Bullock Alan - Żywoty równolegle. Hitler i Stalin 02.pdf - Bullock Alan - ssaaggaa

ALAN

BULLOCK

HITLER l

ŻYWOTY RÓWNOLEGŁE

PRZEKŁAD: MAGDALENA LIPSKA

JAN MIANOWSKI l MAREK

RUDOWSKI

PAŃSTWOWY INSTYTUT WYDAWNICZY

WYDAWNICTWO BELLONA

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Rok 1918 przekreślony

Hitler: 1934-1938 (wiek 44-49 lat) Stalin:

1934-1938 (wiek 54-59 lat)

STALIN

Lata 1933 i 1934 stanowiły okres przejściowy w polityce zagranicznej zarówno

nazistowskich Niemiec, jak i Związku Radzieckiego, chociaż z zupełnie różnych powodów.

Podstawowym założeniem Hitlera było, że Niemcy muszą unikać ryzyka wojny, dopóki nie

odtworzą swojej potęgi militarnej. Jako były kombatant we wzruszający sposób wypowiadał

się o okropnościach wojny. Pragnienie pokoju wyrażane przez nowy reżim stało się główną

nutą niemieckiej propagandy, której celem było wywarcie odpowiedniego wrażenia na

brytyjskiej i francuskiej opinii publicznej, a także i mniejszych krajów Europy, podczas gdy

wdrażano programy zbrojeniowe.

Hitler ponadto starał się odwieść nazistów w Austrii i w Gdańsku oraz mniejszości

niemieckie w Czechosłowacji i w Polsce od wzbudzania niepokoju poprzez wysuwanie żądań

przyłączenia do Rzeszy. Zamiast tego przedstawiał silne Niemcy jako obrońcę cywilizacji

europejskiej przed zagrożeniem bolszewickim. Jednakże gdy naciskano go, aby uczestniczył

we wspólnym wysiłku mającym na celu wypracowanie gwarancji stabilizacji europejskiej,

unikał jakichkolwiek zobowiązań, które krępowałyby mu ręce. Jedyne porozumienia, jakie

był gotów zawierać, to porozumienia bilateralne, jak pakt z Polską z roku 1934 czy angielsko-

niemiecki układ żeglugowy z 1935 roku, pozostawiające mu swobodę ich wypowiedzenia,

gdy już nie będą służyły jego celom.

Stalin również w latach 1933-1934 przygotowywał się do przewartościowania poglądów

na sytuację międzynarodową i radziecką politykę zagraniczną. Chociaż od dłuższego czasu

komuniści przedstawiali jako pewnik, że Rosja jest otoczona przez wrogie potęgi

kapitalistyczne, w rzeczywistości od zakończenia wojny domowej i interwencji aliantów

Związek Radziecki nie był zagrożony przez nikogo i pozostawiono mu swobodę rozwoju aż

do początku lat trzydziestych. Po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z USA w lis-

topadzie 1933 roku wielkie mocarstwa i większość innych państw uznały rząd radziecki za

pełnoprawny rząd Rosji i nawiązały z nim stosunki handlowe. Rząd komunistyczny nie

zrezygnował jednak ze swej roli podpory Kominter-

nu, organizacji oddanej idei światowej rewolucji, i stanowiło to ciągle główną przeszkodę

w normalizacji stosunków. Na VI Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1928

roku nastąpiło ostateczne podporządkowanie tej organizacji władzy radzieckiej, o czym

świadczyło przyjęcie wezwania Stalina o skoncentrowany atak na wszystkie partie

socjalistyczne.

Do lat trzydziestych Stalin zajmował się głównie przeprowadzaniem w Rosji swojej

własnej rewolucji. Związek Radziecki musiał być gotów do obrony. Zadaniem

priorytetowym w programie uprzemysłowienia stało się stworzenie przemysłu

zbrojeniowego. Nadrzędnym jednak celem było unikanie wojny i do lat 1931-1932 jego

realizacja nie stanowiła poważniejszego problemu.

