Azbest - nara.pdf - Czynniki szkodliwe - Gosia_BHP

BEZPIECZEŃSTWO PRA CY 2/2004

dr hab. EDWARD WIĘCEK prof. PŁ

Katedra Inżynierii Środowiska

Politechnika Łódzka

— narażenie i skutki zdrowotne

W artykule przedstawiono problemy zawodowej, parazawodowej i środowiskowej

ekspozycji na włókna azbestowe. Jak wynika z badań klinicznych i epidemiologicznych,

narażenie na pyły azbestu jest związane z rozwojem pylicy azbestowej, raka płuca oraz

nowotworów opłucnej i otrzewnej. W pracy przedyskutowano możliwe mechanizmy

tych chorób. Przedstawiono także zapadalność na azbestozależne choroby zawodowe

w Polsce i ryzyko nowotworowe przy różnych scenariuszach narażenia.

Asbestos – Exposition and Health Effects

This paper presents the health effects of occupational, para-occupational and environmental

exposition to asbestos fibres. Both clinical and epidemiological studies have shown that expo-

sition to asbestos dusts is associated with asbestosis, lung cancer and tumors of mesothelial

and peritoneal tissues. In the article the possible mechanisms of these diseases are discussed.

The incidence to occupational asbestos-related diseases in Poland, and carcinogenic risk for

different exposure scenarios are also presented.

Wstęp

W ostatnich dwóch dziesięciole-

ciach zaobserwowano znaczący postęp

w zakresie poprawy warunków środo-

wiska pracy. Wentylacja, hermetyzacja

procesów technologicznych, nowe

technologie oraz restrykcyjne unormo-

wania prawne przyczyniły się do istot-

nego obniżenia stężeń i natężeń wielu

czynników szkodliwych dla zdrowia,

w tym czynników kancerogennych, do

których zakwalifikowano wszystkie

rodzaje azbestów. Współcześnie istnieje

dostateczna liczba dowodów opartych

zarówno na badaniach doświadczalnych

na zwierzętach, jak i na wynikach badań

epidemiologicznych, pozwalających na

uznanie wszystkich rodzajów azbestu za

substancje rakotwórcze dla człowieka

[1]. Wielkość ryzyka nowotworowego

i umiejscowienie nowotworu zależne są

od wielu czynników, ale rodzaj azbestu,

stężenie włókien respirabilnych (o dłu-

gości powyżej 5 μm i średnicy poniżej

3 μm oraz stosunku długości do średnicy

powyżej 3:1) i czas narażenia wydają się

być najważniejsze.

Mimo poprawy warunków pracy,

azbestozależne choroby zawodowe i pa-

razawodowe w dalszym ciągu stanowią

poważną przyczynę niezdolności do pra-

cy, niepełnosprawności i przedwczesnych

zgonów. Wynika to z długiego okresu

(20 – 40 lat) jaki upływa od pierwszej

ekspozycji na pył azbestowy do rozwoju

i ujawnienia się takich chorób, jak pylica

azbestowa (azbestoza) i nowotwory (raki

układu oddechowego, międzybłoniaki).

Można przewidywać, że tendencja ta

będzie się utrzymywać także w XXI

wieku.

Z badań przeprowadzonych w Au-

stralii wynika, że pomiędzy rokiem

1987 i 2025 zostanie stwierdzonych

w tym kraju około 13000 przypadków

międzybłoniaka, 40000 przypadków

raka płuc i 1000 przypadków pylicy

azbestowej wywołanych zawodową

i pozazawodową ekspozycją na pyły

azbestowe [2].

Właściwości

i zastosowanie azbestów

Azbest jest ogólną nazwą sześciu

różnych minerałów z grupy serpenty-

nów i ami boli, występujących w postaci

włóknistych skupień.

Największe znaczenie przemysłowe

ma azbest serpentynowy (chryzotylowy)

tworzący cienkie żyły w serpentynitach,

o giętkich włóknach, do 0,1 µm grubości,

odpornych na działanie wysokiej tempe-

ratury i czynników chemicznych, także

na ścieranie; włókna te nadają się do tka-

nia i spilśniania. Chryzotyl źle przewodzi

NAJWAŻNIEJSZE WYROBY AZBESTOWE I ZAWARTOŚĆ W NICH AZBESTU [6]

Tabela 1

Wyroby

Zawartość

azbestu (%)

Rodzaj azbestu

Wyroby azbestowo-cementowe stosowane

w budownictwie

10 ÷ 15 chryzotyl, amosyt,

krokidolit

12 ÷ 15 chryzotyl, krokidolit,

amosyt

Ognioodporne płyty izolacyjne 25 ÷ 40 amosyt, chryzotyl

Wyroby izolacyjne łącznie z izolacjami natryskowymi 12 ÷ 100 amosyt, chryzotyl,

krokidolit

Złącza i uszczelki 25 ÷ 85 chryzotyl, krokidolit

Materiały cierne, wyroby włókiennicze 65 ÷ 100 chryzotyl, krokidolit

Płytki i wykładziny podłogowe 5 ÷ 7,5 chryzotyl

Wyroby z mas plastycznych i obudowy akumulatorów 55 ÷ 70 chryzotyl

Wypełniacze, wzmocnienia i wyroby z nich produkowa-

ne (wojłok, kartony, papier, i ltry, kity, kleje, powłoki

ochronne itp.)

25 ÷ 98 chryzotyl

Azbestowo-cementowe rury ciśnieniowe

(kanalizacyjne i wodociągowe)

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 2/2004

ciepło i elektryczność; występuje głównie

w Kanadzie (Quebec), Rosji (m.in. Ural,

Sajany), USA, RPA, Zimbabwe i na Cy-

prze; używany do wyrobu tkanin (np. na

ubrania ogniotrwałe), okładzin ciernych

szczęk hamulcowych, farb ogniotrwa-

łych, materiałów izolacyjnych, także

niepalnych materiałów budowlanych

(azbestocementowe płyty).

Azbesty amfibolowe (amosytowy,

krokidolitowy, antofylitowy, aktynoli-

towy, tremolitowy) są znacznie mniej

rozpowszechnione, występują głównie

w RPA, Zimbabwe, Mongolii; ze wzglę-

du na dużą kwasoodporność używane

w przemyśle chemicznym oraz do wy-

robu ciśnieniowych rur kanalizacyjnych

i wodociągowych.

W Polsce nie występują złoża azbestu

nadające się do eksploatacji, natomiast

azbest występuje jako zanieczyszczenie

złóż innych surowców mineralnych

(melair, gabro, ruda niklu, magnezyt)

na Dolnym Śląsku [3].

W latach 70. XX wieku importowano

do Polski i przerabiano rocznie na azbe-

stowe wyroby włókiennicze, wyroby

azbestowo-cementowe, wyroby cierne

i inne około 100 tysięcy ton azbestu,

z czego ponad 90% stanowił azbest chry-

zotylowy. W latach 80. zużycie azbestu

spadło do około 60 tysięcy ton, a w roku

1991 wynosiło tylko 30 tysięcy ton [4].

W roku 1985 zaprzestano w Polsce

stosowania azbestu krokidolitowe-

go, a w roku 1997 Sejm RP uchwalił

ustawę o zakazie stosowania wyrobów

zawierających azbest [5]. Zgodnie z tą

ustawą, minister gospodarki w porozu-

mieniu z ministrem ochrony środowiska

określa corocznie wykaz wyrobów

zawierających azbest dopuszczonych

do produkcji lub do wprowadzenia na

polski obszar celny.

Zasoby azbestów na świecie ocenia

się na około 550 milionów ton. Roczne

wydobycie azbestów na świecie wyno-

siło w latach 80. około 4 miliony ton.

Wydobycie azbestów, zwłaszcza am-

ibolowych, ze względu na ich bardzo

wysoką potencjalną kancerogenność

uległo w ostatnich latach znacznemu

obniżeniu.

Azbest jest materiałem praktycznie

niezniszczalnym, nie ulega bowiem ani

degradacji biologicznej, ani termicznej,

w związku z czym po wprowadzeniu

do środowiska może on pozostawać

tam przez dziesiątki, a być może nawet

przez setki lat.

Problem zawodowej i pozazawodo-

wej ekspozycji na włókna azbestowe

będzie aktualny przez wiele następnych

lat. Azbest jest stosowany w ponad 1000

wyrobach, a najważniejsze zestawiono

w tabeli 1.

Obecnie są podejmowane działania

mające na celu ograniczenie do mini-

mum lub nawet zaprzestanie produkcji

wyrobów zawierających azbest. Na coraz

szerszą skalę wprowadza się zamienniki

azbestu o podobnych własnościach, ale

o mniejszej szkodliwości dla zdrowia

osób narażonych (sztuczne włókna mi-

neralne). Największe trudności sprawia

znalezienie zamiennika azbestu nada-

jącego się do stosowania w wysokiej

temperaturze, bowiem ognioodporne

włókna ceramiczne wykazują działanie

podobne do działania azbestów.

Trend wskazujący na ograniczenie

głównych zastosowań azbestu w latach

1977 – 1983 przedstawiono na rys. 1.

Rys. 1. Trend wskazujący na ograniczenie głów-

nych zastosowań azbestu [7]

Tabela 2

STĘŻENIA RESPIRABILNYCH WŁÓKIEN AZBESTU I STĘŻENIA PYŁU CAŁKOWITEGO NA

STANOWISKACH PRACY W ZAKŁADACH PRZERABIAJĄCYCH AZBEST I STOSUJĄCYCH

WYROBY AZBESTOWE [8]

Zakłady

Liczba

pomiarów

Włókna

respirabilne*

wł./cm 3

Pył całkowity*

mg/m 3

Włókienniczo-azbestowe 184 0,32 ÷ 0,43 0,9 ÷ 1,2

Wyrobów ciernych 189 0,33 ÷ 0,43 1,2 ÷ 1,6

Wyrobów azbestowo-kauczukowych 230 0,09 ÷ 0,12 0,8 ÷ 1,0

Wyrobów azbestowo-cementowych 264 0,06 ÷ 0,09 2,3 ÷ 3,0

Stosujące wyroby azbestowe

65 0,17 ÷ 0,37 2,0 ÷ 3,4

* 95% przedział ufności

Narażenie na pyły azbestu

Wyróżnia się trzy rodzaje narażenia na

pyły azbestowe, a mianowicie ekspozycję

zawodową, parazawodową i ekspozycję

populacji generalnej (środowiskową).

Ekspozycja zawodowa jest związana

z pracą w warunkach narażenia na pył

azbestu. Występuje przede wszystkim

w kopalniach azbestu i kopalniach in-

nych surowców mineralnych zawierają-

cych domieszki azbestu oraz w zakładach

produkujących i stosujących wyroby

azbestowe. Pomiary poziomu narażenia

na pył azbestu przeprowadzone w latach

1986 – 1990 w 13 polskich zakładach

produkujących i stosujących wyroby

azbestowe wykazały, że najwyższe stęże-

nia włókien respirabilnych występowały

w zakładach włókienniczo-azbestowych

i zakładach produkujących materiały

cierne. Natomiast najwyższe stężenia

pyłu całkowitego stwierdzono w zakła-

dach produkujących wyroby azbestowo-

-cementowe i w zakładach stosujących

wyroby azbestowe (tab. 2.).

W zakładach produkujących wyroby

azbestowo-cementowe na 70% stanowisk

pracy stężenia pyłu całkowitego były

wyższe od obowiązującej wówczas

wartości NDS – 2 mg/m 3 , a na 22% sta-

nowisk stężenia włókien respirabilnych

azbestu przekraczały obowiązującą

w tym czasie wartość NDS – 2 wł./cm 3 .

Najwyższe stężenia pyłu całkowitego

zostały stwierdzone na stanowiskach

obsługi mieszadła masy azbestowo-

-cementowej (2,4 ÷ 21,8 mg/m 3 ), a naj-

wyższe stężenia włókien azbestowych na

stanowisku obsługi gniotowników (1,7

wł./cm 3 ). W zakładach azbestowo-włó-

kienniczych najwyższe średnie stężenia

włókien respirabilnych (2,25 wł./cm 3 )

stwierdzono na stanowisku prządki, na

którym 95% osób było eksponowanych

na stężenia przekraczające 0,5 wł./cm 3 .

Na pozostałych stanowiskach pracy śred-

nie stężenia kształtowały się w zakresie

od 0,06 wł./cm 3 do 0,32 wł./cm 3 . Badania

stężeń pyłów włóknistych w zakładach

stosujących termoizolacyjne płyty

i szczeliwa zawierające azbest wykazały

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 2/2004

duże zróżnicowanie stężeń uzależnione

od zawartości azbestu w stosowanym

wyrobie (tabela 3.).

Również prace w warsztatach samo-

chodowych na stanowiskach wymiany

szczęk hamulcowych i tarcz sprzęgło-

wych, prace na stanowiskach wykrawa-

nia i wymiany uszczelek z tektury azbe-

stowej lub azbestogumy stanowią źródło

narażenia zawodowego na pyły azbestu.

Poważne zagrożenie zdrowia może się

także wiązać z pracami polegającymi na

usuwaniu wyrobów i materiałów zawie-

rających azbest, nagromadzonych w bu-

dynkach przemysłowych i użyteczności

publicznej oraz utylizacją powstających

przy tym odpadów niebezpiecznych.

Ekspozycja parazawodowa dotyczy

mieszkańców terenów sąsiadujących

z kopalniami i zakładami przetwarzają-

cymi azbest oraz rodzin pracowników

tych zakładów. Pomiary przeprowadzo-

ne w mieszkaniach pracowników zakła-

dów wydobywających i przerabiających

azbest wykazały podwyższone stężenie

włókien azbestu spowodowane przeno-

szeniem pyłu azbestowego na ubraniach,

butach i we włosach.

Głównymi następstwami ekspozycji

zawodowej są choroby zawodowe (pylica

azbestowa, międzybłoniak opłucnej i rak

płuca). Na rys. 2. przedstawiono azbesto-

zależne choroby zawodowe stwierdzone

w Polsce w latach 1986 – 1996 (dane

IMP im. J. Nofera w Łodzi).

Ekspozycja populacji generalnej jest

związana z występowaniem azbestu

w powietrzu atmosferycznym, wodzie

pitnej i artykułach spożywczych. Pomia-

ry stężeń pyłu azbestu w środowisku ko-

munalnym wykazują stosunkowo niskie

poziomy zanieczyszczenia powietrza at-

mosferycznego włóknami azbestu, które

wynoszą na terenach wiejskich poniżej

1,0 wł./dcm 3 , a na terenach miejskich 1,0

÷ 10 wł./dcm 3 [6].

Pomiary stężeń włókien respirabil-

nych przeprowadzone na osiedlowym

placu zabaw wysypanym materiałem

zawierającym domieszki azbestu wy-

kazały zanieczyszczenie powietrza

atmosferycznego od 165 ÷ 540 wł./dcm 3

w zależności od liczby bawiących się

dzieci, a w mieszkaniu sąsiadującym

z placem zabaw 11,1 wł./dcm 3 , podczas

gdy stężenie na skrzyżowaniu o dużym

natężeniu ruchu samochodowego wyno-

siło od 0,6 ÷ 1,4 wł./dcm 3 [9].

Azbest jest wprowadzany do wody ze

skał, rud, minerałów i gleb zanieczyszczo-

nych azbestem, ze ścieków przemysło-

wych, zanieczyszczeń atmosferycznych

i rur azbestowo-cementowych. Wystę-

powanie azbestu w wodzie pitnej została

po raz pierwszy stwierdzona w Kanadzie

w roku 1971, a następnie w USA, Niem-

czech i Wielkiej Brytanii. Sądzi się, że

większość mieszkańców tych krajów

spożywa wodę o zawartości włókien

azbestowych poniżej 1,0 • 10 6 wł./dcm 3 .

Zanieczyszczenie innych produktów

spożywczych jest mało zbadane. Artyku-

ły żywnościowe, które zawierają cząstki

gleby, pyłu lub brudu, prawie z całą pew-

nością zawierają włókna azbestowe. Ar-

tykuły spożywcze mogą zawierać azbest

pochodzący z wody lub talku, który jest

używany do polerowania ryżu oraz w pra-

sowanych artykułach żywnościowych.

Mechanizmy

biologicznego działania

pyłów azbestowych

O ile wielostronne możliwości wy-

korzystania azbestu znane są już od

czasów starożytnych (ceramika azbe-

stowa w Finlandii, tkaniny azbestowe

w Grecji), o tyle szkodliwe dla zdrowia

właściwości azbestu zostały rozpoznane

dopiero na początku ubiegłego stulecia.

Pierwsze podjerzenia patologów, że

azbest może być szkodliwy pochodzą

z lat 1900 – 1906 i zostały odnotowane

w Anglii i we Francji.

Termin „azbestoza” pojawił się po

raz pierwszy w roku 1927. Z badań

brytyjskich przeprowadzonych w latach

50. XX wieku wynika, że u pracowników

przemysłu azbestowego ryzyko rozwoju

raka oskrzeli jest znacznie większe niż

w populacji osób nie narażonych na

wdychanie azbestu, oraz że normalnie

rzadko występujące międzybłoniaki

opłucnej i otrzewnej są również związane

z ekspozycją na azbest.

Azbest może wnikać do organizmu

wyłącznie przez drogi oddechowe

i w niewielkim stopniu przez skórę, ale

zjawiska depozycji, retencji, transloka-

cji i usuwania pyłu z organizmu są po-

wodem, że szkodliwe działanie azbestu

może się ujawniać nawet w odległych

od układu oddechowego narządach

i tkankach. Po epidemiologicznym

udowodnieniu związków pomiędzy

ekspozycją i schorzeniami wywołanymi

przez azbest, wyjaśnienie patomechani-

zmów tych schorzeń przypadło badaniom

eksperymentalnym na zwierzętach,

których głównym celem było ustalenie

parametrów odgrywających istotną rolę

w procesach chorobowych wywoływa-

nych przez azbest.

