Ewa Domańska - Zwrot performatywny we współczesnej humanistyce.pdf - Teksty różnorodne - kultura, film, literatura, sztuka - mode.art

Szkice

Domañska Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce

Ewa DOMAÑSKA

na krytycznej analizie performanceów i performatywnoci, traktuj¹c te pojêcia

jako przedmiot badañ, lecz tak¿e oferuj¹ je jako metodê badawcz¹.

Obecne badania nad performanceami i performatywnoci¹ mo¿na ogólnie

wi¹zaæ z dwoma zagadnieniami: po pierwsze, z dzia³aniem czy odgrywaniem ( per-

formance ), co kieruje nasze zainteresowania w stronê studiów nad teatrem 2 , a tak-

¿e wykorzystuj¹cej je antropologii i socjologii, oraz po drugie, z teori¹ aktów mowy,

co z kolei wiedzie ku dekonstrukcji i studiom genderowym i queerowym . Samo po-

jêcie performatywnoci ma w humanistyce d³ug¹ tradycjê, która wiedzie od kla-

sycznej teorii aktów mowy Johna Austina, który wskazywa³ na zwi¹zek pomiêdzy

mówieniem i dzia³aniem (na przyk³ad sprawcza si³a przysi¹g, przekleñstw, nada-

wania nazw), poprzez krytykê tej teorii dokonan¹ przez Jacquesa Derridê, wska-

zuj¹cego na performatywn¹ moc nie tylko mowy, lecz tak¿e pisma, do podejcia

Judith Butler, która zaproponowa³a rozumienie p³ci kulturowej ( gender ) nie jako

stabilnego wskanika kulturowego, lecz w kategoriach stawania siê i powtarzania

okrelonych dzia³añ ( gender as performance i performative gender ) 3 . W kontekcie

zwrotu performatywnego performance w sensie w¹skim to wykonanie na ¿ywo

w obecnoci widowni pewnego dzia³ania maj¹cego charakter teatralnego aktu,

a w sensie szerokim codzienna praktyka ¿ycia spo³ecznego przejawiaj¹ca siê w ry-

tua³ach, demonstracjach, paradach, festiwalach itp.; performatywnoæ natomiast

rozumiana jest jako przewiadczenie, ¿e jêzyk nie tylko przedstawia rzeczywistoæ,

lecz tak¿e powoduje w niej zmiany, a ponadto, ¿e pewne zjawiska istniej¹ tylko

w akcie ich wykonywania i ¿e musz¹ byæ powtarzane, by zaistnieæ.

Zwrot performatywny

we wspó³czesnej humanistyce

W ci¹gu ostatnich lat we wspó³czesnej humanistyce angloamerykañskiej mo¿-

na zaobserwowaæ szczególne zainteresowanie performanceami i performatywno-

ci¹, które okrelane jest mianem zwrotu perfomatywnego 1 . Performance sta³

siê s³owem w humanistyce tak popularnym, jak niegdy tekst. Czasami odnosi siê

wra¿enie, ¿e s³owo performance sta³o siê wytrychem i w³aciwie wszystkie dzia³a-

nia mo¿na okreliæ mianem performanceów. Kiedy bylimy sk³onni wszystko

widzieæ jako tekst, dzisiaj jako performance.

Performance jako przedmiot zainteresowañ badañ humanistycznych nie jest

oczywicie niczym nowym. Wystarczy przytoczyæ tutaj klasyczne prace Johana

Huizingi o zabawie ( Homo ludens ), Michai³a Bachtina o karnawale ( Twórczoæ

Franciszka Rabelaisgo a kultura ludowa redniowiecza i Renesansu ), Victora Turnera

o rytua³ach ( Od rytua³u do teatru: powaga zabawy ) czy Guya Deborda o teatralnoci

¿ycia publicznego ( Spo³eczeñstwo spektaklu ). Jednak dzisiejsze zainteresowania per-

formanceami s¹ znacznie szersze od tych, wyznaczonych przez wy¿ej wymienio-

nych badaczy i oscyluj¹ od performanceów artystycznych, poprzez ceremonie re-

ligijne, akty terrorystyczne, zabawy ludowe, widowiska sportowe, do operacji me-

dycznych. Nale¿y ponadto podkreliæ, ¿e performance studies skupiaj¹ siê nie tylko

Performance Studies

Pojêcie performanceu sta³o siê kategori¹ za³o¿ycielsk¹ dla rozwijaj¹cej siê

prê¿nie interdyscyplinarnej dziedziny badañ akademickich okrelanej mianem

Trzeba jednak w tym miejscu podkreliæ, ¿e w performance studies performance

czêsto stawiany jest w opozycji do skonwencjonalizowanych struktur teatru (prócz

oczywicie teatrów awangardowych, które zrodzi³y nowe rozumienie

performanceu) jako ucieczka w kierunku niedramatycznych, nieopieraj¹cych siê

na tekstach dzia³aniach ¿ycia codziennego. Niektórzy badacze przewiduj¹ nawet, ¿e

w XXI wieku teatr (rozumiany jako odgrywanie zapisanych dramatów) bêdzie

jedynie subdyscyplin¹ performanceu. Pisze o tym, cytuj¹c Richarda Schechnera,

W.B. Worthen ( Drama, Performativity, and Performance , PMLA October 1998 vol.

