KadulskiDariusz_Astrologia_jako_pseudonauka.pdf

Dariusz Kadulski

A STROLOGIA JAKO PSEUDONAUKA

„Astrologia jest zdumiewająca przez to, Ŝe zajmuje się nią mnóstwo ludzi na

całym świecie, przejawia się w najrozmaitszych postaciach, budzi wiele

kontrowersji, a nawet zaangaŜowane są w nią spore pieniądze, a przy tym astrologia,

jeśli pominąć wiarę oraz przekaz tradycji, opiera się na zdumiewająco nielicznych

dowodach.” 1 Takimi słowami rozpoczął Wojciech Jóźwiak – polski astrolog – swój

referat wygłoszony w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk w

Warszawie. „Ale historia myśli wykazuje, Ŝe wielu ludzi bezgranicznie wierzyło w

rzeczy absurdalne. Gdyby siła wiary była probierzem wiedzy, to niektóre opowieści

o demonach, aniołach, diabłach, o niebie i piekle musielibyśmy uznać za wiedzę.

[…]Poznawcza wartość teorii nie ma nic wspólnego z jej psychologicznym

wpływem na ludzkie umysły. Wiara, zaangaŜowanie, rozumienie są stanami ludzkiej

psychiki. Ale obiektywna, naukowa wartość teorii nie zaleŜy od ludzkiego umysłu,

który ją tworzy lub rozumie. Jej naukowa wartość zaleŜy tylko od obiektywnego

poparcia, jakie te przypuszczenia znajdują w faktach.” 2

Przed udzieleniem sobie odpowiedzi na pytanie o to jakie relacje zachodzą

miedzy astrologią a nauką; czy astrologia moŜe być postrzegana jako dziedzina

nauki trzeba odpowiedzieć sobie na kilka innych pytań. Przede wszystkim

naleŜałoby zadać sobie pytanie o to, co rozumiemy pod pojęciem astrologii. Jak się

bowiem okazuje nie jest to wcale takie oczywiste. Kolejne pytanie powinno

zmierzać do sprecyzowania czym jest nauka – co decyduje o tym, Ŝe jakieś

twierdzenie nazwiemy naukowym lub nie. Wreszcie moŜna dopiero zastanowić się

nad tym jak w tym wszystkim umiejscowić astrologię. Udzielenie odpowiedzi na to

pytanie nie jest zatem aŜ takie proste. Zresztą zauwaŜa to Jacek Cachro, który w

ksiąŜce Adam Groblera stwierdza: „to, Ŝe astrologia jest pseudonauką, nie budzi

większych wątpliwości, przynajmniej wśród filozofów. Jednak wyjaśnienie,

1 W. Jóźwiak, Astrologia na progu nauki . Referat wygłoszony 9 marca 1999 w Instytucie Filozofii i

Socjologii PAN w Warszawie, [w:] www.taraka.pl/index.php?id=naprogu.htm 13 marca 2008r.

I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, Warszawa 1995, s. 352-362.

dlaczego tak jest, nie jest bynajmniej oczywiste”. 3 Na czym zatem polegają te

wątpliwości? Z czego wynika ewentualna negacja astrologii jako nauki? Jak starają

się odpierać zarzuty astrologowie? Czy jest właściwie o co się spierać? Uwagi

dotyczące tych pytań postaram się krótko zasygnalizować.

Jak zatem powinniśmy rozumieć astrologię? W jej popularnym wydaniu,

które znamy z gazet dla mniej wymagających, jawi się ona albo jako zestaw

zabobonów, które mają nas utwierdzić w przekonaniu, Ŝe gdzieś na niebie

przywieszone są sznurki, za pomocą których jesteśmy sterowani, albo teŜ jako

tajemna wiedza, której znajomość potrafi pomóc nam rozeznać, Ŝe jakaś bliŜej

nieokreślona siła z Kosmosu spowoduje, iŜ w tym tygodniu będzie nam łatwiej

wygrać w loterii, lub zakosztować nowego romansu. Oczywiście astrologowie

odŜegnują się od tego typu przesądów więc i w swoich rozwaŜaniach nie takie

wydanie „astrologii” mam na myśli. Niewątpliwie od tysiącleci podstawowym

zajęciem astrologów jest prognozowanie przyszłości na podstawie układu ciał

niebieskich. Jednak i tutaj istnieją rozbieŜności. Rozwijająca się ostatnio astrologia

humanistyczna stawia sobie duŜo ambitniejsze cele. Rafał Prinke i Leszek Werez

stwierdzają, Ŝe „astrologia jest przede wszystkim studium czasu odmierzanego

ludzkim doświadczeniem, powstawaniem, rozwojem, i dezintegracją społeczeństw,

kultur, instytucji, tak samo jak pojedynczych osobników.” 4 Cokolwiek w tym nieco

eufemistycznym stwierdzeniu chcieli przekazać autorzy niewątpliwe jest, Ŝe

współczesna astrologia wykorzystuje jako bazę wiedzę nie tylko z astronomii, ale

takŜe psychologii, medycyny, biologii, genetyki, kulturoznawstwa i wielu innych

dziedzin nauki. Czytając tę bardziej powaŜną literaturę astrologiczną zauwaŜa się, Ŝe

astrologowie szukają odpowiedzi na pytania dotyczące prawidłowości rządzących

ludzkim Ŝyciem i chcą uchwycić w sposób interdyscyplinarny zagadnienia związane

w ogóle z kondycja człowieka – zarówno fizyczna jak i psychiczna czy duchową.

Astrologia humanistyczna nie boi się juŜ tak bardzo krytyki – w przeciwieństwie do

nurtu konserwatywnego. Obserwować moŜna tendencje wręcz przeciwne – do

modyfikowania dotychczasowych dogmatów tradycji astrologicznej. Przykładem

moŜe być nurt odchodzący od tradycyjnego podziału kosmogramu na domy

3 J. Cachro, Dlaczego astrologia jest pseudonauką , [w:] A. Grobler, Metodologia nauk , Kraków 2006, s.

312.

R. T. Prinke, L. Werez, Mandala Ŝycia. Astrologia – mity i rzeczywistość, t.1 , Poznań 1982, s. 31.

astrologiczne, na rzecz jego podziału opartego o osie ascendent-descendent i

medium coeli – immum coeli, który to podział ma genezę w badaniach

statystycznych i astrologicznych przeprowadzanych przez Michaela Gauquelina.

Odrzucając więc obiegowe opinie o astrologii pozostaje nam zastanowić się nad tym

jej nurtem, który stara się przede wszystkim odszukać sens w prawach rządzących

Kosmosem i powiązania między tymi prawami a Ŝyciem ludzi i społeczeństw. Tego

samego sensu czy teŜ lepiej – Logosu – od wieków poszukuje ludzkość takŜe na

gruncie filozofii.

Wbrew pozorom nieco trudniej jest odpowiedzieć na pytanie o to czym jest

nauka i co jednoznacznie decyduje o tym, Ŝe jakaś teza jest naukowa lub nie. W

samej nauce istnieją róŜne nurty i postulaty. W roku 1986 biolog i laureat nagrody

Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii - Peter Medawar następująco

skomentował ten problem: „Zapytajcie naukowca, na czym, jego zdaniem, polega

metoda naukowa, a przekonacie się, Ŝe na jego twarzy odmaluje się uroczysta

powaga i zakłopotanie: powaga, poniewaŜ nasz naukowiec czuje, Ŝe powinien w tej

sprawie wyrazić opinię; zakłopotanie, poniewaŜ zastanawia się jak ukryć fakt, Ŝe

takiej opinii nie ma”. 5 Węgierski filozof i matematyk – Imre Lakatos stawia pytanie:

„Co […] odróŜnia wiedzę od przesądów, ideologii czy pseudonauki? Kościół

katolicki ekskomunikował zwolenników Kopernika, a Partia Komunistyczna

prześladowała zwolenników Mendla, twierdząc, Ŝe ich doktryny były

pseudonaukowe. OdróŜnienie nauki od pseudonauki nie jest tylko problemem

filozofii gabinetowej: ma ono wielkie znaczenie społeczne i polityczne.” 6

Pozornie wydawałoby się, Ŝe dochodzenie do stwierdzeń naukowy powinno

przebiegać drogą indukcji od obserwacji, przez wyprowadzenie i sformułowanie

hipotezy aŜ po dalsze obserwacje i dodatkowe doświadczenia. Metoda ta jednak

została mocno skrytykowana przez Karla Poppera, który zarzucił jej nonsensowność.

Tłumaczył swoim studentom tak: „Proszę wziąć papier i ołówek; starannie

obserwować i zapisać to, co zaobserwujecie". Studenci zapytali oczywiście, co

właściwie mieli obserwować. Najwyraźniej instrukcja "obserwujcie" była

absurdalna. Według Poppera, pierwszym krokiem w postępowaniu badawczym jest

5 P. Medawar, Theocharis and Psimpoulos, 1987, s. 595; [za:] bezdogmatu.webpark.pl/schick34.htm, 13

marca 2008 r.

I. Lakatos, dz. cyt .

sformułowanie porządkującej hipotezy. Bez hipotezy naukowcy nie potrafiliby

odróŜnić danych istotnych od nieistotnych.

TakŜe w drodze eksperymentu nie uda się udowodnić niczego na sto procent.

