Brzezińska Anna - Diabelskie Wrota.pdf - Brzezińska Anna - ssaaggaa

Anna Brzezińska

Diabelskie wrota

Ciemna strona kobiety - diabelskie wrota Zła kobieta, jak powszechnie

wiadomo, jest bezpośrednią spadkobierczynią Ewy i posiada całą mroczną spuściznę

pramatki, mianowicie, jest buntownicza, próżna, pożądliwa i rozplotkowana.

Ostatecznie, to jej nieposłuszeństwo doprowadziło do wygnania z raju, zaś bezmyślne

plotkowanie z wężem sprawiło, że nie potrafiła na czas rozpoznać diabelskiej pokusy.

Źródło tych i podobnych wyobrażeń na temat niewiast znajdziemy w pismach

wczesnych chrześcijańskich ascetów, spośród których najostrzej wypowiadali się

Tertullian (ok.160 -ok.225) i święty Hieronim.

Ich opinie zostały przejęte przez późniejszych kaznodziejów i towarzyszą nam

przez całe średniowiecze, a w znacznym stopniu również podczas odrodzenia, choć

humaniści nieco inaczej rozłożyli akcenty i spośród licznych niewieścich przywar

najczęściej osławiali głupotę. Nim jednak zajmiemy się bardziej szczegółowo

niewieścimi przywarami, należy odpowiedzieć na podstawowe pytanie - czymże

właściwie była niewiasta? Otóż, jakkolwiek zabawnie to brzmi teologia

średniowieczna w znacznym stopniu przejęła poglądy Arystotelesa, który uważał

kobietę za rodzaj ułomnego, 'niedokończonego' mężczyzny. Wizja owa oddziaływała

na kulturę średniowiecza zarówno przez korpus dzieł medycznych, ale również przez

pisma scholastyków i w najogólniejszym zarysie przedstawiała się następująco:

natura dąży do tworzenia dzieł jak najdoskonalszych, a takowym jest mężczyzna.

Nasienie, złożone w niewieścim łonie, rozwija się właśnie ku owemu

najdoskonalszemu kształtowi natury, czyli ku uformowaniu nowego mężczyzny.

Jednakowoż czasami ów proces formowania się mężczyzny ulega zahamowaniu i

wówczas właśnie powstaje ów niedoskonały, poroniony mężczyzna - czyli niewiasta.

Doktryna owa okazała się o tyle kłopotliwa, że kobieta pojmowana jako poroniony

mężczyzna, staje się jednym z tworów przeciwnych naturze, czyli mówiąc wprost

potworem; poniekąd łatwo to udowodnić, ponieważ Akwinata w jednym z tekstów

ewidentnie zalicza kobietę do innych potworów Natury.

Z obowiązku należy tu jeszcze wspomnieć o jednej teorii, wedle której przed

stworzeniem Ewy Adam był hermafrodytą, zaś jego niewieścia część została zeń

wyekstraktowana przez Boga podczas snu. Począwszy od św.

Augustyna, oficjalna doktryna katolicka dała tej teorii stanowczy odpór, lecz w

czasach renesansu, wraz z ożywieniem ruchów gnostyckich i neoplatońskich, znów

zaczyna się o niej nieśmiało pisać. Miała ona jednakże pewne kłopotliwe

konsekwencje. Mianowicie, skoro Adam został stworzony na 'obraz i podobieństwo',

jego domniemany hermafrodytyzm sugerowałby, że Bóg jest również hermafrodytą.

Owa gnostycka idea była dość atrakcyjna dla myślicieli renesansowych, pojawia się

w pismach Paracelsusa i marginalnie u teologów, co jest o tyle zabawne, że z kolei

fizjologia renesansowa stanowczo zalicza hermafrodytów do kategorii potworów. Jak

widać, w tymże miejscu naszych rozważań o naturze niewieściej zapachniało nam

niemiłym odorkiem herezji. Na koniec oddajmy sprawiedliwość scholastykom: dla

nich kobieta zawsze była człowiekiem.

W tym miejscu pozwolę sobie powrócić do tematu naszej pogawędki, czyli

właściwie dlaczego diabelskie wrota? Otóż, fraza owa - janua diaboli - została

sformułowana przez Tertulliana i stała się odtąd czerwoną nicią moralistyki, a także,

jak podejrzewam, niezawodnym sposobem na poprawianie sobie nastroju przez co

mniej udane stworzenia ziemskie płci doskonałej.

Rozważania Tertulliana w sposób bezpośredni łączą się z jednym z

zasadniczych problemów ludzkości: mianowicie, kto jest właściwie odpowiedzialny

za upadek rasy ludzkiej. Wbrew pozorom, odpowiedzi nie są tutaj jednoznaczne. Bo z

jednej strony, Ewa została obdarzona słabszymi władzami umysłowymi, niźli Adam,

toteż w konsekwencji, mniej można było po niej oczekiwać. Z drugiej strony, to

jednak Ewa uległa kuszeniu, stając się, wedle frazy Tertulliana, wrotami, przez które

diabeł raz a dokładnie wniknął do historii ludzkości. I z tego właśnie powodu

doświadczona konsekwencjami niewieściego plotkarstwa i gadulstwa ludzkość raz na

zawsze postanowiła, że rodzaj niewieści powinien być po wsze czasy skazany na

milczenie w kościele.

Następstwa sławetnej pogawędki Ewy z diabłem są dość dobrze znane, lecz

warto tutaj wspomnieć, że średniowieczni i renesansowi moraliści długo jeszcze

wyliczali typowe niewieście wady. Niektóre z nich, jak pragnienie dodania sobie

uroku i urody sztucznymi środkami, zdają się z pozoru moralnie obojętne, jednakże

już św. Hieronim dowiódł przekonująco, że wypływają one w sposób bezpośredni z

grzechów lubieżności, pychy i zamiłowania do ziemskich marności. Spośród znanych

mi tekstów jedynie św. Bonawentura zachęca do kontemplowania niewieściego

piękna, utrzymując, że poprzez ich piękno można się komunikować z Bogiem, lecz

ten pogląd, jako reminiscencja pism neoplatońskich, jest nader rzadki w pismach

scholastycznych. Niewieścia próżność w stroju i makijażu była przedmiotem

lamentów moralistów już w II wieku po Chrystusie, kiedy Tertullian piętnował nowo

nawrócone chrześcijanki za iście pogańskie upodobania w dziedzinie stroju. Jego

zarzuty dowodzą, że już wtedy arsenał niewieścich środków upiększających był

wcale znaczny, bowiem wśród rozmaitych diabelskich pokus wymienia peruki,

tlenienie włosów przy pomocy szafranu (musiała być to okrutnie kosztowna kuracja),

wybielanie skóry kremami, malowanie policzków różem i na koniec powiększanie

oczu kredkami.

Wbrew zarzutom o płochość i zmienność, niewiasty najwyraźniej znajdowały

trwałe upodobanie w owych środkach, bowiem nie znikają one z późniejszych kazań

przeciwko niewieściej płochości. Z czasem katalog rozrasta się i wzbogaca o rogate

kornety, długie, wlokące się po ziemi treny, bogate futra oraz szerokie, powiewne

rękawy. Wszystkie owe cudeńka sztuki krawieckiej stały się rychło symbolem

niewieściej próżności, lecz niekłamanym pierwszeństwem wśród moralistów cieszyły

się rogate przybrania głowy. Co ciekawe, wygłaszano przeciwko nim płomieniste

kazania na długo po tym, jak rogate kornety wyszły z mody i żadna szanująca się

elegantka nie wdziałaby czegoś podobnego: po raz kolejny kaznodzieje wykazali się

znacznie większą stałością i konserwatyzmem, niźli niewieścia moda. Nie znaczy to,

oczywiście, że bezpośrednio utożsamiano rogate czepce z rogami diabelskimi, zaś

same damy modne z diabelskim plemieniem. Jednak na wielu miniaturach, jak na

przykład w kodeksie z Minster-in-Thanet, widzimy małego diabełka wygodnie

usadowionego pomiędzy rogami niewieściego przybrania głowy i szepczącego

plugawe zachęty wprost do niewieściego ucha. Niechęć do zbytkownych strojów i

nieskromnego wyglądu znajduje swój wyraz jeszcze wcześniej, w biblijnym

wizerunku Cór Sionu. Tak więc z jednej strony kaznodzieje narzekają na niewieścią

płochość jako wyraz ich nieposkromionego pożądania i sposób przywodzenia mężów

do zguby, z drugiej strony, zarówno ludzie świeccy, jak i duchowni narzekają na

anty-obywatelski aspekt niewieściej próżności.

Na chwilę powróćmy ze zgniłego Zachodu w granice swojskiej Sarmacji. W

okresie rozkwitu demokracji szlacheckiej i ideałów państwa obywatelskiego w

kształcie bardzo mocno inspirowanym poprzez pisma moralne antycznego Rzymu,

znajdujemy wśród pism panów braci mnóstwo narzekań na niewieścią próżność. W

najnaturalniejszy na świecie sposób biadano nad upadkiem czasów współczesnych,

używając przy tym zwrotów retorycznych, które jako żywo mogłyby zainspirować

Jacka Inglota do pewnego ubarwienia jego zwyczajowych wystąpień o końcu

fantastyki i końcu świata w ogóle. Po części narzekania owe miały źródło w

rosnących wymaganiach finansowych pań duszek, które, poznawszy wraz z

przybyciem Bony zalety włoszczyzny nie tylko w warzywnej jej odmianie, domagały

się rosnących wydatków na cudzoziemską garderobę. Grzmiał na te nowe porządki

Bartosz Paprocki, którego jakiś krakowski kupczyk odrwił ponoć okrutnie, grzmieli i

inni.

Lecz oprócz finansowego, polemiści szlacheccy podnosili również - a może

przede wszystkim - aspekt obywatelski owej niewieściej nadpobudliwości w

dziedzinie strojów. I tutaj najciekawszą ilustracją będzie cytat z Lamentu

Rzeczyspopolitej, utworu przypisywanego Mikołajowi Rejowi, w którym

Rzeczpospolita lamentuje następującymi słowy: "Żony wasze we złocie się stroją,

Was, mężów swych, najmniej się boją, Przez niewieście zbytnie wszeteczności

Upadają moje majętności" Tak więc, odzieżowa emancypacja niewiast szła pono w

parze z ichniejszą emancypacją spod władzy mężowskiej, zaś obie po równo są

odpowiedzialne za upadek obyczajów i konsekwentnie - za upadek kraju.

Teraz, kiedy już mniej więcej poznaliśmy powierzchowność owych płochych

istot, przyjdzie nam się nieco bliżej rozpatrzeć w powodach i sposobach, którymi

niewiasty przyczyniały się do upadku Rzeczypospolitej, odrywając mężów od ich

przyrodzonych obowiązków. A jeszcze wcześniej, zdałoby się zastanowić, jakież to

były obowiązki. Otóż, w czasach, o których mówimy, główne szlacheckie obowiązki

określał ideał Cyncynata, to rolnika i wojownika, który oderwany od pługa ruszał na

ratunek ojczyźnie miłej.

Tymczasem, jak zgryźliwie zaznaczali kronikarze, zdarzało się, że od pługa

odrywała owego prawego obywatela bynajmniej nie wojenka, ale młoda hoża

małżonka i, co gorsza, ta sama wraża siła pędziła go z pól bitewnych na powrót w

domowe pielesze. Nie był to zresztą wynalazek czasów Jagiellońskich, bowiem już o

Mieszku II, zwanym także Gnuśnym, pisze dziejopis [Joachim Bielski]: Z wyprawy

się wrócił do Polski a na wczasy domowe udał, zwłaszcza mając też żonę po temu

młodą, co go do tego wiodła.

Jan Długosz nie omieszkał zgryźliwie zauważyć, że Kazimierz Jagiellończyk

zmarnował początkowe sukcesy w wojnie trzynastoletniej, ponieważ śpieszył się do

młodej małżonki, która właśnie powiła mu dziecko, podobnie, jak nie omieszkał

nawet w pośmiertnym portrecie władcy wypomnieć mu nadmiernej miłości do

królowej Halszki.

Mówiliśmy dotychczas o królach i obywatelach, trzeba jednakowoż zaznaczyć,

że niewiasta jako uosobienie ziemskich, zmysłowych rozkoszy, przeważała nie tylko

nad surowymi wojownikami, ale i nad najznakomitszym mędrcem wszechczasów.

Według średniowiecznej legendy sam Arystoteles uległ niewieścim wdziękom, co

samo w sobie nie jest zdumiewającym wydarzeniem, ale mędrzec uczynił coś

znacznie bardziej niebezpiecznego: zaślepiony pożądaniem pozwolił, aby odwróceniu

i zachwianiu uległ społeczny porządek świata. Bowiem mężczyznę uczyniono panem

niewiasty, tymczasem roznamiętniony Arystoteles obiecał spełnić zgoła wywrotowe

życzenie swojej wybranki Philis, która oznajmiła, że ulegnie mu nie pierwej, niźli

mędrzec posłuży jej za wierzchowca. Dlatego na rycinach średniowiecznych

oglądamy dostojnego, brodatego mędrca na kolanach, zaś na jego grzbiecie we

frywolnej pozie siedzi piękna, młoda Philis, poniekąd prosta służąca, w jednej ręce

trzymając uzdę usadzoną w pysku dostojnego mędrca, w drugiej zgrabny bacik. W

owych przedstawieniach kobieta jest panią mężczyzny, co chwieje nie tylko

porządkiem seksualnym, ale też generalnie, porządkiem społecznym, bowiem

najdalszym i najistotniejszym skutkiem grzechu Ewy było poddanie niewiasty we

władzę mężczyzny.

Motyw upadku pokazuje, jakie niebezpieczeństwa rodziła obecność w

domostwie dorodnej, młodej służebnej. Istniały wszelako potwory znacznie

okrutniejsze i dysponujące większym arsenałem środków do obracania wniwecz

przyrodzonego porządku świata, mianowicie, złe żony. W całym średniowieczu

bardzo popularny jest motyw tzw. świata na opak. W świecie tym niewiasty sięgają

po władzę nad mężczyznami i przyprzęgają ich do niewieścich prac domowych.

Pierwowzorem owego sponiewieranego mężczyzny był nikt inny, jak sam Herkules,

który w niewoli u królowej Omfali prządł kądziel, podczas kiedy królowa w lwiej

skórze polowała na dzikie zwierzęta. Na rycinach mniej już lwiej skóry - bo też nie

wchodziła na wyposażenie każdego domostwa - ale oglądamy na nich nieszczęsnych

małżonków z tarą w ręce albo szorujących gary. Najciekawszym przedstawieniem jest

tutaj tzw. wojna o portki, albo wojna o gacie, jak kto woli ową znamienitą część

garderoby zwać. Nie wiedzieć bowiem czemu, symbolem wyższości męskiej stało się

prawo do noszenia portek - cóż, każdy ma taki symbol, na jaki sobie zasłuży - zaś na

naszych wywrotowych rycinach prawo owo jest w bezlitosny sposób nadwerężane.

Baby tłuką swoich małżonków warząchwiami i kijami, obdzierając ich do cna z

portek i przebierając w spódnice, fartuchy oraz inne atrybuty zniewieścienia, nie

wyłączając rogatych kornetów. Czasami nad ramieniem wrednej połowicy unosi się

nieznaczny diabełek, zachęcając ją ku dalszym wysiłkom gwoli obalenia porządku

świata. Na koniec przenieśmy się z dawnego domostwa na scenę nieco szerszą, czyli

w wielki świat polityki.

Otóż, wśród głównych zalet niewieścich najczęściej wymieniano czystość,

milkliwość, oszczędność, skromność, natomiast ozdobą wszelkich zalet męskich było

męstwo, a dalej wymowność, wspaniałomyślność, odwaga. Główne wady były

zaprzeczeniem owych zalet i jak łatwo wywnioskować, w przypadku kobiet

koncertowały się one wokół nieskromności i rozwiązłości seksualnej.

Tak więc niewieścia moralność - lub jej brak - realizowała się raczej na forum

prywatnym, niźli publicznym. Kobieta, która wkraczała w domenę rządów,

przekraczała nie tylko barierę społeczną, ale i moralną, budząc tym samym

zrozumiały niepokój, a raczej dziki a wrzaskliwy sprzeciw moralistów.

Ten ostatni dobiera nas bardzo wyraźnie z pism renesansowych, co poniekąd

można zrozumieć, gdyż dziwnym zrządzeniem losu renesans obfitował we

władczynie, które sprawowały władzę zza pleców swoich krewnych, jak osławiona

Katarzyna Medycejska we Francji, albo bardziej bezpośrednio i bezwstydnie, jak

Maria Stuart czy Elżbieta I w Anglii.

I tutaj kolejny raz pojawia się odwieczny dylemat: albowiem było powszechnie

wiadomym, że niewiastę wyrokiem niebieskim poddano męskiej władzy, tymczasem

Elżbieta I nie usiłowała nawet udawać, że sprawuje władzę w cudzym imieniu.

Obawy współczesnych można najkrócej scharakteryzować dwoma zarzutami. Jako

pierwszy pozwolę sobie przytoczyć staropolskie przysłowie, które brzmiało: biada

temu domowi, gdzie krowa przewodzi wołowi. W formie nieco bardziej literacko

wyrafinowanej staje się ono wielkim narzekaniem na nadchodzący koniec świata,

albowiem podobne pomieszanie boskiego porządku niezawodnie zapowiada, że

rychło się bezbożne babskie państwa rozpadną z wielkim hukiem. Drugi powód

można streścić również staropolską frazą: rychło się nad wszystkie białogłowy

skurwią, skoro królową wielka nierządnica. Owa cierpka uwaga bardzo ciekawie

pokazuje, że w pewien sposób całe państwo rozumiano jako rodzaj żywego

organizmu, w którym władca - mężczyzna, oczywiście - był głową.

Jednocześnie, rodzina królewska była wzorem dla wszystkich rodzin w

państwie i zachwianie porządku w rodzinie królewskiej automatycznie dawało

pozostałym niewiastom asumpt do podobnie niecnych brewerii. I jest to ostatnia

omawiana dzisiaj diabelska furtka.

(referat wygłoszony na Nordconie '99 w Jastrzębiej Górze)

Brzezińska Anna - Diabelskie Wrota.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: