R O Z B R O J E N I E B R O N I N U K L E AR N E J
W trzy miesiące po zrzuceniu 2 bomb atomowych na Japonię, trzy państwa – USA, UK i Kanada, które uczestniczyły w Projekcie Manhattan 15 listopada 1945 wydały wspólną deklarację skierowaną do ONZ w celu poszukiwania sposobów wyeliminowania użycia energii atomowej do celów niszczących i promowania jej do celów pokojowych. Deklaracja ta zawierała przyszłościowe tezy. Między innymi stwierdzono w niej, iż:
a) Broń atomowa dostarcza nieznanych dotychczas środków destrukcji, przeciwko którym nie ma odpowiednich militarnych środków obrony.
b) Żaden system kontroli nie da efektywnej gwarancji przeciwko produkcji broni atomowe.
c) Wytwarzanie broni jądrowej nie może być monopolem jednego tylko państwa.
Kolejnym krokiem na drodze do wyeliminowania tej broni było powstanie w maju 1946 Nadzwyczajnego Komitetu Uczonych Atomistów, którego przewodniczącym Rady Nadzorczej został Albert Einstein. Celem organizacji było popieranie wykorzystania energii jądrowej dla pożytku ludzkości i rozpowszechnianie wiedzy, która pozwoliłaby uświadomić społeczeństwo w kwestiach energii jądrowej.
W zagadnienie ograniczenia zbrojeń jądrowych włączało się coraz więcej osób z różnych kręgów kulturowych, w związku z tym sprawa ta stała się ważną w stosunkach międzynarodowych.
W 1954 r. premier Indii, Jawaharlal Nehru, przemawiając na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaproponował zawieszenie prób z bronią jądrową. W 1958 Igor Kurczatow, zwany ojcem radzieckiej bomby atomowej, wystąpił do Rady Najwyższej ZSRR z propozycją jednostronnego zaniechanie prób z bomba A i H.
W 1957r. Bertrand Russel zapoczątkował ruch uczonych na rzecz pokoju, rozbrojenia atomowego i umacniania międzynarodowego systemu bezpieczeństwa, określany jako Pugwash
Rok później, w 1958r. Linus Pauling przekazał SG ONZ petycję z podpisami 9235 naukowców z 43 krajów pt. „Petycja do ONZ w sprawie międzynarodowego porozumienia o zaprzestaniu prób z bronią jądrową”. Petycja ta:
- zwracała uwagę na fakt, że każda próba jądrowa „zwiększa ilość pierwiastków promieniotwórczych”, a to „zagraża zdrowiu istot ludzkich” i „powoduje zmiany genetyczne”
- stwierdzała, że „jeśli kolejne rządy wejdą w posiadanie broni, poważnie wzrośnie niebezpieczeństwo rozpętania wojny jądrowej”
- zaznaczała, że „międzynarodowe porozumienie (...) może stanowić pierwszy krok na drodze do bardziej powszechnego rozbrojenia”.
Sprawą rozbrojenia zainteresował się nawet sam papież Jan XXIII, wydając w tej sprawie w 1963r. encyklikę pt. „Pacem in Terris”.
W latach 70. pojawiły się też inicjatywy nieformalne zajmujące się tą kwestią
1. W 1971r. został powołany Komitet Eksporterów Układu o Nierozprzestrzenianiu, zwany Komitetem Zanggera, od nazwiska pierwszego przewodniczącego. Zrzesza on 36 państw, w tym kraje europejskie oraz Australię, Argentynę, Chiny, RPA, Kanadę, USA, kontrolujących eksport materiałów i substancji tzw. podwójnego przeznaczenia (wojskowego i cywilnego), na mocy art. III, pkt 2 NPT; harmonizacja działań państw członkowskich, wymiana informacji, tworzenie listy materiałów wymagających akceptacji MAEA, w szczególności materiałów rozszczepialnych. Komitet ten przewiduje trzy warunki dostaw: gwarancję nie-jądrowego państwa importowego co do nieprzekazywania eksportowanych dóbr do budowy broni jądrowej, stosowanie zabezpieczeń Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej przez to państwo, w tym (trzeci warunek) przypadku re-eksportu.
2. W 1974r. utworzono, pod egidą MAEA, Grupę Dostawców Materiałów Nuklearnych (Klub Londyński). Jej powołanie zakładało rozszerzenie postanowień NPT, nadzór i kontrolę eksportu do krajów, które podpisały z MAEA porozumienie o zabezpieczeniu materiałów rozszczepialnych i nie użyją do celów wojskowych. Obecnie należy do niej 45 członków: kraje Komitetu Zanggera + Brazylia, Kazachstan, Białoruś, Ukraina, Cypr.
3. Grupa Australijska – utworzona w 1985 przez 27 kraje nadzorujące obrót technologiami biologicznymi i chemicznymi podwójnego przeznaczenia. Obecnie 39 państw. Pierwsza decyzja o kontroli eksportu komponentu i urządzeń do produkcji broni chemicznej podjęta przez USA 29.III.1984, kilka miesięcy później uczyniło to samo wiele krajów europejskich i Japonia. Kraje OECD przyjęły na siebie pewne restrykcje dotyczące eksportu komponentów.
Od czasu przejęcia władzy w ZSRR przez Chruszczowa, rozpoczął się długotrwały proces rozbrojeń. Jego natężenie było uzależnione od stosunków między mocarstwami – USA i ZSRR. Następowały okresy odwilży, odprężenia, kiedy zawierano układy mające na celu rozwiązanie problemu zbrojeń, niemniej jednak ogólną tendencją było zwiększanie swojego arsenału broni nuklearnej, głównie przez dwóch wspomnianych aktorów na arenie międzynarodowej, co było bezsprzecznie związane z wyścigiem zbrojeń, którego koniec nastpił dopiero po upadku ZSRR. Dlatego też proces ten można porównać do sinusoidy.
Układy:
- 1959r. – pierwszy regionalny układ zakazujący wszelkich działań militarnych, w tym wybuchów jądrowych na Antarktyce (poniżej 60ºszerokości południowej), gdzie utworzono pierwszą strefę bezatomową
- 1963r. – układ o częściowym zakazie prób jądrowych zakazujący próbnych wybuchów jądrowych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Został podpisany przez USA, ZSRR i UK. Do 1994r. przystąpiło do niego 120 państw.
- 1967r. – Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi
- 1967 - układ z Tlatelolco o zakazie rozmieszczania broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach. Zabraniał rozwoju prac nad bronią jądrową państwom południowoamerykańskim, a także ustanowił drugą strefę bezatomową na terenie Ameryki Łacińskiej i Karaibów
- 1968 – Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (NPT). Początkowo sygnatariuszami (i depozytariuszami) tylko trzy główne mocarstwa atomowe - USA, ZSRR, UK, później podpisała go także następnie większość państw świata z wyjątkiem mocarstw atomowych. Celem było nieprzekazywanie przez 5 mocarstw nuklearnych broni innym państwom, ponadto państwa nuklearne wyrzekły się starań o uzyskanie takich broni i zgadzały się na kontrolę MAEA (Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej). Układ w 1995 przedłużono bezterminowo. Do końca 2003 został ratyfikowany przez ponad 196 państw, czyli niż którykolwiek inny układ. Nadal nie podpisały go: Indie, Pakistan i Izrael.
à Z tym układem wiąże się sprawa Korei Płn. która przystąpiła do niego w 1985, ale odmawiała przyjęcia umów zabezpieczających, zezwalających na inspekcje MAEA.
- W 1991 uzależniła zgodę na inspekcję od wycofania broni atomowej z południa Korei. Korea Płd. oznajmiła, że na jej terytorium nie ma broni atomowej.
- W 1992 Korea Płn. podpisała układ z Koreą Południową o denuklearyzacji półwyspu oraz umowę zabezpieczającą z MAEA. Podczas pierwszej inspekcji eksperci stwierdzili, że w Yongbyon rozwijany jest program mogący służyć pozyskiwaniu plutonu do bomby atomowej.
- W 1993 Korea Płn. zagroziła wystąpieniem z NPT i "zawiesiła" zobowiązania wynikające z NPT.
- Po długich negocjacjach w 1994 podpisano porozumienie USA-Korea Płn. ws. zgody na inspekcje w zamian za dostawy amerykańskich reaktorów i surowców energetycznych.
- W 2002 Korea ujawniła, że prowadzi prace nad bronią nuklearną, wypowiedziała układ z 1994 i usunęła inspektorów MAEA.
- W 2003 wycofała się z NPT.
à drugą kwestią jest sprawa Iranu:
- w 2002r. irańscy emigranci mówią o tajnym programie nuklearnym
- w 2003 raport MAEA stwierdza niewypełnianie przez Iran wymogów wynikających z NPT i wzywa się go do przystąpienia do protokołu dodatkowego do NPT o niezapowiedzianych inspekcjach;
- w 2003 podpisano umowę Iranu z UE-3 (Wielka Brytania, Francja, Niemcy) o zawieszeniu wzbogacania uranu
- w 2005 powstaje wspólny front UE-USA
- nowy prezydent Iranu Ahmanideżad podjął decyzję o uruchomieniu od 2005 programu wzbogacania uranu (złamanie porozumienia z Unią z 2003);
- w 2006 podjęto decyzję o pełnym wznowieniu programu nuklearnego; a następnie zerwano rozmowy Iran-UE-3;
- 31 VII 2006 – rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ wzywająca do zaprzestania przez Iran wzbogacania uranu i przetwarzania materiałów radioaktywnych;
- XII.2006 rezolucja RB NZ nakładająca sankcje na dostawy materiałów podwójnego przeznaczenia do Iranu.
- XII.2007 informacje wywiadu USA o zaprzestaniu przez Iran wojskowego programu nuklearnego w 2003
- 1971 - Układ o zakazie umieszczania na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu Ziemi pod tym dnem broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady – zakaz wykonywania podwodnych testów z bronią jądrową poza 12-miliową strefą przybrzeżną
- 1972 - bezterminowy Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej (ABM). Zezwalał ZSRR i USA na posiadanie tylko po 2 systemy obrony przeciwrakietowej (sto wyrzutni). Został uzupełniony w 1974 roku protokołem ograniczającym liczbę rejonów dyslokacji z dwóch do jednego;
- 1972 – podczas wizyty Nixona w Moskwie zostało zawarte porozumienie między USA a ZSRR o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (SALT I). Zabraniało budowy nowych, naziemnych wyrzutni międzykontynentalnych rakiet balistycznych. Ograniczał liczbę nowoczesnych okrętów podwodnych z wyrzutniami rakiet balistycznych oraz liczbę wyrzutni rakiet obu supermocarstw. Porozumienie obowiązywało do 1977r.
- 1974 – USA i ZSRR podpisały układ ograniczeniu podziemnych prób z bronią jądrową
- 1976 – zawarto kolejny układ między USA a ZSRR o podziemnych wybuchach jądrowych w celach pokojowych
- 1979 – podpisano porozumienie o dalszym ograniczeniu strategicznych broni ofensywnych (SALT II), ale poprzez interwencję radziecką w Afganistanie, amerykański Kongres nie ratyfikował układu.
- 1985 – zawarto układ z Rarotonga o strefie bezatomowej południowego Pacyfiku. Trzecia strefa bezatomowa ustanawiała strefę Pacyfiku na południe od równika wolną od wybuchów jądrowych i składowania tam odpadów promieniotwórczych
- 1987 – USA i ZSRR podpisały kolejny układ o likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu (INF). Układ dotyczył 2,692 rakiet (846 USA, 1846 ZSRR) rozmieszczonych w Europie (tzw. eurorakiety, głównie Pershing II oraz SS-20 i SS-23). Zobowiązywał obydwie strony do likwidacji wszystkich posiadanych oraz gotowych do rozmieszczenia rakiet krótkiego i średniego zasięgu w ciągu 3 lat od wejścia układu w życie.
15 lutego 2007 r. Rosja zapowiedziała jednostronne wystąpienie z układu w związku z amerykańskimi planami „tarczy rakietowej”. Nieoficjalnie ta sprawa pojawiła się już w marcu 2005 r. podczas spotkania Iwanowa z Rumsfeldem. Rosja zapowiedziała rozmieszczenie w 2009 r. nowych rakiet Iskander-E o zasięgu powyżej 500 km (udane testy w maju 2007)
- 1991 – zawarto radziecko-amerykański układ o redukcji zbrojeń strategicznych (START-I). Nakazywał po raz pierwszy zredukowanie potencjałów, czyli rakiet międzykontynentalnych rozmieszczonych na lądzie, pocisków balistycznych na okrętach podwodnych, ciężkich bombowców, zaprzestania transferu broni strategicznych do państw trzecich. Układ wszedł w życie w 1994r. Ważność układu to 15 lat, z możliwością przedłużenia o kolejne 5 lat.
Na przełomie 1991 i 1992 r. przed nowopowstałymi państwami (Ukraina, Białoruś, Kazachstan) stanęła poważna pokusa związana z posiadaną bronią atomową. Toczyły się wówczas rozmowy z Federacją Rosyjską w sprawie tak zwanej „sukcesji”, mające ustalić, co komu przynależy z dawnego wspólnego majątku państwa radzieckiego. Broń nuklearna była istotną częścią tego sporu. Nie było też jasne, czy kraje te obowiązuje układ NPT oraz inne umowy ratyfikowane przez ZSRR. Dodatkowym dokumentem był Protokół lizboński z 1992 podpisany przez Ukrainę, Białoruś i Kazachstan ws. przekazania przez te kraje w ciągu 7 lat rakiet balistycznych i głowic nuklearnych Rosji jako spadkobiercy ZSRR.
- 1991- NATO postanowiło o wycofaniu z Europy 80% wszystkich broni atomowych krótkiego zasięgu. Cel ten osiągnięto w połowie 1993.
- 1993 – kolejny układ amerykańsko-rosyjski o redukcji zbrojeń strategicznych eliminujący 2/3 broni nuklearnych do końca 2003r. (START II) podpisany przez George’a Busha i Borysa Jelcyna. Układ wymagał ratyfikacji START I przez pozostałe republiki jądrowe (Ukrainę, Kazachstan, Białoruś). W 1997 podpisano Protokół nowojorski do START II ws. przedłużenia terminu redukcji do końca 2007 r. Rosja wycofała się z układu w 2002r. wskutek wstąpienia USA z układu ABM.
- 1993 – ONZ wydało zalecenie w Genewie ws. opracowania układu o całkowitym i powszechnym zakazie prób z bronią jądrową
- 1994 - podpisanie w Moskwie Deklaracji Trójstronnej prezydentów Ukrainy, Rosji oraz USAo likwidacji ukraińskiej broni nuklearnej w zamian za udzielenie Ukrainie gwarancji bezpieczeństwa;
- 1995 – zawarto podczas szczytu ASEAN traktat o strefie wolnej od broni jądrowej w południowo-wschodniej Azji, tzw. traktat z Bangkoku. Traktat ten ustanawiał czwartą strefę bezatomową
- 1996 – zawarto traktat Pelindaba, czyli układ o afrykańskiej strefie zdenuklearyzowanej w Afryce, przez co ustanawiał piątą strefę bezatomową na tym kontynencie.
- 1996 – podpisano traktat o całkowitym zakazie prób nuklearnych (Comprehensive Test Ban Treaty - CTBT). Nie podpisały go: Indie, Pakistan, Korea Płn., Syria; nie ratyfikowały m.in.: Chiny, Iran, Irak, Izrael; został odrzucony w 1999r. także przez Senat USA. Rosja ratyfikowała go w 2000r.
- 2002 – podpisanie w Moskwie rosyjsko-amerykańskiej deklaracji SORT (Strategic Offensive Reductions Treaty), podczas szczytu Bush-Putin. Deklaracja oprócz redukcji do końca 2012r. liczby głowic jądrowych, potwierdziła ważność układu START (I).
- 2006 – podpisano traktat o denuklearyzacji Azji Środkowej, sygnatariuszami były takie państwa jak: Kazachstan, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Kirgistan
Również taka organizacja jak ONZ podjęła próby rokowań rozbrojeniowych, powołując do życia organy takie jak: Komisja Energii Atomowej, Komisja Zbrojeń Zwykłych, Komisja Rozbrojeniowa ONZ wraz z Podkomitetem czy Komitet Dziesięciu Państw, które jednak nie spełniły pokładanych w nich oczekiwań.
W 1957r. powołano Międzynarodową Agencję Energii Atomowej, będącą specjalistyczną agencją ONZ, ale nie będącą pod jej ścisłą kontrolą mimo obowiązku przed stawiania raportów ZO i RB. Organizacja ta pracuje na rzecz bezpiecznego i pokojowego użycia energii nuklearnej i aby nie była stosowana do celów wojskowych. Obecnie organizacja liczy 144 państwa członkowskie.
Oprócz sposobu rozbrojenia poprzez układy w latach 60. pojawiła się idea konferencji w celu zawiązania współpracy pomiędzy państwami należącymi do NATO i Układu Warszawskiego. W grudniu 1964 polski minister spraw zagranicznych Adam Rapacki na XIX sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ zgłosił propozycję zwołania międzynarodowej konferencji bezpieczeństwa i współpracy. Ostatecznie 1 sierpnia 1975, po wielu spotkaniach, powołano w Helsinkach Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, kiedy to podpisano Akt końcowy KBWE, zwany również Wielką Kartą Pokoju. Został on podpisany przez 33 państwa europejskie (oprócz Albanii) oraz USA i Kanadę. Deklaracja zawierała 10 zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między uczestnikami konferencji, w tym:
- zasada powstrzymywania się od groźby użycia siły lub użycia siły
- zasada nienaruszalności granic
- zasada integralności ć terytorialna państw
- zasada pokojowego załatwiania sporów.
Jego część I dotyczyła woli redukowania konfrontacji militarnej na rzecz odprężenia, rozbrojenia i bezpieczeństwa. Akt Końcowy wymienia także dziedziny zainteresowania KBWE, tzw. "koszyki", w tym czwarty koszyk dotyczył kontynuowania procesu Konferencji poprzez konferencje przeglądowe dla polepszenia bezpieczeństwa i zintensyfikowanie współpracy. W 1994 KBWE zostało przemianowane na Organizację Bezpieczeństwa w Europie, czyli OBWE.
- 1996 – ZO ONZ skierowało pytanie w sprawie legalności użycia lub groźby użycia broni jądrowej do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Skład orzekający MTS okazał się bardzo podzielony w swoich opiniach na ten temat. Każdy z 14 sędziów orzekających w sprawie przedstawił opinię odrębną zawierającą indywidualne zastrzeżenia. Ostateczne orzeczenie Trybunału nie jest wolne od sporej dozy ambiwalencji, gdyż stwierdził on, że: co do zasady użycie lub groźba użycia broni jądrowej jest niezgodna z prawem międzynarodowym, jednak w obecnym stanie prawnym i faktycznym Trybunał nie mógł definitywnie rozstrzygnąć czy jest to legalne bądź też nielegalne w przypadku nadzwyczajnych okoliczności użycia broni atomowej dla samoobrony w warunkach zagrożenia przetrwania państwa. Dodatkowo Trybunał potwierdził, że każde użycie lub groźba użycia broni jądrowej musi być zgodne z prawem międzynarodowym konfliktów zbrojnych, a zwłaszcza z międzynarodowym prawem humanitarnym. Skład orzekający doszedł także jednomyślnie do bardzo ważnej konkluzji, iż istnieje w prawie międzynarodowym obowiązek dążenia w dobrej wierze do zakończenia negocjacji prowadzonych w zakresie rozbrojenia nuklearnego.
Trybunał rozpatrzył także, czy zakaz groźby użycia lub użycia broni atomowej jest uregulowany w prawie traktatowym i ogłosili, że nie istnieje umowa międzynarodowa, która wyraźnie zabraniałaby użycia broni jądrowej w konkretnych okolicznościach, brak też generalnych zakazów jak w przypadku broni chemicznej lub bakteriologicznej. Następnie Trybunał wziął pod uwagę prawo zwyczajowe, do oceny ww. kwestii. Okazało się, że społeczność międzynarodowa jest głęboko podzielona co do opinio iuris w zakresie przedmiotowego zakazu, a w konsekwencji skład orzekający uznał, że nie może stwierdzić jego istnienia.
Państwa opowiadające się za legalnością broni nuklearnej podniosło argument w postaci doktryny atomowego odstraszania. W końcu sędziowie hascy uznali, że dwie najbardziej fundamentalne zasady prawa konfliktów zbrojnych to:
1) po pierwsze, konieczność ochrony ludności i obiektów cywilnych i zakaz używania broni niezdolnej do rozróżniania między kombatantami i nie-kombatantami
2) po drugie, zakaz zadawania zbędnego cierpienia kombatantom poprzez używanie pewnych rodzajów broni.
Sąd, w ślad za opinią większości państw i doktryny uznał, że zasady te mają naturalnie zastosowanie także do broni jądrowej, mimo że utrwaliły się w prawie międzynarodowym jeszcze przed jej wynalezieniem.
Orzeczenie sądu zostało poddane szerokiej krytyce ze względu na wiele niejasności, dlatego też nie ulega wątpliwości, że system kontroli nuklearnej wymaga reformy, czego najlepszym dowodem jest sytuacja w Iranie. Technologie jądrowe z czasem stają się coraz bardziej dostępne nie tylko rządom wielu państw, ale mogą już wkrótce trafić w ręce organizacji terrorystycznych, na co Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej nie ma już żadnej odpowiedzi. Niezbędne jest dalsze wzmocnienie systemu kontroli międzynarodowej zwłaszcza nad obrotem handlowym materiałami, technologiami i paliwem jądrowym. Poważnym problemem tzw. „podwójnego przeznaczenia” obserwowanym na przykładzie Iranu jest fakt, że te same urządzenia i materiały mogą niejednokrotnie służyć zarówno do celów pokojowych jak i do konstrukcji broni atomowej.
Podsumowując, trzeba przyznać, że wraz z zakończeniem zimnej wojny kontrola zbrojeń i rozbrojenie straciły znaczenie priorytetowe, ale załamanie się dwubiegunowego podziału rozpad ZSRR sprowadziły problematykę rozbrojeń do jej rzeczywistego wymiaru. Niemniej długo po rozpadzie ZSRR, USA i Rosja posiadały duże zapasy broni jądrowej. Obecnie, w ramach wspomnianych wcześniej porozumień, nastąpiły znaczne redukcje stanu posiadania głowic po obu stronach.
4
PolitologiaUJ