Stosunkowo niewielkie znaczenie, jakie przywiązywano do polityki zagranicznej,

potwierdzał fakt, że ani Cziczerin, ani Litwinów, który zastąpił go na stanowisku

ludowego komisarza spraw zagranicznych w 1930 roku, nie byli członkami Biura

Politycznego, lecz tylko Komitetu Centralnego. Reputacja, jaką zyskał Litwinów za

granicą jako minister spraw zagranicznych Rosji w latach trzydziestych, była atutem,

który Stalin doceniał, ale Litwinów nie był twórcą polityki radzieckiej, pozostając

oficjalnym rzecznikiem poglądów i decyzji, na które mógł wywierać pewien wpływ, ale

które były podejmowane przez Biuro Polityczne. Gdy Biuro spotykało się w celu

omawiania spraw zagranicznych, Litwinów uczestniczył w obradach. Stalin jednak miał

inne źródła informacji, na przykład NKWD, i mógł w każdej chwili interweniować, a

kiedy już interweniował, jego zdanie było decydujące.

Radziecka reakcja na pojawienie się agresywnej Japonii cechowała się tą samą

zmienną taktyką, jaką stosowano później w Europie. Najpierw, po zajęciu Mandżurii w

1931 roku, zaoferowano Japonii pakt o nieagresji i aż do 1941 roku prowadzono politykę

„załagodzenia" (włącznie ze sprzedażą kolei wschodniochińskiej). Potem wzmocniono

radziecką armię Dalekiego Wschodu dowodzoną przez marszałka Bliichera oraz

zainicjowano w ciągu lat trzydziestych szereg potyczek granicznych często z udziałem

dużej liczby wojska w celu przekonania Japończyków, że podbój radzieckiego Dalekiego

Wschodu byłby przedsięwzięciem bardziej kosztownym niż dalsza ekspansja kosztem

Chin.

Ostatecznie w 1932 roku wykorzystano komunistów chińskich do wywarcia nacisku

na przywódcę nacjonalistów Jianga Jieshi (Czang Kaj-szek), aby oparł się japońskiemu

wyzwaniu i zgodził się na wznowienie stosunków z Rosją, zerwanych w 1928 roku, co

uniemożliwiałoby porozumienie między Chinami i Japonią skierowane przeciwko ZSRR.

Trudniej było przywódcom rosyjskim określić, jak poważne było zagrożenie

wybuchem wojny w Europie i jak można by mu zapobiec. Ani Wielka Brytania, ani

Francja, chociaż traktowane jak wrogie potęgi kapitalistyczne, nie stanowiły

bezpośredniego zagrożenia. Zagrożenia takiego nie stanowiły również Niemcy,

najbardziej dotknięte kryzysem gospodarczym. Nie zapomniano, oczywiście, o okupacji

niemieckiej na wielkich obszarach Rosji w czasie I wojny światowej ani też upokorzenia

brzeskiego, ale związane z tym niepokoje równoważył fakt, że Niemcy zostały

rozbrojone, a w latach dwudziestych oba kraje prowadziły ścisłą współpracę wojskową i

gospodarczą.

Rozwój narodowego socjalizmu i stały wzrost liczby głosów oddawanych na

komunistów zdawały się świadczyć o nadchodzącym upadku kapitalistycznej demokracji

niemieckiej. Hitler, postrzegany z marksistowskiego punktu widzenia jako przykrywka

dla interesów bankierów i przemysłowców, nie był z początku traktowany poważnie.

Oficjalne radzieckie stanowisko uznawało, że stworzony przez niego rząd będzie tylko

chwilową przygrywką, stwarzającą niemieckiej klasie pracującej, zjednoczonej pod

przywództwem komunistów, wyjątkową okazję do przejęcia władzy. Nawet gdy okazało

się to złudzeniem, Rosjanie uznali, że trzeba będzie wielu lat, zanim niemieckie zbrojenia

osiągną poziom pozwalający armii na zaatakowanie Rosji.

Tymczasem mimo zajadłości, z jaką Hitler atakował komunizm, i mimo incydentów,

podczas których poturbowano obywateli radzieckich w Niemczech, Stalin nie wahał się

utrzymywać przyjaznych stosunków i współpracy pomiędzy obu państwami, co było mile

widziane w niemieckich kręgach wojskowych i dyplomatycznych. W maju 1933 roku

Hitler wciąż niepokoił się odizolowaniem i słabością Niemiec; w roku 1931 Rosjanie

uzyskali zgodę na ratyfikację przedłużenia berlińskiego traktatu o przyjaźni i neutralności

podpisanego w 1926 roku. Nawet po zakończeniu długotrwałej współpracy między

Reichswehrą i Armią Czerwoną, w trakcie wymiany wyrazów szacunku, Stalin

stwierdził, a stwierdzenie to przeszło do historii, iż nie było najmniejszego powodu, by

fakt, że Niemcy miały rząd faszystowski, mógł przeszkodzić obu krajom w

utrzymywaniu przyjaznych stosunków i w wymianie handlowej, tak jak nie przeszkadzał

on w przypadku Włoch.

W Berlinie zawsze panowały sprzeczne opinie, szczególnie w Ministerstwie Spraw

Zagranicznych, pomiędzy zwolennikami Wschodu, którzy zgadzali się z przywódcami

wojskowymi i widzieli w związkach z Rosją poważny atut w realizacji

rewizjonistycznych celów niemieckich, a zwolennikami Zachodu, którzy uważali, że

najlepiej interesom Niemiec będzie służyć współpraca z Zachodem. Ambasadorowie

niemieccy w Moskwie z okresu weimarskiego: von Brockdorff-Rantzau i jego następca

von Dirksen, byli gorącymi zwolennikami Wschodu i tradycja ta nie zakończyła się, gdy

Hitler został kanclerzem. Nadolny, mianowany ambasadorem w Moskwie w listopadzie

1933 roku, był uczniem von Brockdorffa-Rantzaua, a von der Schulenburg, następca

Nadol-nego w latach 1934-1941, miał ostatecznie uczestniczyć w negocjacjach

zakończonych podpisaniem paktu nazistowsko-sowieckiego z 1939 roku.

Postawa Hitlera jednakże, chociaż nie była zdecydowanie nieprzychylna, nie

świadczyła o zaangażowaniu. Dopóki potęga militarna Niemiec nie została odbudowana,

Hitler nie miał powodu doprowadzać do otwartego zerwania stosunków z Rosją, a z

drugiej strony zezwalać na nadmierne ich zacieśnienie. Stosunki pozostały poprawne, ale

wysiłki podejmowane przez dyplomatów niemieckich w kierunku ich rozwinięcia czy

sondy przeprowadzane z Moskwy przez Stalina nie dawały wyników. Wymiana

handlowa pomiędzy obu krajami była chaotyczna i utrzymywała się na znacznie niższym

poziomie niż w okresie weimarskim.

Stalin nigdy nie stracił z pola widzenia pożądanego celu: osiągnięcia porozumienia z

Niemcami, najlepiej w sytuacji skłócenia Hitlera z mocarstwami zachodnimi. Radzieckie

próby zbliżenia ponawiano w Berlinie i poprzez ambasadę niemiecką w Moskwie. Stalin

jednakże, chociaż cierpliwy i wytrwały, nie bardzo liczył na spełnienie swych nadziei.

Dokonano więc ogromnych wysiłków w celu rozbudowy i przezbrojenia armii. W 1933

roku wydatki na Armię Czerwoną i marynarkę osiągnęły 1500 milionów rubli. W 1934

roku Komisariat Obrony otrzymał 5000 milionów rubli. Lata 1934-1935 były krótkim,

szczęśliwym okresem modernizacji i reorganizacji Armii Czerwonej pod przywództwem

marszałka Tuchaczewskiego. Wśród decyzji, które ostatecznie podjęto, było

wyodrębnienie frontów dalekowschodniego i zachodniego, które mogły działać

niezależnie od siebie.

Zbrojąc się, usiłowano jednocześnie znaleźć alternatywne, dyplomatyczne podejście

do problemu unikania wojny. Pierwszą wyraźną tego oznaką było przemówienie

Litwinowa wygłoszone do Centralnej Egzekutywy Kongresu Rad w końcu 1933 roku.

„Można mówić o erach w dyplomacji - powiedział - a teraz bez wątpienia stoimy u końca

jednej ery i na początku drugiej". Zaczynał się nowy okres wojen imperialistycznych i

Litwinów wskazywał na zamiary Hitlera głoszone w Mein Kampf: „[...] wyrąbać sobie

ogniem i mieczem drogę ekspansji na Wschód [...] i zniewolić narody radzieckie". Wciąż

wierzył w możliwość poprawy stosunków radziecko-niemieckich, ale Związek Radziecki

musi poświęcić więcej uwagi ściślejszym stosunkom „z tymi krajami, które, tak jak my,

dowodzą szczerego pragnienia utrzymania pokoju i są gotowe przeciwstawić się tym,

którzy pokój łamią" '.

Litwinów w swojej mowie informował o radykalnej zmianie kierunku w polityce

zagranicznej. Zmiana ta doprowadziła do przystąpienia ZSRR do Ligi Narodów

(wrzesień 1934 roku), o której prasa radziecka pisała wcześniej jako o „lidze bandytów",

a w której przez następne cztery lata Rosja prowadziła politykę kolektywnego

bezpieczeństwa. Głównym zwolennikiem i symbolem tego alternatywnego podejścia był

sam Litwinów, stary bolszewik, mający żonę Angielkę, którego żydowskie pochodzenie

nie pozostawiało wątpliwości co do jego antynazistowskiej postawy i który okazał się na

tyle przydatny Stalinowi w Genewie, że przetrwał wszelkie czystki, odzyskał dawną

pozycję po ataku Hitlera na Rosję i umarł śmiercią naturalną.

Oczywistym partnerem dla Związku Radzieckiego była Francja, sojusznik Rosji

przed I wojną światową. Po wycofaniu się Niemiec z Ligi Narodów (październik 1933

roku) i po zawarciu przez Hitlera paktu o nieagresji z Polską, Louis Barthou, minister

spraw zagranicznych Francji (znał Mein Kampj), podjął gwałtowne wysiłki w celu

odnowienia francuskiego systemu sojuszów. W trakcie rozmów w Genewie latem 1934

roku Barthou i Litwinów ułożyli plany dwóch nowych traktatów.

Podpisując traktat lokarneński w 1925 roku, wynegocjowany przez Strese-manna

zgodnie z polityką „zadośćuczynienia", którą Hitler potępiał, Niemcy zgodziły się

utrzymać swoją granicę zachodnią z Francją i Belgią zgodnie z traktatem wersalskim

wraz ze strefą zdemilitaryzowaną w Nadrenii. Uzgodnienia te były gwarantowane przez

Wielką Brytanię i Włochy. Niemcy nie

zgodziły się jednak na podobny traktat, w którym byłaby zawarta akceptacja ich granicy

wschodniej. Pierwszy z projektów opracowanych przez Barthou i Litwinowa nawiązywał

do pomysłu takiego wschodniego Locarno i proponował zawarcie paktu o wzajemnej

pomocy obejmującego ZSRR, Niemcy, kraje bałtyckie, Polskę i Czechosłowację. Rosja

przystąpiłaby do Ligi Narodów, a Niemcy, podobnie jak ZSRR, byłyby chronione przed

atakiem ze strony któregokolwiek z sąsiadów również wracając do Ligi Narodów oraz

uzyskując aprobatę Francji dla ich programu zbrojeń. W zamian za to Niemcy i ZSRR

musiałyby zrezygnować z wszelkich aktów agresji w Europie Wschodniej, gdyż w innym

przypadku znalazłyby się w stanie konfliktu z koalicją mocarstw, które zobowiązały się

pomagać sobie wzajemnie. Drugim traktatem był oddzielny pakt francusko-radziecki,

zgodnie z którym Francja zobowiązywała się do udzielania pomocy Związkowi

Radzieckiemu w razie agresji ze strony sygnatariusza proponowanego paktu

wschodniego, a Rosjanie przyjmowali zobowiązania wynikające z oryginalnego traktatu z

Locarno w stosunku do Francji.

Z punktu widzenia Stalina oba te traktaty dawały mu wszystko, czego chciał - powrót

Rosji na arenę polityki europejskiej, koniec zagrożenia izolacją i gwarancje przeciw

agresji niemieckiej lub polskiej wraz z odpowiednimi gwarancjami dla obu tych krajów

przeciwko atakowi radzieckiemu. Z punktu widzenia Hitlera była to ostatnia rzecz, której

by pragnął. Oznaczałoby to rezygnację z długoterminowych planów zdobycia przestrzeni

życiowej kosztem Rosji i z góry wiązałoby mu ręce wielostronnym paktem, któremu był

całkowicie przeciwny. Zarówno Niemcy, jak i Polska odrzuciły go w tym samym

miesiącu, w którym Związek Radziecki przystąpił do Ligi Narodów (wrzesień 1934

roku).

Okazuje się, że Barthou oczekiwał, iż Niemcy tak właśnie postąpią, gdyż

poinformował gabinet, że będzie kontynuował pracę nad obydwoma traktatami, nawet

gdyby Hitler odmówił przystąpienia. W październiku 1934 roku Barthou został jednak

zabity w karecie wraz z odwiedzającym Paryż królem Jugosławii Aleksandrem I podczas

zamachu dokonanego przez chorwackiego terrorystę. Tekę ministra spraw zagranicznych

objął Pierre Laval, jedyny członek francuskiego gabinetu, który był przeciwny tym

planom.

Laval nie odrzucił otwarcie paktu wschodniego Barthou, ale zupełnie go

przebudował. Zamiast próbować powstrzymać Niemców, jak pragnął tego Barthou, Laval

zaczai zabiegać o osiągnięcie trwałego porozumienia francus-ko-niemieckiego. Niemcy

nie szczędzili zachęty, nie zobowiązując się do niczego, i kontynuując zbrojenia

obserwowali z zadowoleniem, jak propozycja Barthou rozpływa się w niekonkretną

dyskusję na temat rozwiązań ogólnoeuropejskich. Zwodniczość polityki załagodzenia

udowodnił plebiscyt w Saarze w styczniu 1935 roku. Mieszkańcy Saary mieli do wyboru

unię z Niemcami, unię z Francją lub pozostanie pod administracją Ligi. Podczas gdy

Hitler skoncentrował się na odniesieniu zdecydowanego zwycięstwa, aby odzyskać Saarę

dla Niemiec, Laval czynił wszystko, aby uniknąć jakichkolwiek incydentów, w nadziei,

że korzystny dla Niemców wynik głosowania wyeliminuje przeszkody uniemożliwiające

poprawę stosunków francusko-niemieckich w przyszłości.

Im więcej Hitler wiedział o nastawieniu rządów francuskiego i brytyjskiego, tym

bardziej był przekonany, że chociaż niewątpliwie dojdzie do protestów, istnieje bardzo

niewielkie ryzyko, że owe rządy mu się przeciwstawią, jeżeli zacznie działać bardziej

zdecydowanie. Jeszcze przed plebiscytem w Saarze powiedział zebranym ministrom:

„Francuzi zaprzepaścili okazję wojny prewencyjnej. Wyjaśnia to również francuskie

wysiłki w kierunku zbliżenia" 2 . Niemiecka strategia wobec posunięć francuskich i

brytyjskich potwierdziła się w styczniu 1935 roku. Można prowadzić negocjacje, ale nie

dojdzie do żadnego porozumienia ograniczającego niemieckie zbrojenia lub

zobowiązującego Niemcy do daleko idących ustępstw. Negocjacje zostaną po prostu

wykorzystane w celu zyskania czasu na dozbrojenie Niemiec. Prawdziwym problemem

dla Hitlera było, czy nie zrobić kroku dalej i przejąć inicjatywę.

Zdobycie w Saarze 90 procent głosów za przyłączeniem do Niemiec zostało

nagłośnione przez nazistów jako pierwszy przypadek zerwania pęt nałożonych przez

traktat wersalski. Hitler teraz jednostronnie zerwał znacznie ważniejszy zakaz narzucony

pokonanym Niemcom. 9 marca 1935 roku Berlin oznajmił, że niemieckie lotnictwo już

istnieje, a w tydzień później, po przerwie na przekonanie się, jaką to wywoła reakcję, że

rząd niemiecki przywraca pobór do wojska w celu stworzenia armii czasu pokoju,

składającej się z 36 dywizji o łącznej sile 550 tysięcy ludzi.

Odrzucenie znienawidzonego traktatu wersalskiego i odrodzenie się armii

niemieckiej, które zbiegło się z obchodami Dnia Bohaterów, zostało powitane wybuchem

patriotycznego entuzjazmu. Tego można było oczekiwać. Jak jednak zareagują

Brytyjczycy i Francuzi? Brytyjczycy wystosowali uroczysty protest, a następnie zapytali

Hitlera, czy byłby skłonny przyjąć brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, sir Johna

Simona. Francuzi zwrócili się do Ligi Narodów, a potem zwołali konferencję państw-

stron traktatu z Locarno

- Wielkiej Brytanii, Włoch i Francji - w Stresa. Mówili jednak o poszukiwaniu środków

osiągnięcia porozumienia i o potrzebie rozładowania napięcia. Nie był to język

stanowczy, w którym za protestami szły czyny.

Gdy brytyjski minister spraw zagranicznych i towarzyszący mu Anthony Eden

przybyli do Berlina - co samo w sobie było triumfem hitlerowskiej dyplomacji - zostali

przyjęci uprzejmie, ale stwierdzili, że Hitler jest zdecydowany nigdy nie podpisywać

paktu o pomocy wzajemnej, który obejmowałby Związek Radziecki, co stanowiło

umiejętne wykorzystanie karty antykomunistycznej w celu uniknięcia decyzji

dotyczących głównego problemu. Niemcy

Bullock Alan - Żywoty równolegle. Hitler i Stalin 02.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: