Dedukcyjna metoda: rozumowanie polegające na wyprowadzaniu sądów szczegółowych z sądów ogólnych (od ogółu do szczegółu)
Indukcyjna metoda: rozumowanie polegające na wyprowadzaniu wniosków ogólnych ze szczegółowych danych (od szczegółu do ogółu)
Heurystyczna metoda: sposób nauczania (zwany także poszukującym), polegający na naprowadzaniu ucznia na drogę samodzielnego dochodzenia do rozwiązania postawionego zagadnienia.
Obiektywizm: stanowisko zgodnie z którym przedmiot poznania istnieje poza podmiotem poznającym i niezależnie od niego i może być przezeń poznawany w sposób adekwatny; realizm epistemologiczny.
Subiektywizm: stanowisko teoriopoznawcze, zakładające, że przedmiot poznania nie istnieje obiektywnie, lecz jedynie subiektywnie, tj. zależnie od podmiotu (umysłu) poznającego; idealizm subiektywny.
Relatywizm: pogląd filozoficzny, według którego wartości logiczno-poznawcze (prawda, fałsz), etyczne (dobro, zło) i estetyczne oraz związane z nimi normy i oceny mają charakter względny.
Relatywizm etyczny: przekonanie, że wartości etyczne, dyrektywy postępowania, oceny moralne są zmienne historycznie i społecznie. Oceny moralne są zmienne w zależności od warunków, w których są wypowiadane, i od tego, przez kogo są wypowiadane
Absolutyzm: pogląd przeciwstawny relatywizmowi, występujący m.in. w teorii prawdy, etyce, estetyce, według którego prawda, dobro czy piękno mają charakter absolutny, tzn. są niezmienne, wieczne lub przynajmniej niezależne od podmiotu poznającego
Absolutyzm etyczny: przekonanie, że wartości etyczne, dyrektywy postępowania, oceny moralne są stałe, niezmienne historycznie i społecznie.
Konwencjonalizm: kierunek filozoficzny wg którego wszelkie twierdzenia i teorie naukowe mają charakter umowny (są konwencjami).
Intelektualizm etyczny: pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle – jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Emocjonalizm, ogólna nazwa kierunków filozoficznych, które podkreślają rolę uczucia i rozpatrują aktywność poznawczą i wolitywną człowieka w ścisłej łączności z jego życiem uczuciowym.
Woluntaryzm: pogląd, według którego wola ludzka jest głównym czynnikiem kształtującym zarówno poznanie, jak i przedmiot poznania.
Empiryzm: kierunek w teorii poznania wywodzący poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego.
Empiryzm metodologiczny, przeciwstawiając się racjonalizmowi metodologicznemu, broni tezy, że poznanie prawdziwe jest zawsze oparte na poprzedzającym je doświadczeniu i jedynie w nim może znajdować uzasadnienie.
Empiryzm genetyczny: pogląd, wg którego umysł jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (tabula rasa), które dostarczane mu są (bezpośrednio lub pośrednio) przez doświadczenie.
Tabula rasa [łac., czysta, nie zapisana tablica], obrazowe określenie, wskazujące na brak jakichkolwiek znaków i treści w umyśle przed procesem poznania
Natywizm: pogląd przyjmujący istnienie idei (cech) wrodzonych, niezależnych od doświadczenia
Sensualizm: pogląd, według którego źródłem poznania są wrażenia zmysłowe
Scjentyzm: pogląd filozoficzny głoszący, że uzyskanie prawdziwej wiedzy o rzeczywistości jest możliwe przez poznanie naukowe i stanowi warunek pozytywnych przemian życia społecznego.
Humanizm: 1) prąd umysłowy i kulturalny Odrodzenia przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem, akcentujący możliwości ludzkiego rozumu. 2) postawa wyrażająca się w uznawaniu człowieka za najwyższą wartość moralną i źródło wszelkich innych wartości
Pluralizm: zasada gwarantująca różnym grupom społecznym, politycznym, kulturowym prawo wyrażania swych interesów oraz udział w sprawowaniu władzy
Utylitaryzm: doktryna etyczna głosząca, że pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Dążenie do dobra własnego służy dobru społecznemu
Pragmatyzm: kierunek powstały w końcu XIX w. w USA, postulujący praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich praktycznych skutków (użyteczność jako kryterium prawdy)
Eugenika: pogląd zakładający możliwość doskonalenia cech dziedzicznych człowieka; celem eugeniki jest ustalanie i utrwalanie warunków pozwalających na rozwój dodatnich cech dziedzicznych i ograniczenie ujemnych (zwł. chorób dziedzicznych). W zakres eugeniki wchodzi poradnictwo, świadome rodzicielstwo, walka z alkoholizmem i chorobami wenerycznymi, zagadnienia higieny pracy, higieny psychicznej itp.