Uzyskanie odpowiedzi na te pytania

wydawało się trudne, gdyż dotychcza-

sowe wyniki badań epidemiologicz-

nych były niejednoznaczne, a niekiedy

sprzeczne. I tak, częstotliwości występo-

wania nowotworów różniły się znacznie

w zależności od rodzaju stanowiska pracy

i rodzaju azbestu. Dlatego też uznano po-

czątkowo, że wiele typowych dla azbestu

właściwości, jak również wynikające

z nich drugorzędne skutki biologiczne

mogą być wyjaśnieniem ibrogennego

i kancerogennego działania azbestu. Po-

czątkowo uważano, że najważniejszym

czynnikiem w rozwoju pylicy azbestowej

może być zawartość krzemionki w pyle,

która na drodze czysto chemicznej sty-

muluje produkcję kolagenu w płucach.

Tabela 3

STĘŻENIA RESPIRABILNYCH WŁÓKIEN MINERAL-

NYCH W ZAKŁADACH STOSUJĄCYCH WYROBY

AZBESTOWE (REMONT WÓZKÓW PIECOWYCH) [9]

Zakłady

ceramiki

stołowej

i materiałów

ogniotrwałych

Stosowane

materiały

azbestowe

Średnie

stężenie

włókien

respira

-bilnych

wł./cm 3

I Płyta z tektury azbe-

stowej, szczeliwo

azbestowe

2,026

II Płyta z włókna cera-

micznego, szczeliwo

azbestowo-szklane

0,291

III Płyta karborundowa,

szczeliwo azbesto-

wo-szklane

0,323

IV Płyta eternitowa,

szczeliwo azbestowe

0,260

V Płyta karborundowa,

szczeliwo azbestowe

0,809

Zakład

materiałów

ogniotrwałych

Płyta azbestowa,

szczeliwo azbestowe

2,702

Rys. 2. Azbestozależne choroby zawodowe stwier-

dzone w Polsce w latach 1986-1996

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 2/2004

Chociaż obecnie większość tych wy-

jaśnień utraciła na znaczeniu, to należy

zaznaczyć, że nie mogą one być całkowi-

cie pomijane. Zainteresowanie badaczy

skierowało się jednak szybko na rozmiary

i kształt cząstek pyłu azbestowego.

Ostateczne badania doświadczalne

potwierdziły, że im włókna azbestowe

są dłuższe, tym są bardziej niebezpiecz-

ne zarówno ze względu na rozwój pylicy

azbestowej, jak i na rozwój nowotworów.

Wskazano także na znaczenie średnicy

włókien, okazało się bowiem, że włókna

cienkie < 2,5 µm są szczególnie groźne.

Rozmiary włókien stały się więc punktem

wyjściowym do wyjaśnienia patologicz-

nego, a zwłaszcza nowotworowego dzia-

łania azbestu.

Już w doniesieniach z lat 1965 – 1975

wskazywano na to, że określone rodzaje

komórek, które w ciągu dziesiątków

lat ulegają długotrwałym mikrourazom

powodowanym przez „igły” azbestowe

zaczynają się w końcu rozmnażać w spo-

sób niekontrolowany, co prowadzi do po-

wstania nowotworu. Przypuszczenie to

opiera się w zasadzie na sformułowanej

przez Virchoffa teorii, w której drażnienie

jest niezbędnym czynnikiem do rozwoju

nowotworu. Wśród innych możliwych

przyczyn kancerogenności pyłów azbe-

stowych należy wymienić:

– działanie na układy immunolo-

giczne

– zawartość metali związanych che-

micznie w cząsteczce azbestu (Mg, Fe,

Na, Ni, Co)

– zanieczyszczenia kancerogennymi

metalami (Fe, Ni, Co, Cr)

– adsorpcję i przenoszenie substancji

organicznych (BaP)

– hamowanie aktywności niektórych

enzymów (BaP – hydroksylazy)

– włóknienie płuc (nowotwory wy-

chodzące z blizn).

Wyniki badań doświadczalnych prze-

mawiają najmocniej za pierwszą z wy-

mienionych teorii, wg której wydłużony

kształt cząstki pyłu azbestowego jest

czynnikiem kancerogennym. W latach

siedemdziesiątych ukazały się dalsze

publikacje autorów amerykańskich, an-

gielskich i niemieckich, z których jasno

wynika, że cienkie włókna szklane i inne

włókna nie azbestowe, po dootrzewnej

lub doopłucnowej aplikacji prowadzą

w zasadzie tak samo jak azbest do roz-

woju nowotworów u szczurów. Przeciw-

nie, pyły ziarniste o składzie chemicznym

zbliżonym do składu chemicznego

azbestów nie wywołują nowotworów

lub nowotwory są bardzo nieliczne.

W ciągu ostatnich 25 lat wyniki badań

eksperymentalnych z lat 70. zostały wie-

loktronie potwierdzone i pogłębione tak,

że w stosunku do przyczyny aktywności

kancerogennej azbestu powszechnie

uznane poglądy można przedstawić

następująco:

Respirabilne włókna pyłu azbestowego

zawierają swoisty czynnik, nie stwier-

dzony dotąd w innych substancjach

kancerogennych, który jest w stanie

dać początkowy bodziec w kierunku

indukcji procesu nowotworowego.

Czynnik ten jest związany z wy-

dłużonym kształtem cząstki, a więc

z kształtem typu „włókno lub igła”.

Dlatego też włókna należy traktować

jako izyczny czynnik kancerogenny.

Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że

fakt ten absolutnie nie wyklucza udziału

innych właściwości azbestu w rozwoju

procesu nowotworowego.

Na temat mechanizmu działania

prowadzącego do rozwoju nowotworu

nie ma jednak dotychczas całkowitej

jasności. Być może, że długie włókna są

fagocytowane tylko częściowo, dzięki

czemu z fagocytujących komórek nastę-

puje wyciek enzymów cytoplazmatycz-

nych i lizosomalnych, którym tłumaczy

się zwiększoną przepuszczalność błon

komórkowych fagocytujących makro-

fagów.

Długie włókna wywołują ten efekt

prawdopodobnie nie przez podejrzewa-

ny od dawna mikrouraz powodowany

ostrymi końcami, lecz raczej przez swoją

długość lub powierzchnię umożliwiającą

„wyciek” enzymów i wolnych rodników

z komórek, powodując samostrawienie

komórek lub peroksydację błon komór-

kowych. Oczywiście, wywołane przez

włókno chemiczne zaburzenie wymiany

lub przemiany materii komórki nie tłu-

maczy jeszcze, jak następuje transfor-

macja komórki normalnej do komórki

nowotworowej. Jednakże ta hipoteza

daje wyjaśnienie znacznego synergizmu

w działaniu włókien i dymu tytoniowego.

Bowiem uszkodzenie błony komórkowej

to nie tylko możliwość ucieczki enzy-

mów z komórki, lecz także możliwość

wnikania szkodliwych substancji obcych

do komórki, a więc także chemicznych

kancerogennów zawartych w dymie

tytoniowym. Stwierdzenie silniejszego

działania długich włókien, zarówno pod

względem rozwoju tkanki łącznej, jak

i częstotliwości występowania guzów

nowotworowych spowodowała, że

zaczęto się zastanawiać nad tym, jaką

Fot. 1. Pobieranie próbki powietrza za pomocą aspi-

ratora indywidualnego, podczas usuwania osłon

balkonowych z eternitu. Kaseta z filtrem zbie-

rającym pyły

długość musi mieć włókno, aby mogło

być włóknem kancerogennym, a przy

tym jaka powinna być jego maksymal-

na grubość. Na to pytanie, w pierwszej

połowie lat siedemdziesiątych, różni

autorzy udzielili różnych odpowiedzi.

W odniesieniu do długości włókien sza-

cunkowe dane wynoszą od 3 do 20 µm,

a w odniesieniu do średnicy włókien – od

0,5 do 2,5 µm.

Według badań przeprowadzonych

w Niemczech w latach 70., maksymal-

ną kancerogenność wykazują włókna

o średnicy 0,1 µm. Kancerogenność

maleje następnie wraz ze wzrostem

średnicy i przy około 2,0 µm osiąga

wartość bliską zera. W odniesieniu do

długości włókien, kancerogenne właści-

wości włókien można już zaobserwować

przy długości 2 µm i osiągają one swoje

maksimum przy 20 µm. Włókna o śred-

nicy poniżej 0,25 µm i długości powyżej

8 µm korelowały najlepiej z częstotliwo-

ścią nowotworów. Korelacja stawała się

natomiast słabsza wraz z tym, jak włókna

stawały się grubsze i krótsze. Tym nie-

mniej należy podkreślić, że nie można

wykluczyć kancerogennego działania

włókien krótkich (< 5 µm), chociaż jest

ono słabe. Chociaż włóknisty kształt czą-

stek pyłów azbestowych musi być obec-

nie uznany za czynnik kancerogenny, to

należy podkreślić, że istnieją także inne

czynniki wpływające na kancerogenność

tych pyłów. Do najważniejszych należy

wymiar dynamiczny włókna, który deter-

minuje miejsce osadzania się (depozycji)

pyłu w układzie oddechowym, jak rów-

nież skuteczność osadzania oraz trwałość

włókien w tkance.

Chryzotyl ulega tylko częściowemu

rozpuszczeniu w płynach izjologicznych,

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 2/2004

dotyczy to zwłaszcza ubytku magnezu. W

eksperymencie na zwierzętach chryzotyl

traktowany kwasem solnym, a więc prak-

tycznie pozbawiony magnezu, okazał się

o wiele mniej kancerogenny od azbestu

nie trawionego kwasem. Fakt ten inter-

pretuje się w ten sposób, że również wła-

ściwości chemiczne włókien mają swój

udział w kancerogenności azbestów.

W odróżnieniu od chryzotylu, kroki-

dolit prawie nie ulega zmianom w śro-

dowiskach biologicznych. Względnie

wysoką częstotliwość międzybłoniaków

wśród pracowników narażonych na kro-

kidolit można by więc tłumaczyć większą

trwałością tych włókien w organizmie.

być związane zwiększone ryzyko rozwoju

nowotworów krtani, żołądka, okrężnicy,

jajników oraz innych tkanek i narzą-

dów. Jednak zwiększone ryzyko tych

nowotworów nie jest dotąd dostatecznie

udokumentowane.

Wszystkie choroby wywoływane

przez pyły azbestu charakteryzują się

długimi okresami czasu pomiędzy

pierwszym narażeniem a ujawnieniem

się zmian patologicznych, okresy te

wynoszą najczęściej 15 – 25 lat w przy-

padku pylicy azbestowej i 20 – 40 lat

w przypadku nowotworów. Oznacza

to, że obserwowane obecnie skutki są

rezultatem warunków narażenia jakie

panowały przed kilkunastu, a nawet

kilkudziesięciu latami.

Pylica azbestowa (azbestoza) jest

śródmiąższowym patologicznym zwłók-

nieniem tkanki płucnej, charakteryzu-

jącym się występowaniem tzw. ciałek

azbestowych lub włókien azbestowych.

Proces włóknienia jest procesem prze-

włekłym, który jest kontynuowany

nawet po ustaniu narażenia. Schorzenie

to obserwowane jest tylko w warunkach

narażenia zawodowego, przy stężeniach

włókien azbestu przekraczających war-

tości dopuszczalne.

Zmiany opłucnowe wywołane pyłem

azbestu mają postać blaszek, zgrubień

i odczynów wysiękowych, towarzyszących

procesom włóknienia tkanki płucnej.

Rak płuca jest najczęściej występują-

cym nowotworem złośliwym wywoły-

wanym na ogół w warunkach narażenia

zawodowego przez wszystkie rodzaje

azbestu. Ryzyko raka płuca jest jednak

bardzo zróżnicowane i zależy przede

wszystkim od rodzaju azbestu, charak-

terystyki wymiarowej włókien, stężenia

włókien, okresu narażenia i nawyku

palenia tytoniu.

W tabeli 4. przedstawiono oszacowanie

ryzyka raka płuca u osób narażonych na pył

azbestu chryzotylowego o stężeniu 0,2 wł./cm 3

(wartość NDS) w zależności od czasu nara-

żenia i nawyku palenia tytoniu.

Jeżeli przyjąć akceptowalne ryzyko

nowotworowe podczas całego życia

(70 lat) na poziomie 10 -4 ÷ 10 -3 , to z ta-

beli tej wynika, że w granicach ryzyka

akceptowalnego mieszczą się osoby

niepalące i narażone nawet przez 40 lat.

Można także przyjąć, że w granicach

ryzyka akceptowalnego mieszczą się

osoby palące, ale narażone na pył azbestu

chryzotylowego przez mniej niż 10 lat.

Przekroczenie stężenia włókien azbestu

powyżej poziomu dopuszczalnego powo-

duje proporcjonalny wzrost ryzyka.

Międzybłoniak opłucnej jest no-

wotworem złośliwym występującym

niezmiernie rzadko w populacji nie

narażonej na pył azbestu. Międzybło-

niak może się rozwinąć w warunkach

ekspozycji zawodowej, parazawodowej

i środowiskowej, a ryzyko jego rozwo-

ju zależy od rodzaju azbestu i przede

wszystkim od czasu jaki upłynął od

pierwszego narażenia. Okazało się, że

w etiologii międzybłoniaka główną rolę

odgrywa azbest krokidolitowy, amosyto-

wy i tremolitowy. Rola azbestu chryzo-

tylowego nie jest do końca wyjaśniona,

ponieważ obserwowane przypadki tego

nowotworu w populacjach narażonych

na azbest chryzotylowy przypisuje się

często zanieczyszczeniom przez azbesty

amibolowe. W Polsce, w latach 1986

– 1996 odnotowano 51 przypadków

międzybłoniaków opłucnej uznanych

za chorobę zawodową [4]. Przypadki te

stanowiły 2,4% ogólnej liczby między-

błoniaków opłucnej rozpoznanych w tym

czasie w populacji generalnej. Z dużym

prawdopodobieństwem można przyjąć,

że znaczna część tych przypadków miała

związek z parazawodową lub środowi-

skową ekspozycją na azbest.

Ryzyko zdrowotne

dla osób

narażonych na pył azbestu

Skutki zdrowotne obserwowane

u osób narażonych na pył azbestu są

wynikiem wnikania (wdychania) do

układu oddechowego włókien azbestu

zawieszonych w powietrzu. Wchłania-

nie azbestu drogą pokarmową i przez

skórę ma nieznaczący wpływ na rozwój

chorób wywoływanych przez azbest. Na

występowanie i typ zmian patologicz-

nych wpływa rodzaj azbestu, rozmiary

włókien i ich stężenie w powietrzu oraz

czas narażenia i rodzaj ekspozycji.

Narażenie zawodowe na pył azbestu

może być przyczyną pylicy azbestowej

(azbestozy), zmian opłucnowych, raka

płuca oraz międzybłoniaków ołucnej

i otrzewnej.

PIŚMIENNICTWO

[1] Jones J.S.P. et al. Biological effects of mineral

ibres . IARC Scientiic Publication. Lyon 1980

No 30, 187-199

[2] Steenland K., Loomis D., Shy C., Simonsen

N. Review of occupational lung carcinogenesis .

Am. J. Ind. Med. 1996, 29, 474-490

[3] Lis J., Sylwestrzak A. Minerały Dolnego

Śląska . Wyd. Geol. Warszawa 1986

[4] Szeszenia-Dąbrowska N., Siuta J. Azbest

w środowisku . Wyd. IMP Łódź 1998

[5] Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie

stosowania wyrobów zawierających azbest. DzU

nr 101, poz. 628

[6] Azbest i inne naturalne włókna mineralne.

Kryteria zdrowotne środowiska . Tom 53. PZWL 1990

[7] Cliffton R.A. Asbestos. W: Mineral facts and

problems. Washington DC, US Department of the

Interior. (Bureau of Mines Bulletin No 675) 1985

[8]Stroszejn-Mrowca G., Szczepaniak M.,

Więcek E. Ekspozycja zawodowa na pyły zawie-

rające azbest w zakładach produkujących i sto-

sujących azbest w latach 1986-1989 . „Medycyna

Pracy” 42, 1991, s.343-397

[9] Woźniak H., Więcek E., Hanke W., Szymczak

W. Azbest. Wytyczne szacowania ryzyka zdrowot-

nego dla czynników rakotwórczych . Zeszyt 5.

Wyd. IMP Łódź 1997

[10] Więcek E., Woźniak H. Dokumentacja

wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń

w środowisku pracy. Pyły zawierające azbest .

„Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy”.

3 (41) 2004 (w druku)

[11] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia .

D. Koradecka (red. nauk.) CIOP, Warszawa 1999

[12] Czynniki szkodliwe w środowisku pracy.

Wartości dopuszczalne . CIOP-PIB, Warszawa 2003

Tabela 4

RYZYKO RAKA PŁUCA U OSÓB NARAŻONYCH NA

PYŁ AZBESTU CHRYZOTYLOWEGO (0,2 wł./cm 3 )

W ZALEŻNOŚCI OD CZASU NARAŻENIA I NAWYKU

PALENIA TYTONIU [10]

Czas

narażenia,

lata

Ryzyko

raka płuca,

osoby palące

Ryzyko

raka płuca,

osoby niepalące

10 1,2 x 10 -3

1,2 x 10 -4

20 2,4 x 10 -3

2,4 x 10 -4

30 3,6 x 10 -3

3,6 x 10 -4

40 4,8 x 10 -3

4,8 x 10 -4

W przypadku ekspozycji parazawo-

dowej i środowiskowej na pył azbestu

w zależności od poziomu ekspozycji

możliwy jest wzrost ryzyka raka płuca,

chociaż głównym skutkiem zdrowotnym,

który należy brać pod uwagę, jest mię-

dzybłoniak opłucnej.

Istnieją badania doświadczalne, kli-

niczne i epidemiologiczne sugerujące,

że z narażeniem na pył azbestu może

Azbest - nara.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: