Koczanowicz L - My skolonizowani, Wschodnioeuropejskie doświadczenie i teoria postkolonialna.pdf - Postrukturalizm i postmodernizm - Syjka

NOWA KRYTYKA 26-27 Rok 2011

ISSN 0867-647X

Leszek Koczanowicz

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

My skolonizowani?

Wschodnioeuropejskie doświadczenie

i teoria postkolonialna

Rafał Ziemkiewicz w artykule Życie na folwarku stawia następującą tezę:

twierdzę od kilkunastu lat uparcie, że współczesne społeczeństwo pol-

skie nie ma praktycznie nic wspólnego z tym przedwojennym, w od-

niesieniu do którego nadal tworzymy rozmaite mity [...] Tamten naród

uległ nieodwołalnej zagładzie” i dalej: „wyhodowano społeczność

nową, która znacznie więcej niż z dawnymi Polakami sprzed wojennej

katastrofy ma wspólnego z innymi społecznościami krajów postko-

munistycznych, a także z innymi społeczeństwami postkolonialnymi.

Te właśnie postkolonialne prawidłowości, opisujące zbiorowości, któ-

rych doświadczeniem była długotrwała utrata wolności, pozwalają

zrozumieć, co naprawdę zdarzyło się w ostatnim dwudziestoleciu i ile

Polacy zdołali wykorzystać z ofiarowanej im przez historię szansy 1 .

Oczywiste jest więc, że dla tego prawicowego publicysty liberalno-lewicowe

lub jedynie liberalne próby modernizacji kraju mają właśnie charakter post-

kolonialny. Modernizacja taka została narzucona przez elity, które właśnie

mają taki postkolonialny, kompradorski charakter, a ich głównym ideologicz-

nym narzędziem jest oczywiście „Gazeta Wyborcza”:

1 R. Ziemkiewicz, Życie na folwarku , „Rzeczpospolita” 30–31 maja 2009, s. A15.

182

Leszek Koczanowicz

Bolesnym problemem wszystkich krajów postkolonialnych jest także

odrzucenie miejscowej elity jako mającej charakter kompradorski,

w kolaboranckich państwach wolnych ludzie z warstw wyższych po-

strzegani są jako ci, którym się udało, a więc lepsi, zdolniejsi, bardziej

pracowici, a przynajmniej jako potomkowie lepszych [sic! – L.K.].

W kraju zniewolonym, gdzie drogą do sukcesu, wręcz jego warun-

kiem, było zaprzedanie się okupantowi, elity postrzegane są wręcz

przeciwnie: jako ludzie gorsi, zdrajcy. Prosty folwarczny lud gardzi

nimi, choć zarazem też zazdrości i jeśli fornal ma taką możliwość [...],

stara się do elity wkraść – z drugiej strony zaś elita gardzi swoim włas-

nym narodem, boi się go, podejrzewa i nienawidzi. Ten splot kom-

pleksów wyższości, kolaboracji i leku postpeerelowskiej elity dosko-

nale rozpoznał Michnik, co było główną przyczyną sukcesu jego gaze-

ty. Typową cechą elit krajów postkolonialnych jest bowiem pogarda

dla swojskości, dla nieucywilizowanych pobratymców, zapatrzenie

w metropolię i przekonanie, że tylko poprzez imitowanie i narzucenie

miejscowej hołocie płynących stamtąd wzorów wiedzie droga postępu

[...] Inteligencja III RP, przeważnie z awansu i kolaboracji, przez

ostatnich 20 lat żyje w stanie nieustającej histerii i nienawiści do

‘czarnych’, do ‘zetchaenowców’, do ‘kaczorów’ 2 .

Z rozważań Ziemkiewicza wynika jasny wniosek: jeżeli nie chcesz być

skolonizowany, to popieraj Kościół, Kaczyńskich, a nienawiścią darz Michnika

i wszystkie „kompradorskie elity”, które usiłują kolonizować Polską na wzór

Unii Europejskiej czy ogólnie zachodniego liberalizmu. Dystans do „liberalne-

go Zachodu” będzie miarą wolności, zbliżenie do niego – wyrazem zniewole-

nia. Przekładając tę tezę na język politycznej praktyki, można powiedzieć, i nie-

jednokrotnie takie stwierdzenie przewija się w prawicowej publicystyce, że

hasła tolerancji seksualnej, rasowej, poprawność polityczna są z gruntu obce

duchowi narodu, a zostały narzucone jako postkolonialna poprawność w sto-

sunku do metropolii (czytaj: Unii czy Zachodu – może z wątpliwym, po wybo-

rze Baracka Obamy, wyjątkiem Ameryki), a tradycyjna religijność, obrona war-

tości konserwatywnych w rodzinie czy antytolerancyjne ustawodawstwo jest

tym, co świadczy o odrodzeniu się „prawdziwego” ducha narodu znieprawione-

go przez lata okupacji sowieckiej, żeby użyć popularnego w tych kręgach słow-

nictwa. Oczywisty jest w przypadku omawianego tekstu instrumentalny cha-

rakter używania pojęcia „postkolonialny”. Oznacza ono tutaj, i pewno w wielu

2 Ibidem.

My skolonizowani?

183

innych podobnych tekstach, właściwie pewien rodzaj obelgi, kto się z nami nie

zgadza, pozostaje w szponach mentalności postkolonialnej, dlatego wszelkie

jego poglądy nie mogą być brane na serio, bo są wyrazem zniewolenia.

Struktura tego rozumowania, choć oczywiście jest to wersja uproszczona

postkolonializmu, przypomina nieco argumenty zwolenników niektórych wersji

marksizmu czy psychoanalizy, gdzie również przeciwnikom mówi się, że są

zdeterminowani klasowo czy psychicznie, w związku z czym ich poglądy są

wyrazem „oporu” i mogą być jedynie przedmiotem diagnozy klasowej czy kli-

nicznej, a nie rzeczowej dyskusji. Nie ma tu znaczenia „empiryczna” rzeczywi-

stość, to, że Michnik był prześladowany przez reżim nie zwalnia go od tego, że

jest rozsadnikiem zepsucia, które ten reżim produkował. W dodatku mamy

w tym rozumowaniu wersję „czasu doskonałego”, który określany jest jako

mityczne „społeczeństwo przedwojenne” nieskażone zepsuciem, dopiero oku-

pacja sowiecka zniszczyła tę niewinność.

To, że takie odwołanie do utraconej niewinności nie ma sensu z punktu

widzenia teorii kolonialnej, nie powoduje jakoś konfuzji. W teorii postkolonial-

nej bowiem nie da się mówić o utraconym raju niewinności. Sytuacja jest

w pewnym sensie nieodwracalna, ideologie kolonizatorów stanowią część świa-

domości ludów skolonizowanych i w tym sensie teoria ta jest rodzajem terapii,

która powinna być podjęta nie po to, by odzyskać utraconą niewinność, ale ra-

czej po to, by uświadomić sobie traumę i poprzez to uświadomienie stawić jej

czoła.

Mary Lousie Pratt w książce Imperial Eyes używa kategorii, które tę

współzależność konstruują, na przykład „sfera kontaktu” ( contact zone ), uży-

wana do określenia przestrzeni, w której następowało właśnie zetknięcie się

obcych sobie przedtem ludzi, powiązane z nieuchronnymi konfliktami, przymu-

sem, nierównością. Jednak autorka podkreśla jednocześnie, że kontakt zakłada

też wzajemną zależność, wzajemne konstruowanie siebie przez obie strony

uczestniczące w spotkaniu. Drugą taką kategorią jest „antypodbój” ( anti-

conquest ), określający strategie zachowywania pozorów bezstronności przez

Europejczyków podróżujących przez podbite kraje, podczas gdy w istocie

akceptują oni hegemonię Europy. Trzecią ważną kategorią jest „autoetnografia”

( autoethnography ), pokazująca sposoby, dzięki którym kolonizowani byli

184

Leszek Koczanowicz

w stanie reprezentować siebie często przy użyciu terminów zapożyczonych

z kolonialnego dyskursu 3 .

Nie chciałbym oczywiście pozostawiać wrażenia, że cytowany tekst Ziem-

kiewicza jest w jakimkolwiek sensie reprezentatywny dla prób zastosowania

teorii postkolonializmu do Polski, stanowi on raczej pewną patologię, ale po-

przez to, jak zwykle w przypadku skrajności i uproszczeń, dobitnie pokazuje

niebezpieczeństwa, jakie mogą pojawiać się w przypadku zbyt dosłownego jej

stosowania.

Jakie więc będzie „niedosłowne stosowanie”, z którym chciałbym dysku-

tować? Niewiele chyba jasnych określeń da się sformułować na temat teorii

postkolonialnej, co zresztą nie jest tylko specyfiką tej teorii w humanistyce.

Terry Eagelton, jeden z najbardziej znanych marksistowskich teoretyków litera-

tury, w swej recenzji z książki A Critique of Post-Colonial Reason: Toward

a History of the Vanishing Present , napisanej przez Gayatri Chakravorty

Spivak, nieco (nawet bardzo) złośliwie komentuje styl pisania postkoloniali-

stów:

Musi istnieć gdzieś sekretny podręcznik dla post-kolonialnych kryty-

ków, którego pierwsza reguła brzmi ‘Zacznij od całkowitego odrzuce-

nia pojęcia postkolonializmu’. [...] Drugą zasadą tego wydanego

w samizdacie podręcznika jest: ‘Bądź na tyle ciemny, na ile jest to

możliwe’. Postkolonialni teoretycy często rozpaczają nad przepaścią

między ich własnym intelektualnym dyskursem, a dyskursem ludzi

z krajów, o których mówią, ale przepaść ta byłaby mniej przerażająca,

jeżeli nie używaliby dyskursu, który również dla wielu intelektuali-

stów jest nie do pojęcia. Nie musisz mieć mentalności prowincjusza,

żeby ujrzeć, że metaforyczny łamaniec Spivak: ‘wielu z nas próbuje

wycinać pozytywne negocjacje z epistemicznego grafu imperium’ jest

pretensjonalnie niejasny. Trudno zrozumieć, jak ktokolwiek może pi-

sać w taki sposób i zachwycać się jasnym pisaniem, powiedzmy,

Freuda. Postkolonialna teoria domaga się respektu dla Innego, ale jej

najbardziej bezpośredni Inny, czytelnik, jest wyraźnie wykluczony

z tej wrażliwości 4 .

3 M.L. Pratt, Imperial Eyes. Travel Writing and Transculturation , London 1992, s. 6–7.

4 T. Eagelton, In the Gaudy Supermarket , „London Review of Books” 1999, vol. 21,

no. 10, s. 3.

My skolonizowani?

185

Jeżeli jednak jest coś pewnego w tej teorii, to to, że każde użycie teorii

postkolonializmu wymaga odwołania się do początku narracji, czyli do „podbo-

ju”. Oczywiście najbardziej oczywistym kandydatem na kolonizatora jest wtedy

Związek Radziecki, a proces dekompozycji obozu socjalistycznego może być

analizowany w kategoriach postkolonialnych. Podejście takie zyskało pewne

uznanie w naukach politycznych, na przykład Steven L. Solnick w artykule

o regułach negocjowania tworzenia nowego państwa pisze:

Dekolonizacja reprezentuje paradygmatyczny przypadek budowy pań-

stwa w procesie transformacji, ponieważ nowe państwa muszą jedno-

cześnie konsolidować władzę wewnętrzną i utrzymać swą suweren-

ność na arenie międzynarodowej. Z tej perspektywy uprzednio ra-

dzieckie kraje też stały w obliczu budowy państwa w okresie trans-

formacji, gdyż upadek Związku Radzieckiego reprezentował w bardzo

oczywistych kategoriach koniec imperium. Nawet Rosja, choć była

uprzednio metropolią imperium, konfrontować się musiała z podob-

nym wyzwaniem, gdyż jej polityczna organizacja i instytucje były

oparte na imperialnych strukturach Partii Komunistycznej i miały

niewiele legitymizacji poza tym kontekstem 5 .

Oczywiste są jednak ograniczenia takiej porównawczej analizy, choćby

zasygnalizowane w cytacie zwrócenie uwagi na „nietypową” trajektorię rozwo-

ju metropolii. W polskich dyskusjach jednak nacisk kładziony jest nie tyle na

politologiczną analizę powstawania nowych instytucji, ile na stronę, można

powiedzieć, moralną transformacji. Prawicowi zwolennicy tezy o postkolonial-

nym rozwoju naszego kraju, jak choćby przytoczony wyżej Ziemkiewicz,

twierdzą, że wiele z fenomenów życia społecznego da się wyprowadzić z demo-

ralizacji, której uległo społeczeństwo podczas rządów komunistów.

Nawiasem mówiąc, wątek ten pojawić się może – i pojawia – bez przywo-

ływania teorii postkolonialnej. Na początku transformacji modna była koncep-

cja homo sovieticus , które to pojęcie, ukute przez Andrieja Zinowiewa, spopula-

ryzował w naszym kraju Józef Tischner. Jak wiadomo, miało ono oznaczać

zespół cech charakterystycznych dla społeczeństwa komunistycznego, które

stały się zasadniczą przeszkodą w sukcesie transformacji. Nie chcę się specjal-

nie rozwodzić nad tym pojęciem, pisałem o tym obszernie w książce Polityka

5 S.L. Solnick, Federalism and State-Building: Post-Communist and Post-Colonial Per-

spectives , [w:] The Architecture of Democracy. Constitutional Design, Conflict Management, and

Democracy , ed. by A. Reynolds, Oxford University Press, s. 173.

Koczanowicz L - My skolonizowani, Wschodnioeuropejskie doświadczenie i teoria postkolonialna.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: