Andrzej Szyjewski
ETNOLOGIA RELIGII - PROGRAM KURSU ROCZNEGO
„Etnologia religii” jest kursem propedeutycznym, podającym podstawowe informacje zarówno faktograficzne jak i metodologiczne, dzięki którym uczestnicy będą mogli orientować się w bogactwie zjawisk religijnych i ich badaniach, dotyczących społeczności ludzkich nie omawianych w kursach z bloku historii religii, poświęconych religiom społeczeństw „historycznych” poczynając od cywilizacji starożytnych. Zadaniem jego jest także ogólne wprowadzenie do bardziej szczegółowych kursów, poświęconych kolejno religiom obecnym w różnych regionach geograficzno-kulturowych (tj. Szamanizm, Religie Australii i Oceanii, Religie Czarnej Afryki, Religie Indian Ameryki) realizowanych na studiach stacjonarnych II stopnia (SUM) naprzemiennie w cyklu czteroletnim.
Celem kursu jest, z jednej strony, pokazanie przyszłym religioznawcom możliwości antropologiczno-kulturowego spojrzenia na zjawisko religii i zapoznanie ich z nowszymi sposobami interpretacji danych wychodzącymi poza klasyczna rutynę. Z drugiej - zapełnienie luki informacyjnej powstałej w wyniku koncentrowania się religioznawców na systemach religijnych społeczności „historycznych”, należących do wielkich cywilizacji. W ten sposób możliwe jest zaprezentowanie w kursie:
1. teorii dotyczących analizy zjawiska religii w czasie nieobjętym badaniami historyków religii, poczynając od procesu hominizacji i narodzin życia duchowego, poprzez postulowane życie religijne paleolitu i neolitu, po procesy prowadzące do utworzenia pierwszych cywilizacji starożytnych na Bliskim Wschodzie;
2. religii społeczeństw tradycyjnych (aliterackich), zarówno w sensie społeczności plemiennych jak i „ludowych” warstw społeczeństw zaliczanych do cywilizacji, dostępnych poprzez badania antropologiczne XIX i XX w., aż po tworzenie w rozbitych społecznościach plemiennych i ludowych synkretycznych nowych ruchów religijnych;
3. metodologii obecnej w badaniach przedstawicieli podstawowych szkół etnologicznych, tym samym uzupełniając i wzbogacając zakres kursu: „Wstęp do religioznawstwa”.
Kurs składa się z wykładów i ćwiczeń. Na wykładach przezentowane są syntetycznie kwestie powstania i zmian podstawowych zjawisk religijnych tak, jak są rekonstruowane w nauce współczesnej. Zadaniem ćwiczeń jest zapoznanie uczestników z podstawowymi szkołami etnoreligioznawczymi, oraz wyćwiczenie umiejętności odnajdywania sposobów interpretacji materiałów faktograficznych zgodnie z założeniami metodologicznymi badaczy. Analizowane lektury w I semestrze związane są z klasycznymi teoriami antropologicznymi, w II semestrze stanowią przykłady podejścia do poszczególnych zjawisk religijnych. I semestr kończy kolokwium ze znajomości metod i kierunków etnoreligioznawczych na podstawie skryptu: Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. I (Kraków 1987) dopuszczające do zajęć II semestru, II semestr kończy kolokwium ze znajomości podręcznika: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001, dopuszczające do końcowego, ustnego egzaminu z całokształtu przerabianej problematyki.
TEMATY ZAJĘĆ
1. Etnologia jako nauka, podstawowe terminy etnologii i etnologii religii
Podstawowa charakterystyka dyscypliny, jej przedmiot i metody, relacje między etnologią, etnografią i antropologią, antropologiczne rozumienie i definicje kultury, kultura a natura, kultura jako system. Powstanie, problemy badawcze i przedmiot etnologii religii/antropologii religii. Religia jako element kultury: uniwersalny charakter i funkcje religii. Religia jako sprzężenie obrazu świata i doświadczenia religijnego. Światopogląd, ideologia i problem wyodrębnienia religii od pozostałych elementów kultury. Charakterystyka społeczności tradycyjnych: spory o typ świadomości, struktura społeczna, cechy kultury, dynamika i stosunek do historii, ekonomika, system prawny.
Literatura:
- P. Radin, The World of Primitive Man, New York 1937; - J. E. Lips, U źródeł cywilizacji, Warszawa 1957; - S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1963, - R. Firth, Społeczności ludzkie, Warszawa 1965; - A. Kłoskowska, Akademickie a potoczne pojęcie kultury, „Przegląd Socjologiczny” t. 19 (2/1966); - G. Charbonnier, Rozmowy z Claude Lévi-Straussem, Warszawa 1969; - Mały słownik antropologiczny, Warszawa 1969; - T. Wróblewski, Wstęp do etnografii, Poznań 1969; - A. de Waal Malefijt, Religion and Culture; an introduction to anthropology of religion, London 1970; - W. Pawluczuk, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej, Warszawa 1972; - J. Kurczewski, Prawo prymitywne, Warszawa 1973; - M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 1973; - K. Birket-Smith, Ścieżki kultury, Warszawa 1974; - W. Pawluczuk, Żywioł i forma, Wstęp do badań empirycznych nad kulturą współczesną, Warszawa 1978; - A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983; Wizje człowieka i społeczeństwa w teoriach i badaniach naukowych, red. S. Nowak, Warszawa 1984; - M. Czerwiński, Kultura i jej badanie, Wrocław 1985; - L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986; - Z. Staszczak [red.], Słownik etnologiczny, terminy ogólne, Warszawa 1987; A. L. Kroeber, Istota kultury, Warszawa 1989; - P. Kowalski, Współczesny folklor i folklorystyka; o przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Wrocław 1990; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991, - B. Olszewska-Dyoniziak, Człowiek - kultura - osobowość, Kraków 1991; - M. Buchowski, W. Burszta, O założeniach interpretacji antropologicznej, Warszawa 1992, - K. J. Brozi, Antropologia kulturowa, wprowadzenie, t. 1 (Zarys historii antropologii kulturowej), Lublin 1992, t. 2, Lublin 1994; - M. Carrithers, Dlaczego ludzie mają kultury; uzasadnienie antropologii i różnorodności społecznej, Warszawa 1994; - A. Bronk, Nauka wobec religii, Lublin 1996, s. 169-176; - A. Szyjewski, Po co religioznawstwu etnologia religii?, „Nomos, kwartalnik religioznawczy” 1996, nr 15, s. 5-30; - B. Olszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kultury, Kraków 1996; - M. Filipiak, Socjologia kultury; zarys zagadnień, Lublin 1996; - W. J. Burszta, Antropologia kultury; tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998; - Antropologia kultury; zagadnienia i wybór tekstów, red. A. Mencwel, Warszawa 1998; - A. L. Zachariasz, Kultura; jej status i poznanie, cz I, Lublin 1999; - Ch. Jenks, Kultura, Poznań 1999; - B. Malinowski, Jednostka, społeczność, kultura: Dzieła t. 8, Warszawa 2000; - J. Clifford, Kłopoty z kulturą; dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000; - M. Herzfeld, Antropologia; praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Kraków 2004; - C. Geertz, Interpretacja kultur; wybrane eseje, Kraków 2005; - A. Kuper, Kultura; model antropologiczny, Kraków 2005; - A. Barnard, Antropologia; zarys teorii i historii, Warszawa 2006;
2. Kultura a środowisko, geografia i ekonomika kultur tradycyjnych.
Adaptacyjny charakter kultury, rozróżnienie kultur społeczności zbieraczo-łowieckich, specjalistycznych myśliwskich (rybołówców), pasterskich, rolniczych (kopieniaczych i sprzężajnych). Religia a środowisko w ujęciu ekologii religii, religia jako system adaptacyjny. Rola symbolu i kwestia znaczenia w religii. Przegląd społeczności tradycyjnych w perspektywie czasowej i przestrzennej (kryterium czasowe: społeczności archaiczne, plemienne i warstwa ludowa; kryterium przestrzenne: religie Azji, Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii). Typologie religii tradycyjnych i podstawowe błędy w ich charakterystyce.
- P. Radin, The Mind of the Primitive Man, New York 1937; - K. Moszyński, Człowiek, jego rasy i życie, Warszawa 1939; - C. Daryll Forde, Habitat, Economy & Society, NY 1949, - K. Moszyński, Człowiek, wstęp do etnografii powszechnej i etnologii, Warszawa 1958; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1963; - M. F. Ashley-Montagu [ed.], Culture; Man’s Adaptive Dimension, Oxford 1968; - G. Clark & S. Piggott, Społeczeństwa prahistoryczne, Warszawa 1970; J. van Baal, Symbols for the Communication, Assen 1971; - J. Conrad, Człowiek, rasa, kultura, Warszawa 1971; - G. Bateson, Steps to an Ecology of Mind, New York 1972; - D. J. Greenwood [ed.], Nature, Culture and Human History; A bio-cultural introduction to anthropology, New York 1977; - R. A. Rappaport, Ecology, Meaning and Religion, Berkeley 1979; - M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice, Warszawa 1985; - K. Moszyński, Ludy zbieracko-łowieckie, Cieszyn 1997, - K. Moszyński, Ludy pasterskie, Cieszyn 1997, - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994; - B. Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995; - J. Diamond, Strzelby, zarazki i katastrofy, Warszawa 1998; - J. Olędzki, Ludzie wygasłego wejrzenia; szkice poświęcone wybranym kulturom pierwotnym dawnego i współczesnego świata, Warszawa 1999; - J. Kamocki, Etnologia ludów pozaeuropejskich, Kraków 2003; - L. Krzywicki, Ustroje społeczno-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa, Poznań 2003; - A. A. Szafrański, Geertz a antropologiczne dyskusje wokół religii, Lublin 2007;
3. Antropogeneza a geneza życia duchowego i religii
Istota człowieczeństwa i spór o naturę ludzką, ujęcia biologiczne (socjobiologia, kognitywizm) a fenomenologiczne. Problem altruizmu. Prymaty i ich predyspozycje kulturowe, społeczne, językowe, estetyczne oraz życie duchowe. Ewolucja naczelnych, powstanie form człowiekowatych. Proteroantropy, wyznaczniki ewolucji człowieczeństwa, religiogenne zmiany w budowie mózgu i w relacjach społecznych, australopitekalna hipoteza pochodzenia człowieka. Archantropy, polaryzacja człowieka i pojawienie się inicjacji jako wynik ewolucji, hipotezy życia duchowego archantropów (język, nacięcia, figurka z Berechat Ram, ochra, pochówki z Atapuerki, topory aszelskie, ogień, relacja do padlinożerców). Paleoantropy i archeologiczne ślady wierzeń religijnych: sztuka, nacięcia, ochra, pochówki intencjonalne i szamanizm, skupiska kostne i trofea, spory o kult niedźwiedzia i życie rytualne (orgie mięsne), kosmologia i postać mamuta, lamparta, narzędzia. Pojawienie się neoantropów w ujęciu klado- i anagenetycznym. Problem mitochondrialnej Ewy.
- R. Yerkes, The Great Apes, New Haven-London 1924; - J. Dembowski, Psychologia małp, Warszawa 1951; - M. Wojtonis, Prehistoria intelektu, Warszawa 1951; - R. A. Dart, D. Craig, Na tropach brakującego ogniwa, Warszawa 1963; - W. Köhler, Psychologia prymatów, Warszawa 1956, - J. Campbell, The Masks of God, t. I Primitive Mythology, New York 1956; - A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa 1966; - A. Spirkin, Pochodzenie świadomości, Warszawa 1966; - L. Malson, Wolf Children and the Problem of Human Nature, New York 1972; - W. Ullrich, Zoopsychologia, Warszawa 1973; - J. Goodall, W cieniu człowieka, Warszawa 1974, - D. Morris, Naga małpa, Warszawa 1974; - M. F. Niesturch, Pochodzenie człowieka, Warszawa 1974; - D. Premack, Szympans uczy się języka, „Problemy” 1974, nr 3; - J. R. Napier, Prapoczątki człowieka, Warszawa 1975; - J. Jelinek, Wielki atlas prehistorii człowieka, Warszawa 1977, - E. Morin, Zagubiony paradygmat - natura ludzka, Warszawa 1977; - J. Wolf, Z. Burian, Pradzieje człowieka, Warszawa 1982; - B. Hałaczek, Australopitekalna koncepcja antropogenezy; studium historyczno-krytyczne, Warszawa 1983; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990, - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991; - J. H. Reichholf, Zagadka rodowodu człowieka, Warszawa 1992; - A. Salza, Ewolucja człowieka: hominizacja, środowisko, zachowanie, technika, Atlasy naukowe, Szczecin 1992; - T. Bielicki, O pewnej osobliwości człowieka jako gatunku, Znak 1993, nr (1) 452, s. 22-40; - A. Wierciński, Magia i religia. szkice z antropologii religii, Kraków 1994; - G. Baudler, Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; - B. Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995, - J. Goodall, Przez dziurkę od klucza, Warszawa 1995; - J. Diamond, Trzeci szympans, Warszawa 1996; - R. Leakey, O pochodzeniu człowieka Warszawa 1996; - V. B. Dröscher, Reguła przetrwania, Warszawa 1997; - J. Shreeve, Zagadka neandertalczyka; w poszukiwaniu rodowodu współczesnego człowieka, Warszawa 1998; - C. Sagan, Rajskie smoki; rozważania o ewolucji ludzkiej inteligencji, Poznań 1998; - R. Wrangham, D. Peterson, Demoniczne samce; małpy człekokształtne i źródła ludzkiej przemocy, Warszawa 1999; - Ch. Stringer, R. McKie, Afrykański exodus; pochodzenie człowieka współczesnego, Warszawa 1999; - R. Fouts, S. Tukel Mills, Najbliżsi krewni; jak szympansy uświadomiły mi kim jesteśmy, Poznań 1999; - J. Lejman, Zwierzęcy prześwit cywilizacji; Desmond Morris i etologia współczesna, Lublin 1999; - M. Ridley, O pochodzeniu cnoty, Poznań 2000; - R. Foley, Zanim człowiek stał się człowiekiem, Warszawa 2001; - R. McKie, Małpolud; opowieść o ewolucji człowieka, Warszawa 2001; - I. Tattersall, I stał się człowiek; ewolucja i wyjątkowość człowieka, Warszawa 2001; - R. Lewin, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002; - Е. Я. Режабек, Мифомышление, когнитывный анализ, Москва 2003; - J. Kozłowski, Wielka historia świata, t. 1: Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków 2004; W. McGrew, The Cultured Chimpanzee, Cambridge 2004;- S, Mithen, The Singing Neanderthal, London 2005; - G, Trompf, In Search of Origins; the beginnings of religion In Western Theory and archeological practice, New Delhi 2005; - P. Boyer, I człowiek stworzył bogów…; jak powstała religia, Warszawa 2006; - T. Matsuzawa, M. Tomonaga, M. Tanaka, Cognitive Development in Chimpanzees, Springer 2006; - B. J. King, Evolving God; A provocative view of the origins of religion, New York 2007;
4. Religie górnego paleolitu, okres zbieraczo-łowiecki w dziejach ludzkości
Dymorfizm płciowy, jego symbolika i znaczenie kulturowe, problem oryniackiej W...
Religioznawstwo