113, nr 5, s. 1094.

J. Austin Performatywy i wypowiedzi konstatuj¹ce i Jak dzia³aæ s³owami , w: tego¿

Mówienie i poznawanie , prze³. B. Chwedoñczuk, PWN, Warszawa 1993; J. Derrida

Sygnatura, zdarzenie, kontekst , w: tego¿ Pismo filozofii , prze³. B. Banasiuk, Inter Esse,

Kraków 1992; J. Butler Krytycznie Queer , prze³. A. Rzepa oraz tej¿e Zapisy na ciele,

wywrotowe odgrywanie , prze³. K. K³osiñska, K. K³osiñski, w: A. Burzyñska, M.P.

Markowski Teorie Literatury XX wieku. Antologia , Znak, Kraków 2007; E. Kosofsky

Sedwick, A. Parker Introduction: Performativity and Performance , w: Performativity and

Performance , ed. by E. Kosofsky Sedwick, A. Parker, Routledge, New York 1995.

Mo¿na oczywicie powiedzieæ, ¿e te ten nurt zawsze istnia³ w humanistyce, siêgaj¹c

korzeniami i inspiracjami do modernistycznej awangardy literacko-artystycznej, ale

teraz jako podejcie opozycyjne wobec zainteresowañ jêzykiem i tekstualnoci¹,

wraz ze spadkiem zainteresowania tymi tematami w ci¹gu ostatnich lat

paradygmat performanceowy jak go siê czasami okrela staje siê coraz

bardziej wyrany.

Szkice

Domañska Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce

performance studies 4 . Od lat osiemdziesi¹tych na ca³ym wiecie zaczê³y powstawaæ

orodki badawcze i instytuty oferuj¹ce studia magisterskie i doktoranckie w tej

dziedzinie. Uznano, ¿e performance jest centralnym aspektem ludzkiej kondycji;

konstytutywnym elementem procesów budowania spo³ecznoci; locum spo³ecznej

transgresji. Mo¿na w tym miejscu zadaæ pytanie: czy performance studies s¹ we wspó³-

czesnej humanistyce jedynie pewn¹ tendencj¹, czy te¿ mo¿na je okreliæ jako pa-

radygmat? Je¿eli przyjmiemy socjologiczne wyznaczniki paradygmatu, na które

zwraca uwagê Jan Pomorski, pisz¹c, ¿e z paradygmatem mamy do czynienia, kie-

dy nurt badawczy zostaje zinstytucjonalizowany, tzn. kiedy powstaj¹ orodki ba-

dawcze i organizacje miêdzynarodowe zajmuj¹ce siê dan¹ problematyk¹, zak³ada-

ne s¹ pisma naukowe, organizowane konferencje, sylabusy zajêæ odwo³uj¹ siê do

tych samych podrêczników i klasycznych lektur, badacze reprezentuj¹ podobn¹

wizjê poznania naukowego i pos³uguj¹ siê podobnym jêzykiem 5 , to mo¿na powie-

dzieæ, ¿e performance studies s¹ czym wiêcej ni¿ tendencj¹. Zreszt¹ wielu badaczy

wprost okrela je jako nowy paradygmat. Na przyk³ad Raoul Eshelman w swoich

rozwa¿aniach na temat architektury wspó³czesnej stosuje okrelenie performa-

tyzm ( performatism ) i nazywa go znakiem, wiadcz¹cym, ¿e wchodzimy w now¹

epokê, w której podmiot, znak i rzecz stykaj¹ siê ze sob¹ w sposób, który tworzy

estetyczne dowiadczenie transcendencji 6 . Jednak z drugiej strony, we wspó³czes-

nej humanistyce istnieje wiele nurtów i tendencji, które wpasowuj¹ siê w charak-

terystykê paradygmatu zaproponowan¹ przez Pomorskiego (m.in. studia postko-

lonialne, studia etniczne, studia regionalne, studia nad rzeczami). Zatem mo¿na

powiedzieæ, ¿e pojêcie paradygmatu nie pe³ni funkcji przypisywanej mu przez

Kuhna, tzn. nie wskazuje na rewolucje, bo takich moim zdaniem w humanistyce

nie by³o, a jedynie na rekonfiguracje i akumulacje ró¿nych nurtów i tendencji,

z których w danym czasie jedne staj¹ siê bardziej popularne od innych. Dlatego

te¿ uwa¿am, ¿e ze wzglêdu na inter-, cross czy czêsto wrêcz antydyscyplinarnoæ

nurtów, które czasami okrela siê mianem paradygmatów, okrelenie to jest dla

nich zbyt sztywne.

Dla badaczy z performance studies istnieje integralny zwi¹zek pomiêdzy bada-

niem performanceów i ich odgrywaniem, dlatego te¿ wielu z nich jest nie tylko

teoretykami, lecz tak¿e praktykami, tj. artystami, aktorami, tancerzami itd. Naj-

ciekawszym jednak zjawiskiem jest wyrany zwrot wielu przedstawicieli humani-

styki ku sztuce jako alternatywnej wobec nauki formie przedstawiania, analizo-

wania, rozumienia i zmieniania wiata. Sztuka coraz czêciej dla nieartystów staje

siê wa¿niejszym od nauki jako takiej sposobem osi¹gania, prezentowania i prze-

kazywania wiedzy. Czêsto te¿ identyfikowani dotychczas z konkretnymi dyscypli-

nami humanistycznymi badacze zaczynaj¹ byæ afiliowani z instytutami i centra-

mi badawczymi zajmuj¹cymi siê sztuk¹, architektur¹ czy te¿ wzornictwem. Nie

tylko przy tym zajmuj¹ siê oni sztuk¹ jako przedmiotem badañ, ale czêsto staj¹ siê

artystami. Spektakularnymi przyk³adami s¹ w USA na przyk³ad Svetlana Boym

(Harvard University), z wykszta³cenia historyk i literaturoznawca, autorka zna-

nej ksi¹¿ki The Future of Nostalgia (2001), która prócz pisania ksi¹¿ek naukowych

zajê³a siê sztuk¹ mediów, oraz archeolog Michael Shanks (Stanford University),

który zaczynaj¹c od badañ greckich naczyñ na perfumy i zainteresowañ teori¹ ar-

cheologii, obecnie zajmuje siê teatrem, fotografi¹ i sztuk¹ mediów. Shanks wraz

z performerem Mikiem Pearsonem napisa³ ksi¹¿ê Theatre/Archaeology (2001), od

kilku lat zajmuje siê archeologi¹ cyfrow¹ ( digital archaeology ), nie mówi¹c ju¿ o tym,

¿e jego wyk³ady s¹ klasycznymi performanceami 7 . Mo¿na powiedzieæ, ¿e w hu-

manistyce pojawiaj¹ siê coraz to bardziej interesuj¹ce hybrydy ³¹cz¹ce profesjo-

naln¹ wiedzê dyscyplinarn¹ ze sztuk¹ traktowan¹ jako medium przekazu tej wie-

dzy. Prezentacja zdjêæ (Power Point) to nie tylko ilustracja wyst¹pieñ, lecz treæ

sama w sobie. Svetlana Boym jest literaturoznawc¹, historykiem i artystk¹, a Mi-

chael Shanks archeologiem-performerem zajmuj¹cym siê archeologi¹ jako per-

R. Schechner Performance Theory , Routledge, New York 1988 oraz tego¿ Performance

Studies. An Introduction , Routledge, London 2002. Performance studies wiele

zawdziêczaj¹ Schechnerowi, który w 1980 roku za³o¿y³ na New York University

pierwszy Department of Performace Studies. Wydawnictwa naukowe umieszczaj¹

w swoich katalogach odrêbne kolumny kwalifikuj¹ce ksi¹¿ki do dziedziny

Performance Studies . W 1997 roku powsta³a organizacja Performance Studies

International, która ³¹czy badaczy zajmuj¹cych siê ró¿nymi aspektami

perfromanceu i performatywnoci.

J. Pomorski Paradygmatyczna struktura historiografii wspó³czesnej , Przegl¹d

Humanistyczny 1987 nr 10, s. 84-85. Por. tak¿e: T.S. Kuhn Postscriptum , w: tego¿

Struktura rewolucji naukowych , prze³. H. Ostromêcka, Aletheia, Warszawa 2001,

s. 303 i nast.

R. Eshelman Performatism in Architecture. On Framing and the Spatial Realization of

Ostensivity , Anthropoetics Fall 2001/Winter 2002 vol. 7 nr 2. Do

charakterystycznych cech performistycznej architektury zalicza on: budynki

wygl¹daj¹ce jakby mia³y pododawane do siebie kolejne warstwy; przezroczystoæ

budynków, co ma sugerowaæ dematerializacjê (ró¿nica wobec budynków

postmodernistycznych, które odbija³y przestrzeñ); trójk¹tnoæ jako podstawowa

figura przestrzenna (ostrze, szczyt trójk¹ta wskazuje na konkretn¹ obecnoæ,

a rozwidlaj¹ce siê ramiê na niedefiniowaln¹ nieobecnoæ); kinetyka budynku

z³udzenie, ¿e budynek robi co, czego nie mo¿e zrobiæ, tzn. przesuwa siê. Ostrze

trójk¹ta wskazuje kierunek ruchu, ca³ociowoæ i domkniêcie. Wed³ug Eshelmana

klasycznym przyk³adem performatyzmu jest Estrel Hotel w Berlinie.

Na uwagê zas³uguje wietna strona internetowa Boym zawieraj¹ca informacjê o jej

dorobku naukowym, a tak¿e prezentacjê jej sztuki. (http://www.svetlanaboym.com).

Zobacz te¿ niezwykle rozbudowan¹ i interaktywn¹ stronê Michaela Shanksa:

http://metamedia.stanford.edu/~mshanks/map.html. Por. równie¿ jego

eksperymentalny tekst Three Rooms. Archaeology and Performance Journal of Social

Archaeology 2004 vol. 42, nr 2. Ksi¹¿ka Shanksa Theatre/Archaeology podejmuje

podobn¹ problematykê jak subdyscyplina antropologii okrelana jako antropologia

teatralna ( theatre anthropology ). Zob.: The Dictionary of Theatre Anthropology: the

Secret Art of the Performer , ed. by E. Barba, N. Savarese, trans. by R. Fowler et al.,

Routledge, London and New York 2006.

Szkice

Domañska Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce

formancem. W tym sensie mo¿na powiedzieæ, ¿e mamy w tym przypadku do czy-

nienia nie tyle z interdyscyplinarnoci¹, ile z antydyscyplinarnoci¹, gdzie per-

formance stanowi formê oporu wobec ograniczeñ wyp³ywaj¹cych z dyscyplinar-

noci narzucaj¹cej badaczom konwencje zwi¹zane zarówno z rygorem prowadze-

nia badañ, jak i prezentacji ich wyników.

czaj¹cej rzeczywistoci, zw³aszcza poprzez wydarzenia, happeningi, perfor-

mance.

3. Zwrot performatywny w swoim najbardziej nowatorskim aspekcie ma obli-

cze posthumanistyczne. W jego kontekcie sprawczoæ przypisuje siê zarówno

bytom ludzkim, jak i nie-ludzkim, a wywo³ywane przez podmiot zmiany wi-

dziane s¹ jako efekt wspó³dzia³ania ludzi i nie-ludzi.

Zwrot performatywny

W dalszej czêci omówiê ka¿dy z wymienionych punktów.

Zwrot performatywny nie jest we wspó³czesnej angloamerykañskiej huma-

nistyce zjawiskiem samoistnym i oderwanym od innych zwrotów. S¹dzê, ¿e zwrot

performatywny nale¿y wi¹zaæ i rozpatrywaæ wraz z tzw. zwrotem ku sprawczoci,

tj. szczególnym zainteresowaniem problemem sprawczoci ( agency ), nie tylko lu-

dzi, lecz tak¿e bytów nieo¿ywionych (na przyk³ad rzeczy), zwrotem ku material-

noci, czyli zwrotem ku rzeczom, oraz niezwykle szybko rozwijaj¹cym siê zainte-

resowaniem posthumanizmem (zwrot ku temu-co-nie-ludzkie). Performatywnoæ

staje siê bowiem obiektem zainteresowania w³anie jako specyficzny rodzaj spraw-

czoci, a performance jako specyficzny sposób jej wyra¿ania i egzekwowania.

Wyró¿ni³abym nastêpuj¹ce cechy zwrotu performatywnego: nastawienie na

sprawczoæ i zmiany wywo³ywane w rzeczywistoci, rozszerzenie rozumienia spraw-

czoci na byty nie-ludzkie (posthumanistyczne oblicze idiomu performatywne-

go), interdyscyplinarnoæ czy antydyscyplinarnoæ badañ oraz wyjcie poza meta-

forê wiata rozumianego jako tekst w kierunku metafory rozumienia wiata jako

wieloci performatywnych dzia³añ i jako performanceu, w którym siê uczestniczy 8 .

Mo¿na w tym miejscu zadaæ pytanie: dlaczego w humanistyce obserwujemy

obecnie wzmo¿one zainteresowanie performanceami i performatywnoci¹? I dla-

czego performance i performatywnoæ s¹ wa¿ne dla humanistów? Sformu³ujê trzy

odpowiedzi na te pytania, które jednoczenie stanowiæ bêd¹ tezy tego tekstu:

Teoria nauk humanistycznych dogania zmiany w wiecie

Zwrot performatywny jest znakiem, ¿e nurty postmodernistyczne (konstruk-

tywizm, poststrukturalizm, dekonstrukcja, tekstualizm, narratywizm) s¹ wyeks-

ploatowane i ¿e nie nale¿¹ ju¿ do wspó³czesnoci, ale do historii humanistyki 9 .

Niezwykle wa¿ne jest zatem obecnie poddanie tych podejæ historycznej analizie,

traktuj¹c ich herosów (Foucault, Derrida, Lyotard, Geertz, Said, w teorii historii

White) nie jako punkty odniesienia dla wspó³czesnych badañ, lecz jako klasyków

gatunku. Badacze ci i reprezentowane przez nich podejcia badawcze musz¹ za-

tem ulec procesom uhistorycznienia. Nie znaczy to rzecz jasna, ¿e nie s¹ oni wa¿ni

dla wspó³czenie prowadzonych badañ, chodzi o to, ¿e teoria musi dogoniæ pro-

blemy, które staj¹ obecnie w centrum zainteresowañ badawczych, bowiem dotych-

czasowe teorie i kategorie analityczne po prostu nie przystaj¹ do zmian zachodz¹-

cych w wiecie 10 .

Rozwa¿my przyk³ad: Edward Said w swojej ksi¹¿ce Orientalizm (1972), która

jest klasycznym dzie³em dla studiów postkolonialnych, a tak¿e dla ró¿nych badañ

regionalnych ( Area Studies ), takich jak badania nad rejonem rodkowego Wscho-

du ( Middle East Studies ), definiuje orientalizm jako dyskurs, wskazuj¹c, ¿e w rze-

czywistoci nie ma takiego zjawiska, a tylko specyficzny sposób przedstawiania

krajów tego rejonu wiata, który zw³aszcza w XIX wieku poprzez literaturê i sztu-

kê produkowa³a Europa w celu legitymizacji polityki kolonizacyjnej. Obecnie

jednak, kiedy wojna w Iraku oraz ataki terrorystyczne wyranie wzmog³y zainte-

resowania krajami Bliskiego Wschodu i islamem, okazuje siê, ¿e dyskursywne

1. Zwrot performatywny (i inne zwi¹zane z nim wymienione wy¿ej zwroty)

jest znakiem i efektem przystosowywania siê, adaptacji nauk humanistycznych

(a zw³aszcza ich teorii) do wyzwañ wyp³ywaj¹cych ze wspó³czesnej kultury

w momencie, kiedy jasne staje siê, ¿e metafora wiata jako tekstu nie posiada

mocy wyjaniaj¹cej problemy, z którymi boryka siê wspó³czesny wiat (ludo-

bójstwo, terroryzm, postêp technologiczny, procesy globalizacji).

2. Je¿eli chodzi o cel uprawiania nauki, zwrot performatywny manifestuje prze-

suniêcie punktu ciê¿koci z kontemplacji, refleksji nad wiatem i cz³owiekiem

oraz aprobaty owego wiata na bunt wobec zastanej rzeczywistoci i jej zmia-

nê. W centrum zainteresowañ zostaje postawiona zatem kategoria zmiany jako

wartoci pozytywnej oraz aktywny (sprawczy) podmiot (podmiot performa-

tywny), który tworzy siê poprzez zmiany i powoduje konkretne zmiany w ota-

Oczywicie nie jest tak, ¿e w ramach postmodernistycznych nurtów badacze nie

zajmowali siê performanceami i performatywnoci¹. Wystarczy wspomnieæ teksty

Barthesa o Brechcie oraz Derridy o Artaudzie i jego krytykê performatywów

Austina.

Redaktorzy ksi¹¿ki Nature Performed pisz¹ we wstêpie, ¿e zwrot performatywny

jest efektem nie tyle intelektualnej ciekawoci, ile wzrastaj¹cym

przewiadczeniem, ¿e istniej¹ce sposoby mylenia o wiecie i naturze s¹

nieadekwatne do obecnych potrzeb ( Nature Performed. Environment, Culture

and Performance , ed. by B. Szerszynski, W. Heim i C. Waterton, Blackwell,

OxfordMalden, MA 2004, s. 2.

wiat nie jest ju¿ postrzegany jako ksiêga, któr¹ siê czyta, lecz jako performance,

w którym siê uczestniczy pisze Richard Schechner ( Performance Studies , s. 21).

Szkice

Domañska Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce

podejcie Saida jest zbyt ograniczone do analizy zjawisk zachodz¹cych w tym re-

jonie. Rzeczywistoæ przeros³a aparat teoretyczny, który u¿ywany by³ do jej opisy-

wania. Badacze kieruj¹ siê zatem ku innym tematom i podejciom. Jednym z naj-

bardziej obecnie popularnych s¹ w tym kontekcie interdyscyplinarne badania

zwi¹zane z prawami cz³owieka.

Zatem, po okresie dominacji nurtów zwi¹zanych z postmodernizmem, które

przez wiele lat koncentrowa³y uwagê badaczy na takich pojêciach badawczych,

jak: jêzyk, dyskurs, tekst, znak, przedstawienie, mamy obecnie do czynienia z for-

mowaniem siê w humanistyce nowych podejæ, z poszukiwaniem wie¿ych (czy

raczej próbami reinterpretacji starych) pojêæ kluczowych oraz ze wskazywaniem

na nowych mistrzów. Wród nich najbardziej interdyscyplinarne powodzenie maj¹

Giorgio Agamben, Alain Badiou, Judith Butler, Donna Haraway, Bruno Latour

i Slavoj iek. Te nowe podejcia z pewnoci¹ nie zdominuj¹ badañ prowadzo-

nych w ramach humanistyki, lecz stanowiæ bêd¹ awangardê, która zdeterminuje

tematy dyskusji i popchnie humanistykê do przodu.

