Artykuł opublikowany w "Pracach Bibliotekoznawczych" nr 2, Kraków, 1985 (Rocznik Naukowo - Dydaktyczny ; Z. 89), s. 31-59
Dzieje biblioteki oo. Cystersów w Mogile należy rozpatrywać nie tylko na tle wydarzeń historycznych, ale również w powiązaniu z działalnością tego zakonu w zakresie szkolnictwa, nauki, sztuki oraz w powiązaniu z praktyczną działalnością mnichów. Praca zakonników konwentu mogilskiego na polu naukowym i kulturalnym ściśle łączyła się z potrzebą posiadania własnego warsztatu pracy w postaci biblioteki. Dzieje tej biblioteki nie zostały do dnia dzisiejszego gruntownie zbadane ani tym samym rzetelnie opracowane, toteż niewiele publikacji ukazało się na ten temat. Najczęściej pisano o klasztorze mogilskim z pozycji architekta, historyka sztuki, konserwatora zabytków lub przewodnika po zabytkach.
Wśród artykułów i pozycji książkowych, jakie ukazały się do tej pory, tylko praca Marii Dembowskiej Biblioteka ojców Cystersów w Mogile została w całości poświęcona książnicy tego starego opactwa. Autorka nie sięgała jednak w przeszłość, ograniczając się wyłącznie do XIX i XX wieku. Nawet w monumentalnej pracy monograficznej o klasztorze mogilskim, opracowanej w poprzednim stuleciu, niewielki rozdział dotyczący biblioteki podaje skąpe informacje, nie wyczerpujące zagadnienia. We wszystkich opracowaniach dotyczących Mogiły wiadomości o bibliotece i jej zbiorach przekazane zostały wycinkowo i fragmentarycznie. Czym tłumaczyć taki stan rzeczy. Może wynikł on z obawy mnichów mogilskich przed ujawnieniem szerszemu ogółowi cennych skarbów, których są właścicielami. Obawy ich nie są bezpodstawne. O. Gerard Kowalski w przedmowie do Katalogu Archiwum Opactwa Cystersów w Mogile opisuje sytuację, jaka zaistniała po ogłoszeniu drukiem Monografii opactwa. Wiele osób, pseudobibliofilów, pod pretekstem naukowych zainteresowań splądrowało archiwum i bibliotekę. W wyniku tych wizyt Monasterium utraciło cenne dyplomy, pieczęcie, rękopisy, druki itp. Obawa przed ponownym zachęceniem przypadkowych miłośników ksiąg do takiej właśnie działalności jest chyba silniejsza od chęci podzielenia się z innymi faktem posiadania cennych i rzadkich zbiorów. A może pokutuje życzenie wyrażone przez Sebastiana Kiełczewskiego w XVII wieku, aby wszelkie informacje dotyczące historii klasztoru były zachowane wyłącznie przez mnichów mogilskich. Kronikarz ten zastrzegł sobie, aby napisaną przez niego kronikę nie tłumaczono nigdy na język polski. Uważał, że pozostawiając ją w oryginale łacińskim, ograniczy odbiór jej treści do kręgu osób duchownych.
Powstawanie biblioteki w klasztorze oo. Cystestów w Mogile było związane z funkcjami, jakie przyszło pełnić temu opactwu na przestrzeni wieków. Aby lepiej zrozumieć przyczyny, dla których mnisi dbali o swoją bibliotekę i zabiegali o jej rozwój, aby poznać przyczyny i motywy, dzięki którym zostali miłośnikami ksiąg i często po nie sięgali, należy spojrzeć na Monasterium[1] nie tylko jak na zgromadzenie osób duchownych, ale też jak na ośrodek życia naukowego i kulturalnego.
Zakon Cystersów, począwszy od XII wieku, był znany zarówno wśród duchownych, jak i osób świeckich. W ciągu wieków przyczynił się do rozwoju przemysłu i kultury rolnej. Był także inspiratorem rozwoju nauki i sztuki[2] . Poświęcając wiele uwagi problemom nauki i nauczania, starał się zabezpieczyć swoim bibliotekom wartościowe księgozbiory[3] . Cystersi dotrzymywali kroku ośrodkom szerzącym myśl twórczą i nowe prądy intelektualne. Klasztory ich powszechnie uznawano za znaczące dla rozwoju kultury. Wokół nich gromadzili się ludzie nauki i sztuki oraz znani politycy [4].
W Polsce tego typu klasztorem cysterskim była Mogiła. Mogilski klasztor oo. Cystersów sprawował mecenat nad nauką i sztuką i do XVIII wieku był ważnym skupiskiem uczonych. Mnichom mogilskim nie były obce zajęcia naukowe i artystyczne. Niektórzy ojcowie zakonni byli absolwentami studiów teologicznych prowadzonych na Uniwersytecie Krakowskim np. Erazm Ciołek, Marcin Białobrzeski i Paweł Piasecki. Inni braci kształcili się we własnym kolegium zakonu w Mogile[5] .
Reguła zakonu cystersów nakazywała ciągłe dokształcanie się mnichów i kultywowanie nauki jako jednego z ważniejszych obowiązków zakonnych. Obowiązek studiów, ze szczególnym naciskiem nałożył na cystersów papież Benedykt XII w roku 1335. Wcześniej jeszcze, bo w 1245 roku papież Innocenty IV zatwierdził utworzenie w Paryżu Kolegium św. Bernarda jako centralnego ośrodka kształcenia cystersów. Kolegium to wciągu całego średniowiecza spełniało dla zakonu istotne znaczenie w zakresie nauki. Drugim ważnym ośrodkiem został w XV wieku Kraków. Na podstawie bulli papieskiej z 1401 roku, na prośbę króla polskiego Władysława Jagiełły, doszło do utworzenia Seminarium Cysterskiego przy Akademii Krakowskiej[6] . Tego też roku pierwsi cystersi podjęli studia teologiczne w Akademii Krakowskiej. Studium Cysterskie działało pod pieczą Mogiły, która zarazem posiadała władzę zobowiązywania opactw leżących w obrębie państwa polskiego do kształcenia i zdobywania stopni teologicznych przez ich kleryków jedynie w Krakowie.
Od XV wieku Kraków jako centrum kształcenia młodzieży cysterskiej był obok Paryża jedynym miejscem, gdzie mogły odbywać się powszechne studia cysterskie. Tylko te dwa ośrodki zdołały zachować charakter studium otwartego dla wszystkich. Udostępnienie krakowskiego studium mnichom całego zakonu okazało się ważnym osiągnięciem XV wieku [7]. Wynikające z postanowień lat 1416-1417 związanie tego studium z klasztorami cysterskimi metropolii gnieźnieńskiej, magdeburskiej, ryskiej, ostrzechomskiej, praskiej, lwowskiej oraz z klasztorami działającymi na Śląsku, rozszerzyło wymianę myśli naukowej i korzystnie wpłynęło na szybszy rozwój intelektualny i kulturalny mogilskich mnichów[8] .
Ważną dla dalszego rozwoju studium była także decyzja papieża Marcina V z 1429 roku. Ustanawiała ona opata mogileńskiego sędzią, obrońcą i stróżem praw, przywilejów i majętności zarówno Akademii, jak i jej społeczności tj. profesorów i studentów. Będąc zaś konserwatorem praw Akademii, pełnił opat mogilski odpowiedzialną funkcje łącznika w zacieśnieniu stosunków miedzy uczelnią, a klasztorem[9] . Ponadto na podstawie przywileju papieża Klemensa VII z 1531 roku opat Mogiły uzyskał prawo zasiadania w katedrze krakowskiej między kanonikami.
Kontakty z Uniwersytetem przynoszące zakonowi w XV wieku wiele pożytku głównie w wymianie myśli i wspólnych rozważań filozoficzno-teologicznych, zaczęły się w następnym stuleciu rozluźniać. Po Soborze w Trydencie (od 1545 do 1563) prawie całkiem ustały i tylko nieliczni cystersi nadal studiowali w tej uczelni. Wydawane przez opata mogilskiego Erazma Ciołka [10] polecenia, by z poszczególnych klasztorów wysyłać do Krakowa przynajmniej po jednym uczniu, nie zostały zrealizowane. O to samo zabiegali również jego następcy: Andrzej Dunin Spot [11] i Marcin Białobrzeski Wyraźna poprawa nastąpiła dopiero po wizytacji Edmunda Cruce`a przeprowadzonej w drugiej połowie XVI wieku [12] . Trwałym wynikiem tej wizytacji było utworzenie w 1580 roku polskiej prowincji cysterskiej. Po przeprowadzeniu wizytacji we wszystkich klasztorach cysterskich w Polsce Edmund Cruce zwołał kapitułę w Wągrowcu. Podczas jej trwania powstał zbiór reguł i obowiązków zakonnych, które znalazły się w tzw. statutach Edmunda Cruce`a. Statuty te miały być przechowywane w każdym archiwum klasztornym. Ustanowiono, że opat klasztoru ponosi odpowiedzialność za przechowywanie i udostępnianie tego dokumentu. Jeden z fragmentów informował, że na początku wielkiego postu wydawane zostaną zakonnikom książki z biblioteki, stosownie do uznania prezesa kapituły, które po przeczytaniu w całości zwrócą [...]. W sali przyległej kościołowi [...] będzie podręczna biblioteczka z dzieł ascetycznych, a przede wszystkim: Biblia, Katechizm, dzieła św. Bernarda, Reguła św. Benedykta z komentarzem, Martyrologium, Księgi zwane Usuum (zwyczajów) i Ordynarii (porządku zakonnego); te i inne do wspólnego czytania przeznaczone, będą do miejsca łańcuszkami, by ich stamtąd nie brać[13] . Rezultat Edmunda Cruce`a stały się jeszcze bardziej widoczne w XVII wieku, kiedy to 13 maja 1682 roku odbyła się, pod przewodnictwem Justyniana Bernarda Zaruskiego - opata sulejowskiego, kapituła w Mogile. Kapituła ta uchwaliła m.in. szczegółowe przepisy dotyczące archiwów i bibliotek klasztornych.
Wiek XVII przyniósł nowe rozwiązania w dziedzinie szkolnictwa cysterskiego. Już w 1604 roku wikariusz generalny zwrócił uwagę na fakt, że cystersi w Polsce nie posiadają wspólnego instytutu. Do tej pory mnisi musieli zdobywać wykształcenie w Akademii Krakowskiej względnie u jezuitów [14] . Nadmienić należy, że związki cystersów mogilskich z jezuitami datują się od końca XVI wieku. Prawie przez cały XVII wiek cystersi posyłali swoich klerów do kolegiów jezuickich w Poznaniu i Kaliszu. Oprócz tego znaczna część mnichów prowadziła we własnych klasztorach wykłady dla swoich alumnów w zakresie filozofii i teologii. Zdarzało się też, że sąsiadujące ze sobą klasztory, na mocy wspólnego porozumienia, gromadziły swoich uczniów w jednym z domów zakonnych, by tam dla wszystkich zainteresowanych prowadzić wykłady. Tego rodzaju studia, które dążyły do uniezależnienia się od dotychczasowego centrum kształcenia cystersów posiadały w XVII wieku klasztory w Mogile, Pelplinie i Oliwie.
W klasztorze mogilskim szkoła filozoficzna dla młodzieży zakonnej założona została w 1647 roku. Mogilskie Studium Partykularne powstało z inicjatywy opata- komendarza [15] Pawła Piaseckiego (1624-1649) i przetrwało z małymi przerwami, aż do utworzenia w klasztorze mogilskim Studium Prowincjalnego w 1718 roku. Jedynie podczas wojen szwedzkich szkoła filozoficzna całkowicie zawiesiła swoją działalność[16] . Studium Partykularne bardzo szybko rozwijało się i wkrótce zaczęło brakować miejsca dla tych, którzy tu pragnęli zdobywać wiedzę. Przez cały okres swojej działalności cieszyło się wielką popularnością. Chociaż w dziedzinie szkolnictwa cystersi mieli swoje osiągnięcia (np. Studium Cysterskie przy Akademii Krakowskiej, Studium Partykularne w Mogile, cystersi mogilscy byli profesorami w Akademii Krakowskiej, prowadzili kursy filozofii i teologii w innych klasztorach cysterskich), to jednak myśl o założeniu własnego studium teologicznego była wśród mnichów nadal żywa. Została ona zrealizowana podczas kapituły w Wągrowcu w 1692 roku, na której postanowiono urządzić dwa seminaria w Wągrowcu i w Mogile.
Na początku XVIII wieku w klasztorze mogilskim doszło do utworzenia odrębnego seminarium teologicznego dla cystersów wszystkich polskich opactw [17]. Rozpoczynające swoją działalność tzw. Collegium Provinciale uzyskało m.in. prawa paryskiego Kolegium św. Bernarda, przynależnego do Sorbony. Kurs kolegium filozoficznego i teologicznego realizowany w Mogile trwał pięć lat, a absolwent owego seminarium mógł otrzymać tytuł doktora na tych samych warunkach, jak w Akademii Krakowskiej. Dla odbywania dysput i prowadzenia wykładów utworzono w południowym skrzydle klasztoru specjalną, obszerną salę, w której gromadzili się alumni cysterscy z różnych opactw, popisujący się swoja wiedzą teologiczną. Kolegium to istniało do 1786 roku pod nazwą Collegium Provinciale względnie Collegium Generalne[18] .
Klasztor w Mogile cieszył się szacunkiem i względami królów polskich. Opaci i ojcowie klasztoru w Mogile - jako ludzie pochodzący z rodów szlacheckich - mieli możliwość bezpośredniego kontaktu z przedstawicielami państwa polskiego. Stałymi gośćmi Monasterium byli m. in. Zygmunt I Stary, Zygmunt II August, Stefan Batory, Zygmunt III Waza i Jan Kazimierz. Opaci mogilscy umieli również pozyskiwać dla siebie wielu zacnych mężów ze szlachty i arystokracji[19] . Często otrzymywał klasztor od królów, ważne dla utrzymania swej rangi, przywileje. Niektórym z opatów czy braci zakonnych przypadał zaszczyt prowadzenia kancelarii królewskiej, jak też uczestniczenia w imieniu króla w rozmaitych misjach poselskich np. opat mogilski Stefan brał udział w koronacji Władysława Łokietka na zamku wawelskim w 1300 roku; natomiast Jan Stecker, również uczony opat Mogiły, sprawował liczne poselstwa od króla Władysława Jagiełły, a w tym także na Soborze w Konstancji w 1418 roku; zaś opat Marcin Białobrzeski był posłem ze strony króla i Kościoła na XVI - wiecznych sejmach koronnych; z kolei opat Jan Dönhoff sprawował poselstwo od króla Jana III Sobieskiego do papieża Innocentego XI z listem królewskim i chorągwią Mahometa - symbolem zwycięstwa Polaków nad wojskami tureckimi pod Wiedniem w 1683 roku[20] .
Pierwsze większe księgozbiory w wielu państwach zlokalizowane były głównie w klasztorach. Dzieje ich ściśle łączyły się z historią kraju, jak również z przeobrażeniami dokonującymi się w łonie samego kościoła. Przeżywały swój rozkwit względnie zmierzch zgodnie z jego rozwojem czy upadkiem[21]. Szczególnie wiek XVII charakteryzował się dynamiką życia politycznego. W Polsce stulecie to wypełniały wojny szwedzkie i wojny z Turkami, konfederacje, debaty sejmowe, rokosze a nade wszystko procesy związane z ewolucją ustroju politycznego (przejście od demokracji szlacheckiej do rządów oligarchii magnackiej). W tym to okresie sieć bibliotek klasztornych pokrywała się w Polsce z siecią klasztorów. Zagęszczała się ona systematycznie przez całe XVII stulecie, chociaż od jego połowy coraz wolniej [22] . Wiele z tych bibliotek posiadało cenne księgozbiory np. dwie biblioteki cysterskie: jedna w Mogile, a druga w Szczyrzycu. Są one ...
odkkalisz