tio ĉi = "ten".

Wiele z tych zaimków nie ma odpowiedników w języku polskim, zostało więc podane przybliżone tłumaczenie.

 

Nieokreślone
I-

Pytające i względne
KI-

Wskazujące
TI-

Upowszechniające
ĈI-

Przeczące
NENI-

osoba oraz zaimki wyboru
-U

ktoś
IU

kto
KIU

tamten
TIU

wszyscy
ĈIU

nikt
NENIU

cecha
-A

jakiś
IA

jaki
KIA

taki
TIA

każdego rodzaju
ĈIA

żaden, żadnego rodzaju
NENIA

rzecz
-O

coś
IO

co
KIO

tamto
TIO

wszystko
ĈIO

nic
NENIO

przynależność
-ES

czyjś
IES

czyj
KIES

tego
TIES

należący do wszystkich
ĈIES

niczyj
NENIES

miejsce
-E

gdzieś
IE

gdzie
KIE

tam
TIE

wszędzie
ĈIE

nigdzie
NENIE

sposób
-EL

jakoś
IEL

jak
KIEL

w ten sposób
TIEL

każdym sposobem
ĈIEL

w żaden sposób
NENIEL

czas
-AM

kiedyś
IAM

kiedy
KIAM

wtedy
TIAM

zawsze
ĈIAM

nigdy
NENIAM

ilość, nasilenie
-OM

ileś
IOM

ile
KIOM

tyle
TIOM

każdą ilość
ĈIOM

nic, żaden, wcale
NENIOM

przyczyna
-AL

z jakiegoś powodu
IAL

dlaczego
KIAL

dlatego
TIAL

z każdego powodu
ĈIAL

bez powodu
NENIAL





Imiona i nazwy własne

Imiona męskie kończą sie na -o, żeńskie na -a.

Zdrobnienia imion męskich konstruuje się ucinając je po dowolnej sylabie i dodając - ĉjo. Np. Johano na ' Joĉjo '.

Zdrobnienia imion żeńskich analogicznie z końcówką -njo. Np. Maria na Marinjo lub Manjo.

Czasem używa sie też tych zasad do zdrabniania rzeczowników. Np. paĉjo = "tatuś", panjo - "mamusia".

 

...
Zgłoś jeśli naruszono regulamin