zagrożenia.doc

Aleksander Araszkiewicz, Anna Dudzic-Koc

Katedra i Klinika Psychiatrii

Collegium Medicum UMK w Toruniu

Zagrożenia zdrowia psychicznego młodzieży w sytuacjach kryzysowych

W ostatnim czasie wiele mówi się o kryzysie gospodarczym. O jego skutkach dla kraju
i konsekwencjach dotykających obywateli. Szeroko dyskutowane są związane z kryzysem zagrożenia utratą pracy, brak poczucia bezpieczeństwa całych rodzin i pogorszenie poczucia jakości życia. Myśląc o kryzysie pierwsze skojarzenia dotyczą zagrożenia.

Czym jednak z perspektywy naukowej jest kryzys? Znaczenie słowa krisis (gr.) to wybór, rozstrzygnięcie. W literaturze przedmiotu Lindemanna i G. Caplan, (1984) podkreślają,
iż kryzys emocjonalny jest przeszkodą na drodze do ważnych dla jednostki celów życiowych, a dotychczasowe sposoby radzenia sobie są nieskuteczne. Istotne znaczeni ma fakt,
iż sytuacja dla jednostki jest nowa oraz towarzyszy temu okres dezorganizacji. Możemy wyróżnić tzw. kryzysy rozwojowe (normatywne), które obecne są w rozwoju każdej ludzkiej jednostki, a także ludzkich wspólnotach takich, jak np. rodzina oraz kryzysy sytuacyjne (losowe, traumatyczne) - związane z zaistnieniem szczególnie trudnych sytuacji, odbieranych subiektywnie przez jednostkę jako przekraczające jej możliwości poradzenia sobie (Kubacka-Jasiecka, Mudyń, 2003).

Człowiek doświadczający kryzysu musi wypracować nowe sposoby rozwiązania problemu, korzystając z doświadczenia własnego, czy rad innych. Szanse na konstruktywne przezwyciężenie takiej sytuacji trudnej są większe w przypadku jednostki charakteryzującej się dojrzałą osobowością i związanymi z tym właściwościami psychologicznymi. Brak odpowiednich kompetencji do przezwyciężenia kryzysu może prowadzić do podejmowania działań nieadekwatnych i destruktywnych. Człowiek w swoim życiu doświadcza wielu sytuacji kryzysowych. Mogą one stymulować rozwój, bądź być powodem regresu. Szczególnie w okresie dorastania młodzież zmaga się z wieloma sytuacjami nowymi, trudnymi i często subiektywnie ocenianymi jako kryzysowe.

Adolescencja (14-19 rż.) ze względu na biologiczne przemiany organizmu (np. wzrost, uwydatnienie się morfologicznych cech sylwetki kobiecej i męskiej, zmiany w poziomie hormonów) oraz czynniki psychiczne (np. labilność emocjonalna, porównania społeczne, intensywność zachowań), którym towarzyszy kształtowanie własnej tożsamości jest okresem dynamicznych zmian. Zagrożenia związane ściśle z okresem dojrzewania to lęki, zaburzenia odżywiania oraz zachowania destrukcyjne i autodestrukcyjne, uzależnienia i depresja, mogą być szczególnym przejawem destruktywnego rozwiązania kryzysu psychologicznego.

W badaniach dotyczących aktów przemocy zakwalifikowanych jako czyny przestępcze dokonanych przez młodzież obserwuje się na przestrzeni lat 1992-1999 tendencję wzrostową w zakresie rozbojów i wymuszeń, bójek i pobić, uszkodzeń ciała. Wiek sprawców przestępstw jest coraz niższy, a brutalność większa (Tsirigotis, Gruszczyński, Florkowska, 2005). U młodzieży przejawiającej  tego typu zachowania najczęściej rozpoznaje się zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia zachowania, zaburzenia opozycyjno-buntownicze. Źródeł tego typu zachowań upatruje się w interakcji czynników biologicznych i psychospołecznych kształtujących od wczesnego dzieciństwa behawioralne
i osobowościowe właściwości jednostki. Na uwagę zasługuje fakt, że w rodzinach młodzieży dopuszczającej się aktów przemocy stwierdza się stosowanie przemocy wobec dzieci, jako środek wychowawczy. Przemoc jest również częściej stosowana w rodzinach o niższym statusie socjoekonomicznym. Jest to przejaw braku umiejętności znalezienia alternatywnych rozwiązań i środków dyscyplinujących przez rodziców oraz nieumiejętności panowania nad gniewem. Zachowanie takie staje się wzorem postępowania, który dzieci często przenoszą do swoich przyszłych rodzin. Liczne badania wskazują, iż na uczenie się zachowań agresywnych wpływ mają: przemoc stosowana przez ojca, oswajanie się z okrucieństwem poprzez programy telewizyjne i gry komputerowe, a także wzmacniane w szkole akty przemocy, podczas których uczniowie biernie się przyglądają. Akty przemocy dokonywane
w warunkach szkolnych charakteryzują się coraz większą brutalnością. Badania młodzieży gimnazjalnej z miasta Łodzi poddają analizie nasilenie syndromu agresji (mierzone Inwentarzem Psychologicznym Syndromu Agresji IPSA autorstwa Gasia) oraz strukturę zaburzeń zachowania (Kwestionariusz Samooceny dla Młodzieży YSR autorstwa Achenbacha). Grupa młodzieży z Gimnazjum Rejonowego oraz Gimnazjum Centrum dla młodzieży niedostosowanej społecznie lub zagrożonej niedostosowaniem różni się pod względem badanych cech. 80% dziewcząt niedostosowanych społecznie przejawia tendencję do krzywdzenia siebie i samouszkodzeń. Dziewczęta całej badanej grupy uzyskały wyższe od chłopców wskaźniki nasilenia nieuświadomionych skłonności agresywnych. Natomiast dostosowane społecznie dziewczęta uzyskały wyższe niż chłopcy wyniki w skali słownego wyrażania agresji poprzez wrzaski, przeklinanie i kłótnie. Wśród chłopców wyniki w zakresie nasilenia skłonności agresywnych nie różnią się w badanych grupach. Wyniki te zbieżne są
z badaniami J. Szałańskiego w tym zakresie (Pisanko, 2005). Dostrzegalna jest relacja pomiędzy wrogością, nieuświadomionymi skłonnościami agresywnymi a samoagresją zarówno emocjonalną, jak i fizyczną. Samouszkodzenie (self harm) to zamierzone zadawanie sobie bólu i uszkadzanie ciała bez intencji samobójczych. Typowe dla tego rodzaju zachowań autodestrukcyjnych są: początek w okresie adolescencji; wieloletni przebieg oraz częstsze występowanie u kobiet i wielokrotne epizody, często z użyciem różnych metod. Wieloośrodkowe badania ankietowe CASE (Child and Adolescent Self-harm in Europe- CASE study), dotyczące rozpowszechnienia samouszkodzeń wśród dzieci i młodzieży,
nie leczonej  psychiatrycznie, wykazały, że uczniowie dokonujący samouszkodzeń stanowili, w zależności od kraju, od 2,7% do 12,9% badanej populacji (n=30 000). Najczęstszą formą samouszkodzenia  było nacinanie skóry, które występowało u 74,1% badanych. Badania nad przyczynami tego typu zachowań zgodnie wskazują na znaczenie traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa - przemoc fizyczna i seksualna, zaniedbania emocjonalne, a także osierocenie lub innego rodzaju strata (Van der Kolk i in.,1991; Deiter, Pearlman, 2000; za: Kleespies, 2000). Arnold (1995) wyróżnia siedem kategorii związanych z samookaleczaniem określając ich procentowe występowanie: wykorzystanie seksualne - 49%, zaniedbania opieki - 49%, nadużycia emocjonalne 43%, brak komunikacji 27%, przemoc fizyczna 25%, strata/rozłąka - 17 %, inne – 19%. Favazza (1993) wskazuje na silny związek miedzy samouszkodzeniami a „sytuacjami stresującymi” do których zalicza on poza fizycznym bądź seksualnym wykorzystaniem w dzieciństwie, depresję rodziców i hospitalizację we wczesnym dzieciństwie. Wszystkie te sytuacje wiążą się z pewnymi rodzajami niewłaściwego traktowania, zaniedbywania i utraty autonomii.

Poczucie odrzucenia, chęć ucieczki przed sytuacją traumatyczną, brak powodzenia
w porozumieniu się z bliskimi są niektórymi z przyczyn samobójstw. W Polsce według badań epidemiologicznych liczba zamachów samobójczych dzieci do 14 rż. wynosi około 100 rocznie. W latach 1990-2000 odnotowano 30% wzrost liczby samobójstw w grupie młodzieży poniżej 19 rż. (wg danych z 2006 r. osoby w wieku 15-19 lat stanowią 4,5-6,7% wszystkich samobójstw). Doświadczenie sytuacji odbieranej jako nie do zniesienia, z której wybawić może jedynie śmierć jest odzwierciedleniem doświadczania kryzysu z zawężoną oceną sytuacji, gdzie brak innych alternatyw. Schneidman (Hołyst, 2002) wyróżnił wspólne cechy samobójstw: celem jest poszukiwanie rozwiązania problemów; zadaniem- pozbawienie siebie świadomości, aby nie myśleć; bodźcem wywołującym - ból psychiczny nie do zniesienia; stresorem wywołującym – sfrustrowane potrzeby psychiczne; wewnętrzną postawą jest ambiwalencja wobec życia; stan emocjonalny to poczucie bezradności i beznadziejności; poznawczy – zawężenie horyzontów; rodzaj działania określa się mianem ucieczki; formą interpersonalnego komunikowania się jest przekazanie komuś zamiaru samobójczego.
Wielu autorów zgodnie określa tło do popełnienia samobójstwa: - środowisko rodzinne
i społeczne (czynniki sprzyjające – sieroctwo naturalne, społeczne, nadmierny rygoryzm rodziców, dezaprobata otoczenia, nieprawidłowe kontakty rówieśnicze i z nauczycielami); - nieodporność psychiczna uwarunkowana niedojrzałą osobowością i utrata uznawanego systemu wartości; - niska tolerancja na trudne sytuacje i stresy; - osamotnienie; - prezentowane postawy i sine mechanizmy obronne; - chęć naśladowania postaw autodestrukcyjnych przekazywanych przez środki masowego przekazu, jako „prawidłowych wzorców” działania w sytuacjach kryzysowych; -sytuacja wyzwalająca tendencje samobójcze (rozwód lub separacja rodziców, śmierć rodzica, samobójcza śmierć bliskiej osoby, próba samobójcza bliskiej osoby) (Hołyst, 2002; Tomaszek, Pawełczak-Szastok, Bursa, Rojewska, 2008). W literaturze przedmiotu wyróżnia się samobójstwa prawdziwe, rzekome i gesty samobójcze. Tzw. samobójstwa prawdziwe popełniane są najczęściej przez mężczyzn powyżej 50 rż. oraz osamotnionych nastolatków, rzekome natomiast, jako wynik kryzysu egzystencjalnego, gdy utracony został jakiś cel, wartość i jest próbą ucieczki od poczucia beznadziejności. Przykładem może być przypadek 8-latka rzucającego się pod samochód
po stracie rodziców. Za gestami samobójczymi kryje się niedojrzała i niezrównoważona osobowość, są one demonstracyjnym zachowaniem mającym spełnić określony cel (zemsta, szantaż, zwrócenie uwagi na własną sytuację itp.).

Z analizy centralnej statystyki Komendy Głównej Policji w Warszawie (kartoteki
z 2002-2007 roku) wynika, że najwięcej prób samobójczych podejmuje młodzież w wieku
15-19 lat. Młodzi ludzie pytani o powody targnięcia się na własne życie najczęściej podawali złą atmosferę w domu. Z badań Załęskiego (Hołyst, 2002) wynika, że na kolejnych miejscach wskazywane były: alkoholizm ojca i konflikt z nim, niepowodzenia w nauce, konflikt
z rodzeństwem, porzucenie przez sympatię (partnera), konflikt z matką, odrzucenie przez rówieśników. Z przeprowadzonej analizy danych wynika, że znaczna część badanych zgłaszała brak ojca w rodzinie. Nieprawidłowe relacje z ojcem są szczególnym czynnikiem zagrażającym kształtowaniu się systemu norm i wartości moralnych cenionych
w społeczeństwie. Negatywny wpływ na budowanie poczucia tożsamości i poczucia własnej wartości ma postawa agresywna, karząca ojca. Osobę matki badani opisywali najczęściej jako nadmiernie wymagającą, kontrolującą, ochraniającą, chorą, nadużywającą alkoholu
lub nerwową. Taka percepcja rodziców i swojej sytuacji życiowej wyzwala u suicydentów poczucie krzywdy i agresję, jako skutek nadmiernej krytyki i braku bliskich więzi. Niezdolność nawiązywania satysfakcjonujących relacji między dziećmi a rodzicami może wynikać z postawy silnej i autorytarnej matki i słabego introwertywnego ojca ze sporadycznymi wybuchami agresji, które to opisywane są, jako charakterystyczne dla rodziny dysfunkcjonalnej w przypadku samobójstwa (Tomaszek, Pawełczak-Szastok, Bursa, Rojewska, 2008) . System rodzinny w istotny sposób wpływa na to jak nastolatek radzi sobie z wyzwaniami okresu dorastania. Adolescent bardziej niż dziecko jest labilny emocjonalnie, ma tendencje do spiętrzania afektu i reaguje na małe niepowodzenie niewspółmiernie.
Jeśli wykształci tendencje ucieczkowego radzenia sobie z sytuacjami trudnymi i nie znajduje w nikim oparcia może wybrać nawet ucieczkę od życia. Poza dysfunkcyjnym systemem rodzinnym istotną rolę w genezie samobójstw odgrywa system społeczno-kulturowy. Współczesne przemiany, zmiany w funkcjonowaniu rodziny w zakresie pełnionych funkcji
i ról, stosunkowo większy relatywizm wartości, konflikty i kryzys w systemach wartości określają środowisko w jakim dorasta i rozwija się młody człowiek. International Association of Suicide Prevention IASP (Hołyst, 2002) traktując o motywacji do samobójstw wśród młodzieży obok czynników wewnątrzrodzinnych i kryzysu wartości wymienia nieumiejętność utrzymywania pozytywnych relacji z innymi osobami (zwłaszcza określanymi jako znaczące emocjonalnie). Fakt ten wpływa na posiadanie negatywnego obrazu autorytetów, jako skutek dominacji ocen egocentrycznych i afektywnych. Próby samobójcze mają charakter instrumentalny, będąc w istocie wołaniem o pomoc osoby określanej jako nieprzystosowana społecznie.

Sułowska i Sztompka (Hołyst, 2002) opisały sytuację życiową, w jakiej znajdowali się młodzi ludzie pomiędzy 15 a 25 rż., którzy podjęli próbę samobójczą.

Zjawisko samobójstw wśród dzieci i młodzieży jest problemem wymagającym wdrożenia programów zapobiegania. Większość krajów europejskich wprowadziła narodowe programy przeciwdziałania samobójstwom. W Polsce obecnie funkcjonuje w regionie Łódzkim Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży, natomiast narodowy program może zostać wdrożony w ramach Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007-2015, w którym jeden z punktów brzmi: „Zapobieganie zaburzeniom psychicznym przez działania promocyjno-prewencyjne”. Odwołując się do Regionalnego Programu Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży wprowadzonego w Łodzi wyróżnić można zasadnicze cele: wyłonienie czynników ryzyka zachowań samobójczych wśród młodzieży (populacja młodzieży nieleczonej psychiatrycznie oraz młodzieży z diagnozą zaburzenia psychicznego) oraz stworzenie systemu szkoleń ukierunkowanych na zwiększanie umiejętności ekspresji emocji, rozwiązywania problemów, przeciwdziałanie utracie kontroli i kierowania agresji na własną osobę. W pierwszym etapie niezbędne jest przeprowadzenie edukacji nauczycieli
i opiekunów w zakresie identyfikowania zachowań autoagresywnych, z intencją samobójczą
i bez niej, wśród młodzieży, a także czynników ryzyka wystąpienia tych zachowań.
Do czynników zwiększających ryzyko zalicza się: zaburzenia emocjonalne w zakresie lęku, depresji, niedostatecznej kontroli impulsów; problemy w funkcjonowaniu społecznym uczniów, jak powtarzanie klas, wagary, ucieczki z domu, wycofanie, brak zainteresowań
i używanie substancji psychoaktywnych; zachowania autoagresywne i samobójcza śmierć
w najbliższym otoczeniu; doświadczanie przemocy fizycznej i psychicznej; wyrażanie przez ucznia poczucia bezsensu i beznadziejności.

Jak wynika z powyższych czynników zwiększających ryzyko zachowań samobójczych istotne znaczenie ma występowanie zaburzeń psychicznych. Badania suicydologiczne wykazują, że wśród osób z zaburzeniami afektywnymi (uważanymi za największy czynnik ryzyka) zjawisko to jest coraz rzadsze (za sprawą stosowania leków przeciwdepresyjnych). Niegdyś ryzyko wynosiło 15%, natomiast w 2006 roku zmalało do 7-8%. Ponadto wskaźnik ten dla schizofrenii utrzymuje się na poziomie 4,9%. Kolejną wymienianą grupą
są zaburzenia lękowe, które zwiększają współczynnik ryzyka prób samobójczych 3,6-krotnie. Najbardziej zwiększa się ryzyko samobójstwa, gdy współwystępują dwa lub więcej zaburzeń psychicznych. Informacje te są również przydatne z punktu widzenia identyfikowania
i oceniania ryzyka w grupie osób z tego typu zaburzeniami.

Kolejnym etapem programu profilaktycznego jest edukacja uczniów w zakresie czynników chroniących zdrowie psychiczne, istotności wczesnego sygnalizowania problemów rodzinnych i rozpoznawania u siebie i kolegów symptomów depresji i lęku oraz trening rozwoju emocjonalnego i kompetencji społecznych....