Có¿ jednak znaczy ów ruch do przodu i gdzie w³aciwie jest ów przód? Wy-

obramy sobie humanistykê jako morze i nas samych spogl¹daj¹cych na taflê wody

i horyzont. Na morzu widaæ boje, które stanowi¹ pewne ruchome punkty odnie-

sienia dla badañ humanistycznych (ruchome, bo pozostaj¹ w ró¿nej odleg³oci od

obserwatora i czêsto zamieniaj¹ siê miejscami). Wyobramy sobie tak¿e, ¿e owe

boje przedstawiaj¹ wa¿ne i charakterystyczne dla wspó³czesnego wiata figuracje

podmiotowoci, do których nale¿¹: cyborg, klon, rzecz w swojej podmiotowoci,

zwierzê, mutant (jednostka ludzka czy zwierzêca genetycznie zmanipulowana),

terrorysta (zw³aszcza muzu³mañska samobójczyni); znikniêty ( desaparecido ),

przedstawiciele ró¿nego rodzaju mniejszoci (zw³aszcza queer , transseksualista, lecz

tak¿e ludzie o ró¿nym pochodzeniu etnicznym oraz niepe³nosprawni). Ów przód

zatem wyznaczaj¹ te figuracje podmiotowoci, które w danym czasie s¹ najbar-

dziej ekstremalne (jeszcze do niedawna byli to przedstawiciele mniejszoci, obec-

nie zastêpuj¹ je figuracje cyborgów, klonów, rzeczy i zwierz¹t). Mo¿na powiedzieæ,

¿e wo³anie o sprawiedliwoæ i miejsce w dominuj¹cym dyskursie przez jednostki

ucieleniaj¹ce te figuracje b¹d przez osoby wystêpuj¹ce w ich imieniu wyznacza-

j¹ ów przód.

Zatem, kiedy mówiê o nurtach i podejciach, które pchaj¹ humanistykê do

przodu, nie chodzi mi oczywicie o postêp naukowy rozumiany jako osi¹ganie

kolejnych stopni rozwoju, który przebiega od najbardziej prymitywnej formy do

coraz to bardziej rozwiniêtych; postêp, którego punktem docelowym jak to tra-

dycyjnie zak³ada siê w przypadku badañ historycznych jest osi¹gniêcie prawdy

o przesz³oci. Owo pchanie humanistyki do przodu rozumiem jako wysi³ki ba-

daczy reprezentuj¹cych ró¿ne dyscypliny humanistyczne (i nie tylko humanistycz-

ne) zmierzaj¹ce do zbudowania pracuj¹cych w planie interdyscyplinarnym po-

dejæ badawczych, teorii i kategorii interpretacyjnych, w celu nadgonienia czy

dogonienia przez teoriê nauk humanistycznych zmian zachodz¹cych we wspó³-

czesnym wiecie. Kiedy mówiê o zmianach, mam na myli fundamentalne dla przy-

sz³oci Ziemi (w sensie planety), wiata (w sensie kultury) oraz cz³owieka i innych

bytów zamieszkuj¹cych nasz¹ planetê przeobra¿enia: od zmian klimatycznych,

postêpu technologicznego, który wywo³uje fundamentalne zmiany nie tylko w kul-

turze, lecz tak¿e w ca³ej kondycji cz³owieka (m.in. in¿ynieria genetyczna, trans-

plantacje zwierzêce i biotroniczne, tworzenie nowych gatunków zwierz¹t i rolin,

nanotechnologia, psychofarmakologia) do zjawisk spo³eczno-politycznych (ludo-

bójstwo, terroryzm 11 , ruchy wolnociowe ró¿nych grup mniejszociowych), które

to zmiany symbolizowane s¹ przez wspomniane wy¿ej ró¿ne figuracje podmioto-

woci.

Od kontemplacji i aprobaty do buntu i zmiany

Poniewa¿ wspomniane wy¿ej zmiany zachodz¹ coraz czêciej w planie global-

nym, (tzn. maj¹ miejsce w okrelonym rejonie, ale za pomoc¹ obiegu informacji

staj¹ siê szybko wydarzeniami globalnymi na przyk³ad atak terrorystyczny na World

Trade Center) i coraz szybciej, st¹d te¿ mamy do czynienia z ci¹g³¹ zmian¹ zainte-

resowañ badawczych manifestuj¹cych siê w coraz to nowych zwrotach (i coraz to

nowych figuracjach podmiotowoci). Jest to tak¿e wiadectwo przesuniêcia w na-

stawieniu do uprawiania nauk humanistycznych od kontemplacji do zmiany.

Uprawianie badañ w ³onie nowej humanistyki nie jest zatem sztuk¹ dla sztuki;

nie jest sposobem kontemplacji wiata, jego podziwianiem, stanowi natomiast

przede wszystkim narzêdzie rozumienia wiata, jego analizê prowadzon¹ w celach

wp³ywania na zmiany, które w nim zachodz¹, oraz prowokowanie tych zmian. Rzecz

jasna, zawsze istnieli tacy badacze, którzy za pomoc¹ nauki kontemplowali wiat

i tacy, którzy go chcieli zmieniaæ, jednak wyrane obecnie przesuniêcie od kon-

templacji do zmiany spowodowane jest, jak s¹dzê, wa¿nym zjawiskiem poczucia

tracenia przez ludzi kontroli nad wiatem i traceniem przez cz³owieka (w sensie

humanistycznego podmiotu) uprzywilejowanej pozycji w badaniach humanistycz-

nych (cz³owiek normalny, tj. bia³y, heteroseksualny Europejczyk z klasy red-

niej nie jest ju¿ atrakcyjnym przedmiotem badawczym).

W kontekcie wy¿ej zarysowanych procesów zainteresowania sprawczoci¹ i per-

formatywnoci¹ s¹ jak wspomina³am wy¿ej jednym z wielu sygna³ów wyczer-

pywania siê tzw. zwrotu lingwistycznego czy dyskursywnego, który dominowa³

w humanistyce w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych i desperack¹ prób¹

wyjcia poza dyskusje na temat relacji miêdzy jêzykiem i rzeczywistoci¹ oraz poza

problematykê przedstawiania. Skupienie uwagi na kwestii performatywnoci,

sprawczoci pozwala powróciæ do dyskusji na temat zagadnieñ zwi¹zanych z prak-

tyk¹ i dzia³aniem (i ogólnie z rzeczywistoci¹ jako tak¹), które podejcia wi¹zane

z postmodernizmem odsuwa³y na plan dalszy, skupiaj¹c siê na analizie i interpre-

Zob.: F. Fukuyama Koniec cz³owieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej , prze³.

B. Pietrzyk, Znak, Kraków 2004 oraz J. Habermas Przysz³oæ natury ludzkiej. Czy

zmierzamy do eugeniki liberalnej? , prze³. M. £ukasiewicz, Scholar, Warszawa 2003.

Szkice

Domañska Zwrot performatywny we wspó³czesnej humanistyce

tacji tekstu (i wiata widzianego jako tekst). Powiedzia³abym zatem, ¿e konstruk-

tywizm, poststrukturalizm i narratywizm ze swoimi has³ami mierci podmiotu,

mierci autora, antyesencjalizmem, afirmacj¹ s³abego podmiotu, który jest kon-

stytuowany przez dyskurs, system czy relacje wiedzy-w³adzy itd. odebra³y pod-

miotowi sprawczoæ, któr¹ wspó³czesne awangardowe kierunki w humanistyce

usi³uj¹ odzyskaæ. Zatem zwrot perfomatywny mo¿e byæ tak¿e widziany w kate-

goriach powrotu silnego podmiotu, choæ, rzecz jasna, nie chodzi tutaj o pod-

miot humanistyczny, esencjalny, homogeniczny. Ten nowy, silny podmiot z za³o-

¿enia jest hybryd¹ (uwaga na mo¿liwoæ kolejnej esencjalizacji i fetyszyzacji pojê-

cia). Nastêpuje zatem przekwalifikowanie aspektów, które przedtem identyfiko-

wane by³y z mocnym podmiotem. Mocny podmiot performatywny to taki pod-

miot, który tworzy siê w happeningach , wydarzeniach, których nie jest widzem, ale

inicjatorem i sprawc¹. Podmiot ten nie jest te¿ podmiotem samotnym (podmiot

romantyczny), lecz wspó³dzia³a zawsze z innymi podmiotami i aktorami (z by-

tami ludzkimi i nie-ludzkimi).

W tle zwrotu performatywnego oraz zwrotu ku sprawczoci ( the agentive

turn ) stoi jak wspomnia³am wy¿ej kategoria zmiany jako wartoci pozytywnej

we wspó³czesnym wiecie. Podmiot, który ma si³ê sprawcz¹, staje siê w tym nasta-

wionym na zmiany wiecie najbardziej po¿¹dany. Dokonywaæ zmian, byæ ich spraw-

c¹, a nie obiektem oto po¿¹dany model, który odczytaæ mo¿na w pracach wspó³-

czesnych humanistów. W tekstach zwi¹zanych z podejciami, które mo¿na zakwa-

lifikowaæ do nowej humanistyki, nie ma zbyt wiele miejsca na kontemplacje wia-

ta, za to budowana jest w nich przestrzeñ dla buntów i rewolucji. Teksty te, które

bardzo czêsto s¹ programowymi manifestami ró¿nych ruchów mniejszociowych,

maj¹ uwiadamiaæ podmioty o ich sile sprawczej, której nie s¹ one wiadome. Jest

to zatem projekt typowo marksowski i w tym kontekcie mo¿na powiedzieæ, ¿e

zwrot performatywny jest symbolem lewicowoci nowej humanistyki oraz efek-

tem i elementem procesu jej upolitycznienia. Polityka jest bowiem przestrzeni¹,

gdzie sprawczoæ i performatywnoæ podmiotów jest egzekwowana, za performance

okazuje siê przestrzeni¹ oporu, buntu; aktem politycznym 12 .

W tej sytuacji i sam badacz staje siê zaanga¿owanym intelektualist¹; tym, któ-

ry poprzez swoj¹ pracê badawcz¹ i edukacyjn¹ odgrywa wa¿n¹ rolê w budowaniu

wiadomoci. Do jego zadañ nale¿y w³anie wskazanie, ¿e cz³onkowie grup mniej-

szociowych maj¹ si³ê sprawcz¹, i zbadanie, jak to siê sta³o, ¿e w przesz³oci zosta-

li oni postawieni w roli pasywnych przedmiotów dzia³añ. W badaniach tych cho-

dzi zatem m.in. o uhistorycznienie podmiotu, pokazanie, ¿e podmiot jest zawsze

podmiotem-w-procesie, by pos³u¿yæ siê okreleniem Julii Kristevej. W tym kon-

tekcie nie tylko jednostka, lecz tak¿e i wspólnota tworzy siê poprzez prowokowa-

nie zmian w spo³ecznej i kulturowej rzeczywistoci. Jednostka i wspólnota jest

wartociowa o tyle, o ile ma si³ê sprawcz¹, dzia³a ( perform ) i wywo³uje konkretne

zmiany 13 . Podstawowe pytania badawcze zwi¹zane z ró¿nego rodzaju grupami

mniejszociowymi dotycz¹ zagadnienia ich politycznej interwencji, a zatem mo¿-

liwoci dokonywania przez nie zmian w spo³ecznej rzeczywistoci, w czym poma-

gaj¹ tak¿e prowadzone na ich rzecz zaanga¿owane badania naukowe.

Posthumanistyczne oblicze zwrotu performatywnego

Kiedy w kontekcie zwrotu performatywnego omawia siê problem sprawczo-

ci, wielu badaczy rozszerza sprawczoæ na byty nie-ludzkie 14 . Coraz czêciej mówi

siê zatem o sprawczoci artefaktów (rzeczy; materii nieo¿ywionej) i ekofaktów (byty

naturalne). Nale¿y jednak z ca³¹ moc¹ podkreliæ, ¿e nie chodzi tutaj o przypisy-

wanie bytom nie-ludzkim intencji, o animizm czy te¿ o zast¹pienie ludzkich pod-

miotów sprawczych nie-ludzkimi, lecz o zwrócenie uwagi na fakt, ¿e zmiany w rze-

czywistoci s¹ efektem procesów i kooperacji ró¿nego rodzaju podmiotów spraw-

13 Warto w tym miejscu zwróciæ uwagê na popularne w latach dziewiêædziesi¹tych

badania nad pamiêci¹, gdzie zwracano uwagê na rolê traumy w budowaniu

podmiotowej i grupowej to¿samoci. Trauma jest w tym kontekcie dowiadczeniem

zamra¿aj¹cym dzia³ania lub wprowadzaj¹cym element nieuwiadamianego

powtórzenia, pewnej biernoci. Badania humanistyczne podejmuj¹ce tê

problematykê s¹ dla jednostki czy wspólnoty rodzajem terapii, przepracowaniem

traumy, która to terapia uwidacznia siê b¹d w ¿a³obie (uleczeniu), b¹d

w melancholii (depresja). W kontekcie zwrotu performatywnego chodzi o to, by

wyjæ poza melancholijn¹ kontemplacjê traumy i sprowokowaæ jednostkê czy

spo³ecznoæ do podjêcia rytua³ów ¿a³oby czy uroczystoci rocznicowych, które s¹

rodzajem spo³ecznych performanceów. Zob.: Art and the Performance of Memory.

Sounds and Gestures of Recollection , ed. by R. Cándida Smith, Routledge, London and

New York 2002; V.M. Patraka Spectacles of Suffering. Performing Presence, Absence, and

Historical Memory at U.S. Holocaust Museums , w: Performance and Cultural Politics , ed.

by E. Diamond, Routledge, London and New York 1996.

Podobnie twierdzi Julia A. Walker, do której artyku³u dotar³am ju¿ po napisaniu

tego tekstu. Pisze ona: poka¿ê, jak ograniczenia metafory wiata-jako-tekstu

wymusi³y zwrot do metafory performanceu, by w ramach wspó³czesnej teorii

spo³ecznej i teorii kultury wskazaæ na problematyczn¹ rolê ludzkiej sprawczoci.

Twierdzê, ¿e obecne szczególne zainteresowanie metafor¹ performanceu wraz

z jej naciskiem na aktorów, którzy dzia³aj¹ na wiat ujawnia nie tylko

uwiadomion¹ utratê indywidualnej sprawczoci, lecz tak¿e pragnienie

wyobra¿eniowego odzyskania poczucia sprawczoci, które umo¿liwi³oby opór wobec

determinuj¹cych struktur relacji spo³eczno-politycznych (Julia A. Walker Why

Performance? Why Now? Textuality and the Rearticulation of Human Presence , The

Yale Journal of Criticism Spring 2003 vol. 16, no 1, s. 149.

W Polsce o posthumanizmie i krytyce antropocentryzmu, zob.: K. Krzysztofek

Cz³owiek posthumanistyczny? , Kultura Wspó³czesna1999 nr 1(19); M. Bakke

Nieantropocentryczna to¿samoæ? , w: Media / cia³o / pamiêæ. O wspó³czesnych

to¿samociach kulturowych , red. A. Gwód, A. Æwikiel, Instytut A. Mickiewicza,

Warszawa 2006; E. Domañska Ku historii nieantropocentrycznej , w: tej¿e Historie

niekonwencjonalne. Refleksja o przesz³oci w nowej humanistyce , Wydawnictwo

Poznañskie, Poznañ 2006.

Ewa Domańska - Zwrot performatywny we współczesnej humanistyce.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: