Opracowanie pytań – Prawoznawstwo

1. Paremie łacińskie

Paremia – reguły prawa, rozumowania prawnicze, sprawiedliwości oraz obyczajowe w postaci krótkich sentecji (aforyzmów). W większości sformułowane przez : Ulpiana , Papiniana, Gaiusa Paulusa, Cicero. Zachowały one aktualność aż do czasów współczesnych i są trwałym dorobkiem europejskiej kultury prawniczej

Przykłady :

è    Valenti non fit iniuria -> chcącemu nie dzieje się krzywda

è    Pacta sunt servanda -> umów należy dotrzymać

è    Nemu iudex in res sua -> nikt nie może być sędzia we własnej sprawie

è    Non omne quad licet honestum est -> nie wszystko, co jest dozwolone, jest uczciwe

2. Prawo pozytywne (z książki do prawoznawstwa A. Łopatki)

Pojmowane jako twór działalności ludzkiej, jako zespół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo. Czyli po prostu prawo pozytywne to tyle co prawo

è    Prawo ponadpozytywne – przeciwstawne prawu pozytywnemu. Nie jest ono wytworem państwa. Ma ono być wcześniejsze od prawa pozytywnego. W istocie rzeczy idzie nie o prawo a o pewne wartości, które powinny być i przeważnie są brane pod uwagę przez państwo, gdy stanowi prawo, jak i przez organy i funkcjonariuszy państwa, którzy prawo stosują

3. Prawo naturalne

è    Wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach. Nie pochodzi od władcy ani jego poddanych, ale zakorzenione jest w woli Boga lub istocie człowieka. Natura człowieka i jego sumienie naturalne jest tylko środkiem promulgacji prawa naturalnego, które stanowi odbicie „lex aeterna” (prawa wiecznego). Tradycyjne koncepcje prawa natury dostrzegają istnienie i zakładają konkurencję dwóch porządków prawnych : pozytywnego i naturalnego. Prawo naturalne jest zatem przedmiotem ludzkiego, często niedoskonałego poznania.

è    Prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować i urzeczywistniać, jest ideałem dobrego prawa, sednem sprawiedliwości.

è    W przypadku sprzeczności między nakazem prawa naturalnego a prawem pozytywnym, prawo naturalne ma pierwszeństwo i pozbawia prawo pozytywne mocy obowiązywania.

4. Posłuch wobec prawa – Postawy

a) Postawa legalistyczna -> szacunek prawa jako takiego

Rozpowszechnienie owej postawy jest korzystne z punktu widzenia prawodawców i organów władzy publicznej stosujących prawo, ponieważ przyczynia się do zmniejszania liczby przypadków jego naruszenia. Stwarza ono zarazem sytuację, w której także normy poddawane w wątpliwość mogą liczyć na posłuch

b) Postawa oportunistyczna -> chęć uzyskania jakichś korzyści lub uniknięcia kary

Postawa łączy się z przeprowadzeniem rachunku zysków i strat, jakie mogą wynikać z przestrzegania lub nieprzestrzegania prawa. Jeśli oportunista dojdzie do przekonania, że więcej zyska na przestrzeganiu prawa, niż straci, gotów jest dać prawu posłuch. Jeśli jednak uzna, że naruszenie prawa przyniesie większe korzyści, zwykle nie waha się przed jego złamaniem.

c) Postawa konformistyczna -> chęć naśladowania innych osób lub dostosowanie się do nich

Postawa konformistyczna polega na tym, że konformista dostosowuje swoje zachowania ( a niekiedy i poglądy ) do zachowań i poglądów osób, na których pozytywnej opinii mu zależy lub do postaw dominujących w jego otoczeniu. Jeśli osoby te szanują i przestrzegają prawa, to i on je przestrzega, jeśli je łamią, to i on jest gotów je naruszać. Układem odniesienia dla konformisty nie jest prawo, ale stosunek prawa przyjmowany w jego otoczeniu.

5. Cel i funkcje prawa

a) Cel prawa -> przez cel należy rozumieć pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu pewnych czynności, ustanowieniu norm.

b) Funkcje prawa -> oznacza rzeczywisty skutek, obiektywny rezultat istnienia (działania) jakiejś instytucji, normy dla ich istnienia.

I podział funkcji :

-          Stabilizująca -> wyraża się tym, że skutkiem działania prawa w społeczeństwie jest utrwalenie istniejącego w nim ładu politycznego, gospodarczego.

-          Dynamizująca -> polega na promowaniu zmian w różnych sferach życia społecznego.

-          Ochronna -> polega na tym, że prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia.

-          Organizacyjna -> polega na tworzeniu instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego (np. przez unormowania dotyczące ustroju organów władzy publicznej, ich kompetencji i trybu działania).

-          Represyjna i wychowawcza -> uwzględnia to, czy prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszycieli norm, czy przez fakt, iż wyrabia w adresatach norm trwałe przekonania, skłonności i nawyki.

II podział funkcji :

-          Kontrolna -> polega na tym, że rezultatem działania prawa jest poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli. W ten sposób zachowania stają się obliczalne i przewidywalne; wzrasta poczucie pewności i bezpieczeństwa

-          Dystrybutywna -> prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów. Widać to wyraźnie w przypadku norm prawa cywilnego czy podatkowego.

-          Regulująca (konflikty) -> rezultatem działania prawa jest rozstrzyganie sporów między ludźmi, sporów które pojawiają się w przypadku niezgodności interesów i opinii jednostek i grup społecznych

6. Kognitywizm i Akognitywizm

a)      Kognitywizm -> Twierdzenie uznające, iż wartości są i mogą być przedmiotem poznania ludzkiego nosi nazwę kognitywizmu. Kognitywizm uznaje wartości (np. dobro, piękno, prawdę) za byty obiektywnie istniejące samoistnie lub z woli Boga. W tym ujęciu wartości są niezmienne, tworzą trwały i stabilny układ odniesienia na podstawie którego ludzkość tworzy swą kulturę w tym prawo.

b)     Akognitywizm (antykognitywizm) -> Twierdzenie uznające, iż wartości nie są i nie mogą być przedmiotem poznania, gdyż są wynikiem ludzkiej kreacji to akognitywizm. Uznają, ze wartości są tym co ludzkie w danym czasie i miejscu uważają za cenne. Wartości nie są więc czym stałym i niezmiennym, lecz są historycznie i społecznie uwarunkowane.

7. Normy moralne i obyczajowe

a) Normy obyczajowe -> odwołują się przed wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest-nie jest przyjęte”, „wypada-nie wypada czynić” w danych okolicznościach, w danym środowisku, itp. Normy obyczajowe częściej niż normy moralne charakteryzują się anonimowością źródeł.

b) Normy moralne -> odnoszą się do tych zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra.

Główne cechy norm moralnych różniące je od norm normalnych :

-          Przedmiot regulacji -> normy moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji – przeżyć emocjonalnych i intelektualnych

-          Sposób regulacji -> po pierwsze moralność stawiając żądania maksymalistyczne, domaga się od człowieka dążenia do doskonałości. Taki system moralny zawiera normy (zakazy i nakazy), ale wspomaga je, a często podporządkowywuje określonym ideałom czy cnotom. Pogląd minimalistyczny koncentruje się na spełnianiu określonych, podstawowych obowiązków wobec siebie i innych, bez przestrzegania których byt społeczny byłby zagrożony.

-          Geneza norm -> normy moralne obowiązują nie tyle ze względu na nakaz zewnętrznego autorytetu, np. władzy państwowej (normy heteronomiczne), ile z nakazu sumienia lub rozumu w przekonaniu o ich słuszności, sprawiedliwości, niezbędności (normy autonomiczne)

-          Sposób głoszenia i formalizowania norm -> informacja o obowiązujących normach jest przekazywana innym za pośrednictwem przykładów w postępowania osób cieszących się uznaniem, autorytetów moralnych, za pośrednictwem mniej lub bardziej literacko sformułowanych opowiadań. Wyjątkiem jest stanowienie i ogłoszenie norm moralnych w formie kodeksów lub podręczników

-          Sposób obrony wzorów określonych w normach -> (brak)

9. Zbieżność bądź rozbieżność treściowa pomiędzy prawem i moralnością

Moralność ma inny zakres modulacji niż prawo, spotykamy więc zachowania które są poddane tylko regulacji moralnej, ale nie są regulowane prawnie (obojętnie prawnie)
Bywają regulacje prawne, których związek z moralnością lub obyczajami jest, jedynie pośredni,. Zachowania nimi objęte traktuje się niekiedy, jako objęte moralnie (prowadzenie ksiąg buchaletyrnych)
Istnieją wszakże liczne dziedziny życia społecznego do których odnoszą się wzory zachowań, za równo o charakterze norm moralnych jak i prawnych, jeśli więc pewna sfera życia społecznego poddana jest regulacji obu systemom norm, wówczas regulacja ta może być zbieżna, lub rozbieżna.
Normy prawne i moralne (obyczajowe) są zbieżne to znaczy pokrywają się w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążące. Konsekwencja naruszenia każdej z norm, z samej natury bywają rożne, z jednej strony mamy do czynienia z reakcjami organów uprawnionych, z drugiej strony z reakcjami grupy społecznej w której żyje nie subordynowana jednostka.
Konsekwencje nie wykluczają się, lecz dopełniają (kara wiezienia + bojkot towarzyski)
Normy prawne oraz moralne, które powtórzmy dotyczą tej samej sfery ludzkich zachowań, mogą znajdować się tez w kolizji, a więc przewidywać rozbieżna regulacje. Można wyodrębnić 3 kategorie zachowań – regulowanych przez prawo lecz obojętnych moralnie. Zdaniem niektórych autorów, sytuacja taka nie może mieć miejsca, ponieważ ich zdaniem prawo to swoiste minimum moralności.
Związki funkcjonalne: badając prawo i moralność, dostrzegamy oprócz związków treściowych, jeszcze inne wzajemne wzajemności, polegają ona na oddziaływaniu na siebie, współkształtowaniu się, odsyłają od 1 norm do drugich, wspierani wzajemnych lub osłabianiu. Mówimy wówczas o szeroko rozwiniętych związkach funkcjonalnych.

10. Klauzula Generalna

Wyraża się poprzez wprowadzenie do tekstów aktów normatywnych pozaprawnych kryteriów ocen poprzez użycie nieostrych określeń jak „dobra wiara”, „niskie pobudki”, bądź też odesłanie wprost do pozaprawnych porządków normatywnych, np. do norm miejscowego obyczaju kupieckiego. Czynią one prawo bardziej elastycznym, bardziej bliskim społecznemu poczuciu sprawiedliwości, moralności i elastyczności. Klauzule generalne oddziałowywują na stosowanie konkretnych przepisów prawa, ale mogą mieć też fundamentalne znaczenie dla całych gałęzi prawa.

11. Kultura Prawna

a) Dwa znaczenia terminu „kultura prawna”

-          w znaczeniu węższym -> wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa (gotowość lub brak gotowości przestrzegania jego norm), oceny prawa i postulaty co do jego zmiany

-          w znaczeniu szerszym -> obejmuje stan prawa (jego treść i formę), doktryny prawne i naukę o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i stanowieniem prawa oraz to wszystko, co wchodzi w skład pojęcia „kultura prawna” w węższym znaczeniu.

b) Rozmaite typy kultur :

rzymska, klasyczna kultura prawna, kultura prawna common law, itp.

c) Różnice kultur prawnych w znaczeniu szerszym

-          Po pierwsze należy przede wszystkim wspomnieć o charakterystycznym dla każdej z nich rozumowaniu prawa, a w związku z tym o różnych odpowiedziach na pytanie – czym jest prawo?

-          Następnym czynnikiem różnicującym kultury prawne jest rola jaką wyznacza się prawu w życiu jednostki i społeczeństw, a także znaczenie, jakie przyznaje się profesjonalnym działaniom (np. orzecznictwo sądu) mającym na celu realizację jego postanowień.

-          Kolejnym czynnikiem różnicującym  jest sposób tworzenia prawa. W krajach prawa stanowionego prawo jest tworzone w drodze specjalnych procedur przez organy prawodawcza. W krajach common law pewna część obowiązującego prawa jest tworzona przez sędziów w procesie wyrokowania w konkretnych przypadkach. Zróżnicowanie to wynika po części z odmienności filozoficznych poglądów na życie społeczne i sposoby radzenia sobie z jego problemami.

-          Wspomnieć trzeba również o wpływie religii i instytucji wyznaniowych na kulturę prawną. Prawo było poniekąd pochodną sacrum, a w jego tworzeniu i sankcjonowaniu uczestniczyły instytucje wyznaniowe.

-          Inną okolicznością różnicującą kultury prawne jest poziom represyjności obowiązującego prawa, a także dominująca w społeczeństwie postawa wobec surowości sankcji prawnych

Różnice kultur prawnych wynikają z odmienności w podejściu do kwestii celów, jakie przypisuje się prawu. W jednych społeczeństwach, prawo uznaje się za instytucje pozwalająca określić granice władzy publicznej, a przez to chronić wolność jednostki. W innych społeczeństwach prawo uchodzi głównie za instrument panowania politycznego, aby kierować zachowaniami innych i poddawać je kontroli.

12. Państwo

Państwo jest organizacją, będącą jedną z wielu równocześnie istniejących grup społecznych. Więź z państwem występuje więc obok szeregu innych więzi. Prawa i obowiązki obywatelskie mogą pozostawać w zgodzie z członkostwem w innych grupach ale może dochodzić też do sprzeczności, a nawet konfliktów między nimi. Państwo jest zjednoczeniem ludzi mających na celu wzbogacanie wspólnego życia. Jest związkiem jak inne, jego jednak członkostwo jest przymusowe dla wszystkich, którzy żyją wewnątrz jego terytorialnego zasięgu. W ostateczności może wymusić swoje obowiązki na poddanych, ale jego moralny charakter (najogólniejsze cele) nie różni go od innych związków. Podsumowując ten sposób postrzegania państwa pozwala unikać traktowania instytucji państwa jako jakiejś absolutnej, uniwersalnej, podstawy życia społecznego.

Według politycznych koncepcji narodu, za naród uznaje się wspólnotę wszystkich obywateli, nie zależnie od ich przynależności etnicznej i kulturowej.

Kulturowe pojęcie narodu: Naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólna kulturę na która składają się: wspólny język, wielopokoleniowa tradycja, wspólne symbole, bohaterowie, nie rzadko wspólna religia.

a) Państwo jako organizacja polityczna -> Państwo jako scentralizowana, dysponująca przymusem, organizacja społeczeństwa zapewnia posiadanie i urzeczywistnianie władzy. Decyduje o sposobie zaspokojenia interesów różnych grup społecznych i jednostek. Podstawowym elementem spajającym członków tej zbiorowości jest fakt podporządkowania się jednemu ośrodkowi władzy.

b) Państwo jako organizacja hierarchiczna -> Współczesne państwa opierają się na działaniu rozbudowanego aparatu władzy państwowej. Tworzą go osoby podejmujące decyzje w imieniu wspólnoty. Ich kompetencje są rozdzielone i uporządkowane wedle zasad hierarchii. Hierarchia organów władzy państwowej stanowi jednocześnie jedno z podstawowych kryteriów hierarchicznego zróżnicowana norm prawnych.

c) Państwo jako organizacja przymusowa -> Społeczeństwo dąży do uporządkowania zachowań ludzi po przez tworzenie norm, które narzucają jednostkom określone zachowania. Przymus państwowy różni się od innych form przymusu. Po pierwsze jest on skupiony, mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem. Po drugie, jest to przymus sformalizowany, czyli ujęty w możliwe ścisłe ramy procedur przewidzianych przez państwo. Po trzecie, dla wyegzekwowania własnych decyzji, państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczna.

d) Państwo jako organizacja suwerenna (z książki do prawoznawstwa A. Łopatki) :

Suwerenność – z łac. supreranus, czyli najwyższy -> najwyższy, samodzielny, niezawisły. Byt obdarzony tą cechą jest czymś doskonalszym niż byty jej nie posiadające.

Suwerenność państwa polega na tym, że jest ono samodzielne i nieograniczone, że jego władza nie jest pochodzą od jakiejś innej władzy, że na terytorium państwa wszelkie inne władze są  podporządkowane jednej władzy. Państwo jest jedynie ograniczone działaniem praw przyrody i troską o swój interes. Państwo może też ograniczać się w swoich działaniach i decyzjach ze względu na inne państwa. Suwerenność nie oznacza więc samowolności państwa, bowiem państwo jest związane z normami prawa międzynarodowego. Suwerenność jest wyrazem jego faktycznej mocy, jego monopolu na przymus fizyczny na własnym terytorium. Suwerenność jest cechą, która przysługuje państwo od momentu jego powstania. Ograniczenie suwerenności i jej pozbawienie pociąga za sobą ujemne następstwa dla ludności, gospodarki i życia duchowego kraju.

-          suwerenność wewnętrzna -> władza państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz że jest władzą najwyższa, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji występujących w społeczeństwie.

-          suwerenność zewnętrzna -> organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła, niepodległa.

13. Związki prawa i państwa

Teorie pozytywistyczne sformułowane na kontynencie europejskim za zasadnicza cechę prawna uznają, iż jest ono genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem. Uważa się, iż twórca prawa jest państwo, prawo w swym historycznym rozwoju pojawiło się więc równocześnie z państwem. Tylko organy państwa są upoważnione do ustanawiania norm, które będą miały moc prawa. Jednocześnie odpowiednie organy państwa są zobowiązane do zapewnienia posłuchu wobec tych norm, czyli do obrony przyznanych im przez prawo uprawnień i do wyegzekwowania nałożonych przez prawo obowiązków. W takim ujęciu prawo jest instrumentem, a także normatywna, rama władztwa państwowego.

Również koncepcje prawno naturalne nie negują zwykle związku istniejącego między prawem i państwem. Zakładają jednak, ze znaczenie podstawowe dla bytu prawa pozytywnego ma to, czy jest ono tworzone w celu osiągnięcia dobra wspólnego i czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym. Normom porządku pozytywnego i czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym. Normom porządku pozytywnego, które nie spełniają tych warunków, choćby były tworzone i bronione przez państwo, odmawia się statusu prawa.

Reasumując: związki prawa i państwa można ująć w następujący sposób:

-         państwo działając za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów i przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa.

-         Tworząc i stosując prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy

-         Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa, uzasadnia normatywnie władze państwa

-         prawo określa status obywateli, ich upragnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej.

14. Instrumentalizacja Prawa

Posługiwanie się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy publicznej może prowadzić do jego instrumentalizacji. Zjawisko to polega na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości. Prawo będące wyłącznie instrumentem osiągania zamierzonych przez organy władzy celów przestaje być istotnym składnikiem ładu społecznego, gwarantem wolności, sprawiedliwości czy pewności w stosunkach między ludźmi, a więc tych wartości, których nie można zredukować do interesów i celów władzy oraz określonych grup społecznych.

Instrumentalizacja prawa na dłuższa metę niszczy je, wynika to z:

-          upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługują.

-          konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji za niepodporządkowanie się prawu, coraz bardziej rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania prawa.

wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej przez akceptowane, normy społeczne.

15. Definicje legalne

Przepisy, które ustalają znaczenia używanych terminów. Równocześnie prawodawcy starają się używać tylko tych terminów i zwrotów, które w języku prawnym lub języku pozaprawnym mają ustalone znaczenia.

16. Reguła generalna

Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowna całość elementem prawa. Przyjmuje się, że jest ona reguła zachowania nosząca dwie zasadnicze cechy.

Jest ona skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata indywidualnego, wskazanego co do tożsamości. Wskazanie adresata następuje przez powołanie się na ich cechy rodzajowe (np. obywatele, studenci). Wiele norm czyni adresatem nakazu, zakazu lub dozwolenia wszystkich ludzi znajdujących się na obszarze  obowiązywania danego prawa.

17. Norma/Reguła abstrakcyjna

Wzór zachowań określony jest przez wskazanie rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania. Chodzi zatem nie o wskazanie zachowania jednorazowego, które nie może być powtórzone, ale zachowania takiego, które zdarzyć się może w nie określonej liczbie przypadków. Dla zapewnienia wielokrotności spełnienia normy, określenie wzoru zachowania nie powinno być nadmiernie szczegółowe, lecz bardziej ogólne, tak aby objąć dużą liczbę przypadków należących do danego typu zachowań

18. Elementy norm prawnych

Norma prawna jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytanie kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić (co jest mu np. nakazane, zakazane lub dozwolone czynić). W związku z tym w każdej normie wskazuje się dwie podstawowe części składowe: hipotezę i dyspozycję.
a) Hipoteza: nazywa się ta część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić, coś czynić jest mu dozwolone lub jest zakazane.
b)Dyspozycja: nazywa się część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego.
c) W chwili obecnej spornym jest czy towarzysząca hipotezie i dyspozycji sankcja jest trzecia częścią normy czy tez sankcja odrębną – norma sankcjonującą.
Ad. a) Często normę prawną formułuje się w postaci zdania warunkowego, tzn. składającego się poprzednika („jeżeli”…) i następnika (…”to”…) w takim przypadku poprzednik określający okoliczność zachowania się adresata stanowi hipotezę normy.
Ad b) Dyspozycja normy prawnej wyznacza treść powinnego zachowania. Zachowanie regulowane przez prawo można charakteryzować w różny sposób.

...