Encyklopedia Białych Plam, Tom VIII, Radom 2002, str. 60-64

HOMEOPATIA (gr. homoion – po­dobny; pathos - cierpienie) - metoda leczni­cza zaliczana do medycyny niekonwen­cjonalnej, naturalnej, alterna­tywnej; nazwa, po­wszechnie tłumaczona jako “po­dobne cier­pienie” (właśc. współodczuwanie, sym­patia), używana od 1807, pierwotnie odno­siła się do metody leczenia opracowanej 1790-1843 przez niem. lekarza Samuela Friedricha Christiana Hahnemanna (1755-1843). H. klasyczna (hahnemannowska) opiera się na zasadach: l° podobieństwa, 2° jednego środka leczniczego, 3° naj­mniej­szej dawki, 4° spotęgowania (potencjali­za­cji) siły lecz­niczej; podstawowym prawem h. jest zasada podo­bieństwa, która stwier­dza równoległość działania toksycznego i tera­peutycznego środka leczniczego. Niek­tó­rzy uważają, że h. działa na zasadzie aktywizacji sił obronnych organizmu, po­dob­nie jak wie­le in. terapii naturalnych; twier­dzą, że w odróżnie­niu od trad. leków farmakologicznych, używanych w medy­cy­nie trad. (alopatycznej), mających oddzia­ły­wanie chemiczne, ilościowe i hamujące, leki homeopatyczne działają bodźcowo, spe­cyficznie i ja­kościowo. Problema­tycz­nym jest rozpowszechnia­ne twierdzenie, że leki homeopatyczne nie posiadają żadnych skutków ubocznych (np. negatyw­nych), co jest niezgodne z wieloma badaniami em­pirycznymi i z doświadczeniem wielu osób.

Krytycy h. uważają, że narusza ona pra­wa przy­rody, a każdy skutek jej leczenia musi być z defini­cji efektem placebo, zaś teoria uzasadniająca me­chanizm działania h. jest zbudowana na hipotezach; instytucje akademickie niechętnie wykonują jakie­kol­wiek badania nad h. (np. Niem. Towa­rzys­two Farmakologii i Toksykologii uznało 1993 takie ba­dania za stratę czasu i pie­nię­dzy), a dyskusje o h. w czasopismach kon­cen­trują się przede wszystkim wokół celo­wości badań nauk. nad nią; praktykują­cy homeopaci są przekonani, że proponują bar­dzo skuteczne leczenie i wielu z nich uważa badania kliniczne za nieadekwatne, niee­tyczne i niepotrzeb­ne; istnieją wszakże ba­dania pojedynczych bada­czy i małych grup, które otwarcie sugerują, że h. może być bardziej skuteczna niż placebo.

1. Źródła i filozoficzne założe­nia ho­meo­patii. Już Hipokrates (460-367) usta­no­wił 2 zasady leczenia: przeciwieństw i po­dobieństw; podstawą medycyny klas. jest za­sada przeciwieństw; Paracelsus odrzucił ją i wprowadził zasadę podobieństw (kulty­wowaną w renesansie np. jako “więź ma­giczna”); próbował ustanowić związki pomiędzy światem zewn. (makrokos­mo­sem) a poszczególnymi częściami orga­nizmu ludzkiego (mikrokosmosem); chodzi tu szczególnie o swoiste ubóstwienie tego, co obecnie pod wpływem teorii holis­tycz­nych nazywa się “energią kosmiczną”, a co w historii myśli zach. występowało pod róż­nymi nazwami, np.: “alkahest” u Para­celsusa, “światło astralne” w kabale (ma­ją­cej wpływ na J. Boehmego oraz na tradycję ezoteryczną Zachodu), “magne­tyzm zwie­rzęcy” u F.A. Mesmera czy “siła żywot­na” (vis vitalis, “energia witalna”) u S.F.Ch. Hahnemanna (—> bioenergoterapia); mog­łoby to wska­zywać na fakt, że źródła h. się­gają tradycji inicjacyjnej, opartej na pseu­doreligii i pseudonauce (—> inicjacja; —> fe­tyszyzm); z tego punktu widze­nia prze­kracza ona kompetencje leczącego (wspó­łcz. formacja medyczna jest zorientowana pragmatycz­nie), gdyż jest uwikłana w zło­żo­ny światopogląd oraz kryptorel. kult; w ideologii h. występują idee gnostyckie, hermetyczne oraz orientalne, z domi­nującą ideą panteizmu, gdzie zwykle ubóstwia się idolatrycznie (przynajmniej potencjalnie) każdy rodzaj stworzenia (osobisty związek Hahnemanna z masońską tradycją inicja­cyjną, wywodzącą się zresztą z tych sa­mych źródeł, ma drugorzędne lub osobne znaczenie).

Stąd też nie bez racji można stwierdzić, że także w tym przypadku (jak w wielu in. przypadkach tzw. medycyny alternatywnej) praktyka (często jako kon­kretna inicjacja) wyrasta z określonego systemu świato­po­glądowo-kultycznego (a nie tylko filoz. czy teozoficznego), skutkiem czego, pomagając w jakimś paśmie, h. może ingerować w ży­cie wewn. człowie­ka, swoiście je interpre­tując (zwykle w sposób re­dukcyjny), po­dobnie jak w teoriach holistycznych.

Z medycznego punktu widzenia po­czątki h. kla­sycznej związane są z oryginalnym doświadczeniem przeprowa­dzo­nym przez Hahnemanna w celu po­zna­nia patofizjologicznego działania na żywy or­ganizm ludzki kory drzewa chinowego (Cinchona officinalis), powszechnie stoso­wanej ówcześnie w leczeniu gorączki prze­rywanej (zimnicy); wyni­ki trwających 6 lat eksperymentów i obserwacji, sformułowane jako opis pozytywnego działania leku, opublikowane zostały 1796 w czasopiśmie le­karskim “Hufelands Journal” pt. Do­świadczenie od­noszące się do nowej zasady określania mocy lecz­niczej leku; nast. Hahnemann wydawał drukiem kolejne, po­prawiane i udoskonalane wersje pracy, któ­rą początkowo zatytułował Wykładnia roz­sądnego leczenia, później Wykładnia medy­cyny, a ostatnie wersje opatrzył tytułem Wy­kładnia sztuki leczenia (Organon der Heilkunsi); całości wykładu zasad h. Do­peł­niają: Czysta nauka o środkach lecz­niczych (Reine Arzneimittellehre, 1811-21), będą­ca podstawą farmakopei homeopatycznej, oraz Choroby przewlekle, ich szczególna natura i homeopatyczne leczenie (Chronische Krankheiten, ihre eigentuemliche Natur und homoeopatische Heilung, 1828), stano­wiące uzupełnienie podstaw teoretycznych metody.

Podstawowym pojęciem dla opisania zasad h. klasycznej jest pojęcie “siły ży­wot­nej” (vis vitalis, dynamis), ujawnia­jącej się jako siła lecznicza Na­tury (vis medicatrix Naturae); Hahnemann pisze o niej, iż “w zdrowiu (...) ożywiająca materialny or­ga­nizm ludzki rządzi nim jako doskonały zwierzch­nik. Utrzymuje ona odczuwanie i działalność wszystkich części żywego organizmu w harmonii, która zmusza do podziwu. Zamieszkujący organizm duch obdarzony rozumem może wtedy swo­bod­nie używać tego zdrowego, żywego narzę­dzia do osią­gnięcia wzniosłego celu lu­dzkiego istnienia” (Wy-Madnia...); stwier­dza też, że “bez siły żywotnej organizm umie­ra i wtedy pozostawiony wyłącznie siłom zewnętrznego świata materialnego ule­ga roz­kładowi powracając do pod­sta­wo­wych związków chemicznych” (tamże); siła ta jest: “niematerialna, niewidzialna, po­dob­na duchowej, dająca życie, ożywiająca ma­terialny organizm, instynktownie czu­wa­ją­ca, regulująca czynności, utrzymująca od­czu­wanie i działanie wszystkich części or­ganizmu w harmonii, samopodtrzymująca, sa­morządna, pod­legająca zakłóceniom przez dynamiczne czynniki chorobowe (szkodliwe wpływy fizyczne i psychicz­ne), nawet działające z pewnej odległości, bez­ro­zumna, niezdolna do samoleczenia, pod­le­gająca kształtującej mocy wyobraźni, któ­ra może ją zakłócić, a zakłóconą zrów­no­wa­żyć, poznawalna i do­świadczana jest tyl­ko przez swe czynności w ży­wym orga­nizmie” (tamże).

Koncepcja ta, uwikłana w szereg apriorycznych założeń ontologicznych i antropol., rzutuje na homeopatyczną prak­tykę; tak scharakteryzowana siła żywotna jest bowiem domeną działania h. — lekarz, badając chorego, stara się dostrzec poru­szenia siły żywotnej, wyrażone językiem objawów i oznak chorobowych, analizując osobniczy obraz choro­bowy, ocenia jej na­pięcie i na tym opiera rokowa­nie, a roz­poz­nając podobieństwo wykreowanego przez nią zespołu objawów do obrazu toksykolo­gicznego jakiejś ze znanych substancji, de­cyduje się na wskazanie indywidualnego środka lecznicze­go; siła żywotna jest stale w centrum tej metody leczenia i chociaż współcz. dość chętnie utożsamia się ją z całością mechanizmów regulacyjnych, czy­li homeostazą, to jednak termin używany przez Hahnemanna ma szersze znaczenie; dochodzi tu wizja filoz., a nawet teol. (teozoficzna), której pró­ba uzasadnienia empirycznie sama w sobie jest nie­wyko­nal­na, zaś światopogląd często stojący za prak­tyką homeopatyczną ma charakter reduk­cyjny; prak­tyka terapeutyczna zakłada tu niemal “boską natu­rę” siły witalnej, czego nie sposób empirycznie potwierdzić; Hahnemannowi bowiem nie tylko cho­dziło o potwierdzenie hipotezy nauk., ale pewnej teorii światopoglądowej (całościowej wizji świata) traktującej vis vitalis na sposób panteistyczny czy quasi-boski. Istnieją więc trudności zarówno w po­twierdzeniu ideo­logii h. jako teorii światopoglądo­wej (“me­tafizycznej”, “metabiologicznej”), jak i hi­potezy nauk. (“fizycznej”, “biologicznej”), co na...