Rasizm: pogląd oparty na tezie o nierównowartości biologicznej, społecznej i intelektualnej ras ludzkich, łączący się zwykle z wiarą we wrodzoną wyższość określonej rasy
Etnocentryzm: postawa właściwa członkom jakiejś grupy (etnicznej czy społecznej), wyrażająca się w skłonności do uważania własnej grupy i jej kultury za lepsze od innych
Darwinizm społeczny: pogląd przenoszący do badań nad społeczeństwem koncepcję walki o byt i doboru naturalnego darwinizmu biologicznego. Przekonanie, że rozwój społeczny jest funkcją między- i wewnątrzgrupowej walki o byt, w której zwyciężają silniejsze jednostki i grupy.
Autorytaryzm: system wartości jednostek i grup wynikający z całkowitego podporządkowania się intelektualnego i emocjonalnego jednostki lub grupy autorytetowi indywidualnemu lub zbiorowemu.
Autorytaryzm polityczny: system rządów, w którym władza jest sprawowana przez armię, aparat biurokratyczny lub partię, zwykle po dokonanym zamachu stanu; zw. „rządami silnej ręki”; rząd nie jest oparty na większości parlamentarnej i nie podlega kontroli społecznej, chociaż mogą występować elementy demokracji (np. samorząd), a wiele spraw ekonomicznych, społecznych, religijnych, kulturalnych jest pozostawionych aktywności indywidualnej
Totalitaryzm: system organizacji państwa polegający na ingerencji władz we wszystkie dziedziny życia politycznego, społecznego, kulturalnego itp. oraz na sprawowaniu nad nimi całkowitej kontroli
Indoktrynacja: systematyczne, natarczywe wpajanie jakiejś idei, doktryny, zwłaszcza politycznej, często za pomocą środków masowego przekazu
Uniformizacja: ujednolicenie, nadanie czemuś jednolitego kształtu, wyglądu, charakteru, jednakowej postaci
Inżynieria społeczna: praktyka stosowania praw i zasad socjologii w życiu społecznym (socjotechnika), przeprowadzania zmian społecznych wg ustalonego z góry projektu.
Oligarchia: forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę osób wyłonioną przeważnie spośród arystokracji rodowej lub najbogatszych warstw społeczeństwa
Permisywizm: postawa nieograniczonej tolerancji, zakładająca bezużyteczność lub nawet szkodliwość zakazów obyczajowych („róbta co chceta”)
Solidaryzm: pogląd, według którego podstawową cechą społeczeństwa jest naturalna wspólnota interesów wszystkich klas i warstw, niezależnie od różnic majątkowych i społecznych
Państwo opiekuńcze (ang. welfare state), koncepcja państwa koncertującego się na rozwiązywaniu problemów społecznych, gwarantującego np. osłony socjalne, zasiłki dla bezrobotnych, powszechny dostęp do bezpłatnego, państwowego szkolnictwa i służby zdrowia. Wydatki socjalne finansowane są wysokimi podatkami.
Państwo minimum: koncepcja państwa ograniczonego do roli „nocnego stróża”, strażnika życia, wolności i własności obywateli. Państwo pozostawia jednostkom swobodę działań dbając jedynie o zachowanie porządku i bezpieczeństwa
Etatyzm: przekonanie, że państwo powinno odgrywać kluczową rolę w regulowaniu procesów gospodarczych i społecznych
Paternalizm (pater-ojciec): arbitralny i autorytarny sposób rządzenia lub zarządzania, który polega na dążeniu do drobiazgowego zaprogramowania życia społecznego przez ośrodek kierowniczy. Postrzeganie państwa jako opiekuna i wychowawcy społeczeństwa
Elitaryzm: pogląd społeczno-polityczny głoszący potrzebę wyodrębniania w społeczeństwie elit rządzących, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami
Egalitaryzm: postulat równouprawnienia obywateli pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym
Indywidualizm:
przekonanie, że potrzeby jednostek są ważniejsze niż potrzeby zbiorowości
Kolektywizm: przekonanie, że potrzeby wspólnoty są ważniejsze niż potrzeby jednostki. Człowiek powinien podporządkować się interesowi grupowemu
Nacjonalizm: postawa społeczno-polityczna i ideologia uznająca interes własnego narodu za wartość najwyższą
Internacjonalizm, dążenie do równouprawnienia, przyjaźni i współpracy wszystkich narodów»
Nacjonalizacja (upaństwowienie): przejęcie przez państwo środków produkcji stanowiących własność prywatną lub pozbawionych właściciela
Kolektywizacja: nadawanie czemuś formy zbiorowej, kolektywnej, zwłaszcza przekształcanie (często przymusowe) drobnych indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie, spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne
Marksizm: koncepcja filozoficzna, ekonomiczna i społeczno-polityczna sformułowana przez K. Marksa i F. Engelsa, głosząca materializm ontologiczny, w teorii poznania realizm, w historiozofii materializm historyczny, w ekonomii krytykę gospodarki kapitalistycznej, w programie społeczno-politycznym walkę klas, dyktaturę proletariatu, rewolucję społeczną, egalitaryzm, historyczną konieczność przejścia od kapitalizmu przez socjalizm do komunizmu.
Socjalizm: ideologia głosząca program zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji i postulująca zbudowanie ustroju , opartego na własności społecznej. Socjaliści odwołują się do takich wartości, jak równość, wspólnota, sprawiedliwość społeczna. Atakują kapitalizm, który wg nich prowadzi do alienacji, atomizacji i wyzysku. W szczególnie rozwiniętej postaci idee te znalazły wyraz w pracach K. Marksa i F. Engelsa (marksizm).
Komunizm: doktryna głosząca program zniesienia prywatnej własności środków produkcji, postulująca zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i równym podziale dóbr. ideologia postulująca równość (egalitaryzm) i wspólnotowość w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu. Mianem komunizmu określa się także totalitarny ustrój oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii, centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji
Stalinizm, okres w historii Związku Radzieckiego (1929-1956) oraz większości państw komunistycznych (1948-1956) charakteryzujący się oficjalnym kultem J. Stalina, kontrolą aparatu partyjno-państwowego nad życiem społecznym i gospodarką, terrorem policyjnym i izolacją od świata zewnętrznego.
Liberalizm: nurt ideowo-polityczny oparty na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głoszący, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego.
Konserwatyzm: nurt ideowo-polityczny przyrównujący społeczeństwo przyrównują do żywego organizmu, który wyrasta na podłożu przeszłości i tradycji. Człowiek jest postrzegany jako istota społeczna związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji.
Faszyzm: ruch polityczny sprawujący władzę we Włoszech 1922-43 i stojąca za nim doktryna społeczno-polityczna; pojęcie z czasem uogólniono na szereg pokrewnych ideowo ruchów politycznych. Doktryna faszyzmu opierała się na idei absolutyzmu państwowego, syndykalizmu, elitaryzmu, nacjonalizmu, idei wodzostwa. Faszyści głosili kult czynu i silnego człowieka, odwoływali się do idei imperialnych, odrzucali demokrację. W praktyce politycznej dyktatorska władza w państwie przypadała wodzowi wspieranemu przez monopartię i jej zbrojne bojówki.
Teocentryzm: pogląd uznający Boga za najwyższą wartość, przyczynę, ośrodek i cel wszystkiego, co istnieje
Antropocentryzm: 1. pogląd, według którego człowiek jest ośrodkiem i celem świata, a wszystko w przyrodzie dzieje się ze względu na niego. 2. interpretacja świata wyłącznie z punktu widzenia doświadczenia ludzkiego.
Paideia: grecki słowo oznaczające „wychowanie” i „kulturę”. Rozumiane często jako wykształcenie praktyczne, przygotowujące młodzież do bycia dobrymi obywatelami polis. Wg Platona paideia to proces obejmujący całe życie człowieka, polegający na formowaniu go w oparciu o idealny obraz bytu i prowadzący do oglądu prawdziwej, idealnej rzeczywistości
Kalokagatia: w starożytnej Grecji ideał harmonijnego połączenia w człowieku piękności ciała z dobrocią i dzielnością moralną.
Anamneza: u Platona — pogląd wskazujący, iż poznanie odbywa się poprzez przypominanie sobie przez duszę idei, które oglądała przed wcieleniem się w ciało człowieka.
Sofiści: nauczyciele w Atenach V–IV w. p.n.e. przygotowujący obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Posługiwali się metodą empiryczno-indukcyjną, głosili relatywizm ludzkiego poznania, swoim rozważaniom stawiali przede wszystkim cel praktyczne. Przedstawiciele: Protagoras, Gorgiasz.