Eksperyment zawsze udowodni tylko, Ŝe w takich, a nie innych warunkach, na

takiej, a nie innej próbie zachodzi określona prawidłowość. Jest to tak zwany

warunek ceteris paribus . By uzyskać bezwzględne prawo trzeba przepadać

wszystkich lub wszystko, co jest przedmiotem analizy. To zadanie jest oczywiście

niewykonalne. Pomijając juŜ inne metody dowodzenia warto zwrócić uwagę na

postulat Poppera. Wyprowadził on wniosek, Ŝe za naukową moŜna uznać taką

hipotezę, którą potencjalnie moŜna obalić. Proces negowania hipotez naukowych

nazwany został falsyfikacją, a za naukową przez Poppera została uznana tylko taka

teza, która moŜna sfalsyfikować. Do tego zaś jest konieczne przyjęcie pewnych

aksjomatów, które pozwolą utrzymać warunek ceteris paribus . Na tym gruncie

nauka jawi się nam jako ciąg ustawicznie stawianych hipotez, które są naukowe do

czasu ich sfalsyfikowania. Hipotezy powinny być bardzo śmiałe i zawierać jak

najwięcej konkretnych treści, gdyŜ to pozwoli na ich wcześniejsze sfalsyfikowanie i

postawienie nowych w oparciu o uzyskaną wiedzę. Sfalsyfikowana hipoteza staje się

hipotezę błędną. Zatem zgodnie z postulatem Poppera „teoria moŜe być naukowa

nawet wtedy, gdy ani odrobina danych doświadczalnych nie przemawia na jej

korzyść, a moŜe być pseudonaukowa nawet wtedy, gdy wszystkie dostępne dane za

nią przemawiają. To znaczy, Ŝe naukowy bądź nienaukowy charakter teorii ustalony

być moŜe niezaleŜnie od faktów. Teoria jest naukowa , jeśli jesteśmy gotowi z góry

określić eksperyment rozstrzygający (lub obserwację), który moŜe ją sfalsyfikować,

a jest pseudonaukowa, jeśli odmawiamy określenia takiego potencjalnego

falsyfikatora ”. 7

Czy zatem kryterium falsyfikowalności Poppera jest właściwym

rozwiązaniem problemu odróŜnienia nauki od pseudonauki? [Zdaniem Lakatosa]

Nie. Popperowskie kryterium ignoruje bowiem zastanawiającą trwałość teorii

naukowych. Teoria grawitacji Newtona, teoria względności Einsteina, i inne teorie

naukowe są w swojej istocie programami badawczymi, które stanowią pewien rdzeń

obwarowany hipotezami pomocniczymi. „Na przykład, jeśli planeta nie porusza się

dokładnie tak, jak powinna, naukowiec newtonowski sprawdza swe przypuszczenia

I. Lakatos, dz. cyt.

dotyczące załamania promieni w atmosferze, dotyczące rozchodzenia się światła w

burzach magnetycznych i setki innych przypuszczeń stanowiących części jego

programu. MoŜe nawet wymyślić nieznaną dotąd planetę i obliczyć jej połoŜenie,

masę i prędkość, by wyjaśnić ową anomalię.” 8

Oczywiście takie zdefiniowanie nauki nie jest w Ŝadnym razie wyczerpujące.

Ma za zadanie jedynie wykazać, Ŝe samo pojęcie naukowości nie jest pojęciem tak

łatwym do zdefiniowania, a to ma znaczenie w poszukiwaniu odpowiedzi na związki

astrologii z nauką. Lakatos zauwaŜa , Ŝe „problem odróŜnienia nauki od

pseudonauki ma powaŜne implikacje równieŜ dla instytucjonalizacji krytyki. Teoria

Kopernika została zakazana przez Kościół katolicki w 1616 r. poniewaŜ, jak

stwierdzono, była pseudonaukowa. Została zdjęta z indeksu w 1820 r., poniewaŜ do

tego czasu Kościół uznał, Ŝe fakty jej dowiodły, a zatem stała się naukowa. Komitet

Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego zadekretował w 1949 r., Ŝe

genetyka Mendla jest pseudonaukowa, a jej obrońców, takich jak akademik

Wawiłow, zabito w obozach koncentracyjnych; po zamordowaniu Wawiłowa

genetyka Mendlowska została zrehabilitowana; ale prawo Partii do decydowania, co

jest naukowe i publikowalne, a co pseudonaukowe i karalne, zostało utrzymane w

mocy. Nowe liberalne organizacje rządowe Zachodu równieŜ korzystają z prawa do

odmowy wolności słowa temu, co uwaŜają za pseudonaukę, jak to widzieliśmy w

przypadku debaty na temat związku rasy i inteligencji. Wszystkie te osądy były

nieuchronnie oparte na pewnego rodzaju kryterium demarkacji 9 . Oto dlaczego

problem odróŜniania nauki od pseudonauki nie jest pseudoproblemem gabinetowych

filozofów: ma on powaŜne implikacje etyczne i polityczne.” 10

Jak zatem postrzegana jest astrologia w świecie naukowców? Praktykowana

od tysiącleci była obecna takŜe na uniwersytetach od początku ich powstawania.

Zaczęła się wycofywać z kręgów uniwersyteckich około dwieście lat temu. Ostatnio

wydaje się ponownie nieśmiało pukać do sal wykładowych, niekiedy pod

zmienionymi nazwami, np. kosmobiologia. Obserwuje się postępujący proces

unaukowienia tej dziedziny. Poddawana jest – chociaŜ wciąŜ na niewielką skalę –

próbie statystyki. Organizowane są coraz liczniej róŜnego rodzaju konferencje

8 TamŜe.

9 Demarkacja – rozgraniczenie, wyznaczenie granic. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i

zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa 2000, s. 116.

TamŜe.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: