ROZDZIAŁ I - Rynek kapitałowy

1.Charakter i struktura rynku kapitałowego

2.Podstwowe segmenty rynku kapitałowego

3.Funkcje rynku kapitałowego w gospodarce

4.Rynek pierwotny i wtórny

5.Instrumenty rynku kapitałowego

6.Ryzyko na rynku kapitałowym

Rozdział I

Rynek kapitałowy

1. Charakter i struktura rynku kapitałowego

Rynki kapitałowe rozwijają się niezwykle dynamicznie, znacznie szybciej od reszty gospodarki. Cechuje je otwartość i wysoka zdolność do transferów kapitału. Instrumenty i mechanizmy rynków kapitałowych zapewniają wycenę kapitału oraz umożliwiają jego lokowanie w sposób najbardziej efektywny. Informacje płynące z rynku kapitałowego wynikają z analiz i opinii dużej liczby inwestorów oraz wyspecjalizowanych instytucji ratingowych, śledzących bacznie wskaźniki ekonomiczne i sygnały z różnych rynków, a także z ich otoczenia. Z reguły rynek kapitałowy najwcześniej reaguje na pojawiające się pozytywne i negatywne symptomy, mające wpływ na procesy gospodarcze, dokonując określonej ich oceny. Określa się go barometrem koniunktury gospodarczej.

W gospodarce rynkowej można wyróżnić wiele rodzajów rynków – towarowy, nieruchomości, finansowy oraz inne. Każdy z nich charakteryzuje się określonym rodzajem przedmiotów obrotu, które ogólnie można podzielić na rzeczowe i instrumenty finansowe. Pomiędzy poszczególnymi rynkami istnieje ścisła współzależność i wzajemne na siebie oddziaływanie. Zachodzące zmiany wynikają z relacji podaży i popytu na dane dobra i ich wyceny przez rynek. Natomiast zmiany cen dóbr wywołują odpowiednie procesy dostosowawcze, które umożliwiają osiąganie określonej równowagi rynkowej.

Ustalanie wartości rynkowej dóbr odbywa się za pomocą pieniądza. Jest on jedyną jednostką miary, którą można stosować do różnych dóbr, posiadających odmienne cechy, postać fizyczną, walory użytkowe. Pieniądz umożliwia również wyrażanie wartości innych instrumentów finansowych, takich jak kredyty weksle, czeki, obligacje, akcje i inne.

Obrót instrumentami finansowymi jest domeną rynku finansowego. Należy on do najbardziej rozległych w gospodarce rynkowej, spełniając funkcję usługową i aktywizującą wobec innych rynków.

Funkcjonowanie rynku finansowego określa system finansowy. W gospodarce rynkowej stanowi on mechanizm zapewniający cyrkulację pieniądza i kapitału oraz świadczenie różnego rodzaju usług finansowych osobom fizycznym i prawnym.

System finansowy obejmuje:

·         zasady, regulacje prawne oraz procedury określające jego funkcjonowanie;

·         instytucje finansowe bankowe i niebankowe;

·         instrumenty finansowe;

·         rynki finansowe, na których przedmiotem obrotu są instrumenty finansowe, pieniężne, kapitałowe, walutowe.

Rynek finansowy stanowiący integralną część systemu finansowego tworzy przestrzeń przeprowadzania różnych operacji finansowych i ułatwia przepływ środków pieniężnych. Kreowany on jest przez system bankowy (bank centralny, banki komercyjne, banki wyspecjalizowane, spółdzielcze i inne).

Współczesny rynek finansowy dysponuje dużym arsenałem instrumentów, który stale wzbogacany jest o nowe ich rodzaje. Bazą wszelkich instrumentów finansowych są dwa dobra, mające znaczenie podstawowe – pieniądz i kapitał.

Pieniądz  ma wiele funkcji – jest on środkiem płatniczym, miernikiem wartości, środkiem przechowywania wartości, instrumentem przenoszenia wartości oraz towarem, czyli istnieje jako samodzielne dobro.

Pieniądz jest środkiem cyrkulacji i powszechnym instrumentem wyrażającym wartość towarów. Na rynku finansowym jest środkiem operacji bieżących i krótkoterminowych.

Zasoby pieniężne mogą być przeznaczane na cele bieżące i przyszłe. Odkładanie pieniędzy na cele przyszłe ma charakter oszczędności. W zwiększaniu skłonności do oszczędzania (niezależnie od innych ważnych czynników, takich jak wydajność pracy, poziom zamożności) dużą rolę odegrały banki, tworząc możliwości uzyskiwania zysku z oprocentowania lokat bankowych. W ten sposób rozwinęły się instrumenty finansowe, umożliwiające kapitalizacje posiadanych zasobów pieniężnych.

Zgromadzone środki pieniężne, ulokowane na dłuższe okresy (lokata bankowa, budowa hotelu, zakup obligacji stają się dobrem, który przynosi zysk. W ten sposób dochodzimy do pojęcia kapitału. Kapitał posiada również wyrażenie pieniężne, ale jest dobrem, którego celem jest osiąganie dochodu w dłuższym okresie. Mówimy wówczas o inwestycji kapitałowej dochodowej.

Teoria ekonomii rozgranicza pojęcia pieniądza i kapitału. Kapitał jest jednym z trzech czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał). Kapitał powstaje w drodze powstrzymania się od konsumpcji dóbr przez oszczędzanie i może być użytkowany przez podmiot go tworzący lub może być przekazany do czasowego użytkowania innym podmiotom. Podział na pieniądz i kapitał nie jest tylko zabiegiem metodologicznym, lecz ma głęboki sens ekonomiczny.

Istotne różnice pomiędzy funkcjami pieniądza i kapitału leżą u podstaw podziału rynku finansowego. Wyróżniamy na nim dwa podstawowe rodzaje operacji finansowych – pieniężne i kapitałowe, tworzące wyodrębnione rodzaje rynków (rys1).

RYNEK FINANSOWY

RYNEK KAPITAŁOWY

RYNEK PIENIĘŻNY

RYNEK WALUTOWY

Rys. 1 Struktura rynku finansowego.

Najważniejszą różnicą pomiędzy rynkiem pieniężnym a kapitałowym jest horyzont czasowy dokonywanych na nich inwestycji. Na rynku pieniężnym dokonywane są operacje finansowe krótkoterminowe, związane z bieżącą działalnością banków, przedsiębiorstw i innych podmiotów oraz osób fizycznych. Rynek kapitałowy obejmuje natomiast operacje finansowe średnio- i długoterminowe. Mają one postać obrotu kapitałem, w tym papierami wartościowymi. Ważne kryterium podziału na te dwa rynki stanowi cenzura czasowa operacji finansowych, mająca szerokie zastosowanie w teorii i praktyce.

W Polsce do rynku kapitałowego zalicza się instrumenty finansowe o okresie ważności od roku wzwyż, natomiast na rozwiniętych rynkach – o znacznie dłuższym horyzoncie czasowym, z reguły od 2 – 4 lat.

Do ogólnego schematu rynku  finansowego możemy również dodać rynek walutowy, który we współczesnej otwartej gospodarce rozwija się dynamicznie. Jest on ściśle powiązany zarówno z rynkiem pieniężnym, jak i kapitałowym, umożliwiając przepływ kapitału na rynki poszczególnych państw oraz w skali międzynarodowej.

Rynek walutowy obejmuje operacje finansowe walutowe – wymianę jednej waluty na inne – oraz kształtowanie kursów walutowych. Ma on charakter rynku międzynarodowego, gdzie cena równowagi poszczególnych walut zależy od popytu i podaży w szerszej skali, w wymiarze rynku światowego.

Tabela 1 Struktura i instrumenty rynku finansowego

Źródło: opracowanie własne

Podstawowym celem rynku kapitałowego jest umożliwienie różnym podmiotom, z jednej strony pozyskiwania środków finansowych na zapewniającą dochody działalność inwestycyjną, a z drugiej lokowania wolnych środków pieniężnych oraz  finansowanie potrzeb publicznych (pożyczki zaciągane przez państwo, władze lokalne).

Rynek kapitałowy składa się z rynku papierów wartościowych oraz rynku bankowego. Należy jednak zaznaczyć, że tylko lokaty i kredyty średnio- i długoterminowe brane są pod uwagę na  rynku bankowym.

Na rynku bankowym, który obejmuje banki, kasy oszczędnościowe, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe i inne instytucje finansowe, lokowane są depozyty i udzielane kredyty. Banki przetwarzają otrzymywane w różnych formach depozyty w kredyty, które są w istocie kapitałem pożyczkowym. Operacje te przeprowadza się zarówno na rynku pieniężnym, jak i kapitałowym, tworząc cząstkowy rynek kredytowy. Lokaty i kredyty średnio- i długoterminowe mają charakter operacji kapitałowych. W ich rezultacie powstaje kapitał pożyczkowy, przeznaczony na cele inwestycyjne, który stanowi wyodrębniony segment rynku kapitałowego. Źródłem podaży kapitału pożyczkowego (kredytowego) są oszczędności i fundusze wewnętrzne (gospodarstw domowych, podmiotów gospodarczych, instytucji sektora publicznego) oraz import kapitału (kredy zagraniczne). Popyt na ten kapitał kreują głównie przedsiębiorstwa w celu finansowania inwestycji i długookresowych programów rozwojowych. Rynek bankowy lokat średnio- i długookresowych stanowi ważną część rynku kapitałowego, a jego skala i zakres zależne są głównie od poziomu rozwoju danej gospodarki, relacji ekonomicznych na rynku, podaży i popytu na różne postacie kapitału finansowego.

Szczególnie rozbudowanym segmentem rynku kapitałowego jest rynek papierów wartościowych, charakteryzujący się różnorodnością instrumentów finansowych, wysoką płynnością transakcji giełdowych i pozagiełdowych, dużymi możliwościami zdobywania kapitału i jego pomnażania. Cechuje go również duża zmienność koniunktury i w związku z tym konieczność podejmowania decyzji inwestycyjnych w warunkach wysokiej niepewności i ryzyka. Z tych względów w dalszych rozważaniach szczególną uwagę poświęcono powyższym zagadnieniom.

Instrumenty rynku kapitałowego zapewniają bieżącą ocenę sytuacji ekonomiczno-finansowej oraz stosunkowo szybki przepływ kapitału między różnymi segmentami rynku finansowego i kierowanie środków finansowych do podmiotów, które stwarzają możliwość uzyskania najwyższej efektywności.

Napływający na rynek kapitał pochodzi – w swej pierwotnej postaci -  przede wszystkim z oszczędności osób fizycznych, a także z funduszy inwestycyjnych i     emerytalno-rentowych oraz bankowych. Jest on wykorzystywany przez przedsiębiorstwa, instytucje rządowe i władze lokalne.

Ewentualne przyciągnięcie środków finansowych na rynek kapitałowy jest uzależnione od wielu czynników, w szczególności od wielkości oszczędności, zasobów kapitałowych krajowych i zagranicznych oraz chęci lokowania ich na tym rynku. Ważne jest również stworzenie takich warunków prawno-ekonomicznych, które uczynią lokowanie środków finansowych na rynku kapitałowym opłacalnym i bezpiecznym. Bodźcem do tego jest gotowość poszukujących kapitału do zapłacenia za środki pożyczone na długi termin odsetek wyższych od tych, które inwestor mógłby uzyskać z innych lokat terminowych w bankach.

Napływający na rynek kapitałowy mobilny kapitał finansowy umożliwia łatwe i szybkie jego przemieszczanie, zarówno między różnymi segmentami tego rynku, jak i różnymi dziedzinami działalności gospodarczej, nie tylko w wymiarze krajowym, ale i międzynarodowym.

Na rynku kapitałowym ogromną rolę odgrywa zdobycie zaufania uczestników tego rynku i bezpieczeństwo lokowania na nim kapitału. Zapewnienie gwarancji w tym zakresie jest procesem złożonym i zwykle poddawanym ostrej oraz długotrwałej weryfikacji. Wyrazem tego może być duża ostrożność inwestorów w lokowaniu kapitału na powstających rynkach kapitałowych (emerging markets) – w Polsce, na Węgrzech, w Turcji i innych krajach.

Aby zapewnić bezpieczeństwo lokat i pozyskać zaufanie inwestorów angażujących swoje fundusze, państwo sprawuje pieczę nad rynkiem papierów wartościowych, wprowadzając stosowne regulacje prawne. Do nadzoru powoływane są wyspecjalizowane instytucje, samorządowe bądź rządowe.

Do najważniejszych instytucji polskiego rynku kapitałowego należy zaliczyć:

Banki komercyjne, które gromadzą wkłady ludności i organizacji i część z nich inwestują na rynkach kapitałowych - banki uniwersalne, realizują usługi związane z emisją papierów wartościowych, doradztwem dla przedsiębiorstw (ang. corporate finance), zarządzanie funduszami, obrotem papierami wartościowymi na rynku wtórnym, działalnością badawczą i analityczną (ang. research) - banki inwestycyjne. Bank komercyjny może tez spełniać role banku powiernika w przypadku funduszy inwestycyjnych lub banku reprezentanta wobec emitentów obligacji, przyczyniając się do podwyższania bezpieczeństwa obrotu.

Towarzystwa ubezpieczeniowe i emerytalne są  znaczącymi inwestorami rynku kapitałowego.

Fundusze inwestycyjne służą do wspólnego lokowania środków inwestorów w papiery wartościowe, kierując się w swoich działaniach zasadami dywersyfikacji portfela oraz minimalizowania ryzyka.

Narodowe Fundusze Inwestycyjne (NFI) są rezultatem Programu Powszechnej Prywatyzacji (PPP), którego celem była prywatyzacja, dofinansowanie i restrukturyzacja małych i średnich przedsiębiorstw państwowych 

Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) zajmuje   sprawowaniem nadzoru nad przestrzeganiem reguł uczciwego obrotu i konkurencji w zakresie publicznego obrotu, zapewnieniem powszechnego dostępu do rzetelnych informacji na rynku papierów wartościowych, inspirowaniem, organizowaniem i podejmowaniem działań zapewniających sprawne funkcjonowanie rynku papierów wartościowych oraz ochronę inwestorów,  współdziałaniem z innymi organami administracji rządowej, Narodowym Bankiem Polskim oraz instytucjami i uczestnikami publicznego obrotu w zakresie kształtowania polityki gospodarczej państwa zapewniającej rozwój rynku papierów wartościowych, upowszechnianiem wiedzy o zasadach funkcjonowania rynku papierów wartościowych, przygotowywaniem projektów aktów prawnych związanych z funkcjonowaniem rynku papierów wartościowych.

Giełda Papierów Wartościowych (GPW) umożliwia efektywną alokację środków pieniężnych i wycenę kapitału.

Domy maklerskie pośredniczą w sprzedaży papierów wartościowych przez emitentów, w zakupie i sprzedaży papierów wartościowych przez inwestorów.

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych (KDPW) zapewnia bezpieczeństwo obrotu poprzez dematerializowanie papierów wartościowych, spójność obrotu poprzez rejestrowanie zmian będących następstwem transakcji.

Centralna Tabela Ofert (CeTO) jest elementem regulowanego wtórnego publicznego obrotu pozagiełdowego i ma zapewnić mechanizm pozyskiwania kapitału i wyceny dla małych, średnich i nowych przedsiębiorstw, które nie spełniają warunków dopuszczenia do obrotu giełdowego.

2. Podstawowe segmenty rynku kapitałowego

W zależności od stopnia rozwoju rynek kapitałowy może składać się z różnych segmentów. Podstawowymi jego segmentami według grup instrumentów finansowych są:

·         rynek hipoteczny,

·         rynek skryptów dłużnych,

·         rynek papierów wartościowych,

·         rynek kontraktów terminowych.

Rynek  hipoteczny

Jednym z segmentów rynku kapitałowego jest rynek kredytu hipotecznego. Na rozwiniętych rynkach kapitałowych ten segment rynku odgrywa ważną rolę w operacjach kapitałowych i pozyskiwaniu środków finansowych na realizację przedsięwzięć gospodarczych zarówno prze osoby prawne, jak i fizyczne. Rynek hipoteczny obejmuje różne formy pisemnego zabezpieczenia zaciąganego długoterminowego długu – w postaci obciążenia hipoteki.

Kredyty hipoteczne mają postać celowych pożyczek średnio- oraz długoterminowych i są instrumentami finansowymi, stosowanymi na rynku kapitałowym głównie przez banki hipoteczne. Z reguły kredyty hipoteczne udzielane są na cele inwestycyjne i wykorzystywane do finansowania budownictwa mieszkaniowego, nabywania domów, mieszkań, działek budowlanych oraz innych nieruchomości.

Rynek skryptów dłużnych

Rozbudowanym segmentem rynku finansowego jest rynek papierów dłużnych. Obejmuje on papiery dłużne krótkoterminowe, nazywane często bonami, certyfikatami pieniężnymi czy wekslami komercyjnymi, które są przedmiotem obrotu na rynku pieniężnym, i długoterminowe, należące do rynku kapitałowego. Stanowią one r...