Efebia: w starożytnej Grecji od IV w. p.n.e. forma przysposobienia wojskowego synów pełnoprawnych obywateli. W okresie hellenizmu (III–I w. p.n.e.) nieobowiązkowa, o charakterze elitarnym - kładła nacisk na wykształcenie intelektualne.
Sztuki wyzwolone: łac. artes liberales, przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej Europie. Dzieliły się na 2 stopnie: trivium — obejmujące gramatykę, retorykę, dialektykę, i quadrivium — obejmujące arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię.
Reformacja: ruch religijno-społeczny w chrześcijaństwie zachodnim w XVI w., który doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i powstania protestantyzmu. Zapoczątkowana 1517 wystąpieniem M. Lutra przeciwko sprzedawaniu odpustów. Stawiała sobie za cel moralną i teologiczną odnowę Kościoła przez powrót do Biblii i nauk głoszonych przez pierwotny Kościół.
Kontrreformacja: nurt w Kościele katolickim kształtujący XVI–XVII w. reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację. Celem była rekatolicyzacja ludności w krajach protestanckich. Za początek i podstawę programową k. uważa się postanowienia soboru trydenckiego (1545–63).
Scholastyka: okres w rozwoju filozofii średniowiecznej (IX–XV w.) obejmujący różnorodne kierunki filozoficzne, których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem. Powstała jako wyraz przekonania o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy (zgodnie z formułą św. Anzelma: fides quaerens intellectum „wiara szukająca rozumienia”). Przyjęta w scholastyce metoda naukowa polegała na konfrontowaniu danych objawienia (Pismo Święte i Tradycja) oraz komentujących je autorytetów (gł. św. Augustyna) z rozumowaniem logicznym lub metafizycznym oraz akceptowanymi autorytetami starożytności pogańskiej (np. Arystotelesa).
Boloński model uniwersytetu: uniwersytet jako korporacja studentów, którzy wybierali spośród siebie rektora, najmowali i opłacali profesorów.
Paryski model uniwersytetu: uniwersytet jako korporacja profesorów, którzy ze swego grona wybierali władze uczelni: rektora i dziekanów. Studenci grupowali się w nacje (korporacje studenckie).
Endecja: Narodowa Demokracja, prawicowy ruch polityczny, powstały w Polsce na przełomie XIX i XX w., wpływowy w okresie II Rzeczypospolitej. Głosił hasła solidaryzmu i egoizmu narodowego. Czołowi działacze: Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Jan Ludowik Popławski.
Herbartyzm: system pedagogiki opracowany przez J.F. Herbarta i jego uczniów. Jednym z jego elementów jest oparcie zasada nauczania na stopniach formalnych, takich jak: przygotowanie, podanie nowego materiału, powiązanie go z materiałem przyswojonym poprzednio, usystematyzowanie, zastosowanie zdobytej wiedzy.
System klasowo-lekcyjny: sposób organizacji nauczania zbiorowego polegający na podziale uczących się na grupy o jednakowym stopniu zaawansowania w nauce (klasy), programu nauczania — na części przeznaczone do zrealizowania w określonym czasie (zwykle roku) przez każdą z klas, dnia pracy szkolnej — na samodzielne jednostki, zw. lekcjami. Idea klas zrodziła się w XV w. w szkołach braci wspólnego życia w Niderlandach. Podjął ją i rozwinął J. Sturm w swoim gimnazjum w Strasburgu (zał. 1536), a uzasadnił teoretycznie J.Á. Komenský w Wielkiej dydaktyce (1657).
Plan daltoński: system organizacji nauczania oprac. i wprowadzony 1920 do szkół w Dalton przez amerykańską nauczycielkę H. Parkhurst. W miejsce tsystemu klasowo-lekcyjnego wprowadzał indywidualne miesięczne przydziały pracy, których wykonania uczeń podejmował się dobrowolnie. Nie stosowano też ograniczeń sposobu i tempa pracy, uczeń wykonywał ją samodzielnie, korzystając ze specjalistycznych pracowni (laboratoriów), w których niezbędnej pomocy udzielali mu nauczyciele-konsultanci.
Metoda projektów: system nauczania opracowany w latach 20. XX w. przez amerykańskich pedagogów W.H. Kilpatricka i J.A. Stevensona. Zrywał z przedmiotowym układem treści nauczania, koncentrował naukę z różnych dziedzin wiedzy wokół projektów, tj. zadań praktycznych i ćwiczeń tematycznych często wybieranych przez samych uczniów, odpowiadających ich zainteresowaniom i ...
siwiutka891